Dağlar arxasında üç dost

– Kim bilir… On gün.. bəlkə də bir ay.

– Arada havalar açılıb gün olsa təzə ot çıxar. Yaz yaxınlaşır.

– Ağlınız kəsməsin hava tez açıla. Bu il qış sava gəlib.

Sonra gedib üzərini qar basmış çardaqların altında sükuta dalan ot tayalarına baxdılar. Tayalar rütubət qarışıq qurumuş boyçiçəyi ətri verirdi. «Beş yüz baş mal-qara üçün bu ot çox azdır», deyə qız düşündü.

Tayalardan birinin üstünə sağsağan qonaraq, tez-tez səslənirdi.

– İşimiz yaxşı olacaq, – deyə qız gülümsədi.

Oğlan soruşdu:

– Nədən bilirsiniz?

– Görmürsünüz sağsağan necə şadlıqla səslənir.

Oğlan dinmədi. Qızın zarafatı ona qəribə göründü. Çünki hər dəfə bu tayalara baxanda otun tezliklə qurtarıb mal-qaranın yemsiz qalacağı fikri onu dilxor edirdi.

– Gərək bir yol tapaq, – deyə qız ciddi ifadə ilə gözlərini uzaqlara zillədi.

Oğlan dedi:

– Təkcə bizim yerlər olsaydı dərd yarı idi. Bu il respublikanın hər tərəfində quraqlıq keçib. İşi də çətinləşdirən budur.

– Elədir.

– Ancaq, əlbəttə, hər yerdə vəziyyət bizimki kimi deyil. Məsələn, bu yaxında Sabir arteli var. Onların işini qarğıdalı düzəldib. Vaxtında əkib yaxşı məhsul götürüblər. Yaxşı da silos qoyublar…

…Onlar qayıdıb idarəyə gələndə beş-altı nəfər kəndli gurhagur yanan sobanın ətrafında halay vurub oturmuşdular. Otaq qəliz tənbəki tüstüsü ilə dolmuşdu. Dərhal söhbəti kəsib, təzə gələn qıza baxdılar. Şahlar sədr stolunun arxasına keçdi. Səlimə isə kətil götürüb, kəndlilərin yanında oturmaq istəyəndə hamısı hərəkətə gəlib, stullarını geri çəkərək, sobanın yaxınlığında qıza yer verdilər.

Aradan qısa bir sükut keçdi. Qəlyanını ağır-ağır tüstülədən yaşlı bir kişi kimsənin üzünə baxmadan təmkinlə:

– Yeprəmverdi deyib ki, düz üç ay bu cür qar olacaq.

Səlimə maraqla soruşdu:

– Yeprəmverdi kimdir, əmi?

Şofer Kərişlə üzüçapıq briqadir Xanhüseyn, hətta Şahlar da gülüşdülər.

– Yeprəmverdi, – üzüçapıq briqadir Xanhüseyn qıza izah elədi, – bu yanda, Şuşa qalası tərəfdə olur, keşiştəhər bir ermənidir. Deyirlər guya bir kitabı var, dünyada olacaq işlərin hamısı onda yazılıb.

Qoca dedi:

– Yəni bunun bir yalanı var ki, hırıldayırsınız? Yeprəmverdinin kitabını mən öz gözümlə görmüşəm.

– Bəs deyirlər o, kitabı heç kəsə göstərmir? – deyə kəndlilərdən biri dilləndi.

– Hamıya göstərməsə də Mövlamverdi babaya göstərər, – deyə üzüçapıq briqadir Xanhüseyn qəlyan çəkən qocaya işarə etdi. – Köhnə aşnadırlar.

– Sizə deyirəm ki, lap öz gözlərimlə görmüşəm, – deyə Mövlamverdi baba hərarətlə sözünə davam etdi, – vərəqləri saralmış, qaracildli köhnə bir kitabdır. Di gəl, onun hikmətinə bax. Balam, inişil xaç bayramında demişdi üç gün, üç gecə yağış yağacaq, yağdı yağmadı?

Şofer Kəriş o birilərinə göz vurub:

– Əşi, Mövlamverdi baba, – dedi, – bəs camaat danışır ki, Yeprəmverdinin Sağsağan dağındakı meteoroloji stansiyada bir bacısı qızı işləyir, guya hava haqqındakı məlumatın hamısını Yeprəmverdi dayısına o verir.

Mövlamverdi kişi oğlana sərt bir nəzər salaraq:

– Onu deyəndə qələt eləyir, – dedi, – sən də. Yeprəmverdi ilə biz dədə-baba dostuq. Dini ayrı olsa da, allah adamıdır. Dünyasında yalan danışmaz.

Sonra birdən daha da qızışaraq: – Ay küçük, – dedi, – o kişiyə nə düşüb yalan danışsın? Yalan demiş səndən-məndən pul istəyir, ya bir ayrı təmənnası var? Hamısı kitabdadır, başa düş.

– Ona görə ala çiçəklərin balını eyzən daşıyıb aparırsan Yeprəmverdiyə dayna.

– O sənin borcuna döyül, aparıram, birə beş də əvəzini götürürəm. Bu mahalda kimin arısı, maşallah, mənimkilər kimi işləyir?

– Yüz ilin arıçısısan…

– Yüz ilin arıçısı olmaqla döyül. Sən hələ uşaqsan, maşın sürməyinə baxma.

Bu zaman qapı açıldı. Əynində boynu çal dərili palto, başında eyni dəridən ortası batıq general papağı olan Çıraq dayı girərək salam verdi.

– Əleykəssalam, – deyə Mövlamverdi babadan başqa hamı yaşca Çıraq dayıdan kiçik olduğu üçün ayağa qalxdı.

– Yeriniz nə yaxşı istidir… – deyə Çıraq dayı yaşının səksəni keçməsinə baxmayaraq, biri də zədələnməmiş gözəl ağ dişlərini göstərib gülümsədi. Sonra stul çəkib oturaraq: – Ay Mövlamverdi, – dedi, – görəsən Yeprəmverdi bu qışa nə deyir?

Mövlamverdi baba qəlyanının gözlüyünə baxaraq, sərt cavab verdi:

– Hər nə deyir deyir də…

– Ay səni, Mövlamverdi… – deyə Çıraq dayı bərkdən güldü. Və birdən otağın yarıqaranlığında oturmuş Səliməni görərək: – Bıy, bacıqızı dirilib ki… – dedi. – Necəsən?

Və qızın cavabını gözləmədən əlavə etdi: – Amma yamanca donmuşdun. Şahlar böyürdən çıxmasaydı işlər əngəl olacaqdı.

Onun təzəcə təraş edilmiş çəhrayı sifətindən ətrafa bahalı odekolon ətri yayılırdı. O, papağını çıxarıb, dizinin üstünə qoydu. Çal saçları qısa vurulmuşdu. Qumral bığlarına yenicə dən düşürdü.

– Gecə o güllələri sən atmadın? – deyə Şahlar soruşdu.

– Mən atdım… Bu il canavarın ilidir, dedim, quduz dəymiş qabağınıza-zada çıxar.

– Yaman yerinə düşdü.

– Nə?

– Güllələr.

– Yəni bir şey var idi?

Oğlan söhbəti açdığına peşman olaraq gözlərini endirib, qaşqabaqla cavab verdi:

– Var idi.

– Əşi, nə deyirsən? Bir idi?

– Yox.

– Bəs neçə idi? Adam oğlusan, bir əməlli danış görək.

– Nə danışacağam, görünməmiş iş-zad deyil ki…

– Neçəydi? – deyə Çıraq dayı təkrar soruşdu.

– Deyəsən, dörd idilər. – Oğlan könülsüz cavab verdi.

– Bu nə deyir… Nə qayırırdılar?

– Nə qayıracaqdılar…

– Dişlərini itiləyirmişlər, – deyə şofer Kəriş, maraqla qulaq asan qıza baxıb gülümsədi.

– Bəs neylədin? – Çıraq dayı soruşdu.

– Neyləyəcəkdim, tapançam-zadım var idi?.. O güllələri atmasaydın…

Oğlan gözucu qız tərəfə ani bir nəzər salıb susdu. Daha heç nə söyləmədi.

Xanhüseyn dedi:

– Güllənin səsini eşidib əkiliblər.

– Siz ölmüyəsiniz, – deyə Çıraq dayı kəndlilərə sarı döndü, – elə bil o dəqiqədə biri mənə dedi ki, çıxar bir-iki güllə at… Sən demə, quduz dəymişlər ləzzətli tikə tapıbmışlar. – Çıraq dayı qıza baxıb bərkdən güldü.

– Kəndirləri üzülməyibmiş, – deyə Mövlamverdi kişi qəlyanını qurdalayaraq öz-özü ilə danışırmış kimi dilləndi.

Şofer Kəriş özünü tox tutaraq:

– Xıdır İlyas köməklərinə çatıb, – dedi.

Mövlamverdi kişi onun oxu hayana atdığını duyaraq:

– Axı beləsiniz ki, – dedi, – indi heyvana verməyə ot da tapmırıq. Yüzü addamışam, amma Qartallı Dərədə quraqlıq olduğunu görməmişdim.

– Yaxşı, əşi, bu ot məsələsində rayon bizə kömək eləyəcək ya yox? – deyə Şahlar Çıraq dayıya müraciət elədi.

Kişi qaşlarını çatıb, ciddi ifadə ilə cavab verdi:

– Rayon heç nə eləyə bilməyəcək. Özünüz başınıza çarə qılın. Bu saat hansı kolxozdan ot istəmək olar? Keçən quraqlıq hamını soxub qoz qabığına. Onlar da sizin kimi.

– Onda, deyirəm, mən iki-üç maşın götürüm aşım Ermənistana.

Araya qısa bir sükut çökdü.

Kəndlilərdən biri:

– Bu qiyamətdə, – dedi, – Ermənistana getmək olar?

Yol-iz hamısı tutulub.

Çıraq dayı:

– Özünüz bilin, əgər bir şey çıxarsa gedin. Oturub gözləməklə göydən ot düşməyəcək. Hər halda getməməkdən getmək məsləhətdir.

Şahlar:

– Ancaq özümüzdəki iki maşınla iş aşmaz. Heç olmasa ikisini də gərək sən düzəldəsən, Dörd maşın yenə bir şeydir.

Çıraq dayı bir an fikrə gedəndən sonra:

– Yaxşı, – dedi, – Sabir kolxozundan xahiş edərəm, iki maşın verərlər.

Sonra Çıraq dayı oturanlara müraciətlə soruşdu:

– Siz nə deyirsiniz?

– Biz nə deyəcəyik, – üzüçapıq briqadir Xanhüseyn cavab verdi, – onsuz da maşınlarımız işsizdir.

– Bu qiyamətdə o gədikləri maşın qalxıb-enə bilməz, – deyə bayaq etiraz eləyən kəndli, əlini pəncərədən görünən qarlı dağlara tərəf uzatdı, – düz-dünya buz bağlayıb.

– Gedərik! – deyə şofer Kəriş ötkəm cavab verdi. Çıraq dayı ona baxıb:

– Ay gözünə dönüm, – dedi. – Bağdagül necədir?..

– Canına dua eləyir, əşi…

– Sənə dedim arvadı ver getsin ərə…

– İndi nə olub ki, əşi? – deyə Kəriş soruşdu. Gülüşdülər.

– Görmürsən nə qədər kökəlib…

– Əşi, sən allah, elə demə arvada gözün dəyər. – Çıraq dayı qəşəng, sağlam dişlərini göstərərək güldü. Sonra Şahlardan soruşdu – Özünlə kimi aparacaqsan?

– Heç kimi. Şoferlər, bir də mən.

– Bəlkə yenə adam götürəsən?

– Lazım deyil. Adam bizə neyləyəcək?

– Yaxşı özünüz bilin.

– Ancaq mənim bir sözüm var, – deyə şofer Kəriş iclasdaymış kimi Çıraq dayıya müraciətlə şəhadət barmağını yuxarı qaldırdı.

– De görək.

– Sözüm budur ki, Mövlamverdi baba gedib Yeprəmverdi ilə məsləhətləşsin görək biz yola çıxan günü külək əsəcək ya yox.

Çıraq gülüb:

– Qələtini elə, – dedi. – Kişiyə sataşma. Mövlamverdi kişi qəlyanından bir qullab vurub, sakitcə cavab verdi:

– Axı sənin gətirdiyin otun xeyir-bərəkəti olar?

…Günortaüstü Çıraq dayı, Şahlar və Səlimə idarədən çıxdılar.

– Bizə gedəcəyik, – deyə Çıraq dayı qıza müraciət etdi. – Sən Zinyət xalanla tanış olarsan. Mən də bu cavanın dərsini verərəm.

– Dərs? – deyə qız təəccüblə səsləndi.

Şahlar gülümsədi:

– Nərdtaxtanı deyir.

Sonra kişiyə müraciətlə:

– Yaxşısı budur bizə gedək, – dedi.

Çıraq dayı bir an ayaq saxlayıb:

– Nə vaxtdan belə söz qaytaran olmusan? – deyə oğlana tərs bir nəzər saldı.

Şahlar Çıraq dayının ağına-bozuna baxmadan ağzına gələni deyəcəyini bildiyi üçün dərhal razılaşdı:

– Yaxşı, əşi, nə olar, sizə gedək.

– Bəs sizin eviniz rayon mərkəzində deyil? – Səlimə soruşdu.

– Orada da oluruq. Ancaq əsil evimiz buradadır. Bəzən mən gəlirəm, bəzən də Zinyət xalan ora gəlir.

Onlar səliqə ilə tikilmiş ikimərtəbəli evin pilləkənini qalxıb, böyük şüşəbəndə daxil oldular. Qırmızı rəng çəkilmiş döşəmə güzgü kimi parıldayırdı. Şüşəbəndən artırmaya üç qapı açılırdı.

Çıraq dayı:

– Soyunun, – deyib əvvəlcə özü ağır mahud paltosunu və papağını çıxarıb mərmər əlüzyuyanın yuxarı tərəfində qoyulmuş asqıya keçirdi. Bu zaman onun özündən qırx yaş kiçik olan arvadı Zinyət bacı içəridən çıxaraq qonaqlara «xoş gəlmisiniz», – dedi və irəliləyib Səlimə ilə əl tutuşdu. Bu, ortaboylu, göygöz, sarısaç, nazik bir qadın idi. Əynində bahalı yun jaket, göy şevyot tuman, ayaqlarında ətrəng ipək corabla qırmızı məxmərdən tikilmiş ev başmağı var idi.

– Sən də xoş gəlmisən, ay təzə sədr, – deyə Zinyət bacı gülümsəyərək Şahlara baxdı. – Çıraq əmin gəlməsə ömründə buralara üzükməzsən.

Çıraq dayı özü Səlimənin paltosunu alıb asqıya keçirtdi. Sonra orta qapıdan böyük qonaq otağına daxil olub, üzərinə qiymətli məxmər süfrə salınmış stolun ətrafında əyləşdilər. Aşağı başda tuncdan qayrılmış qədim və orijinal bir soba yanırdı. Pəncərələrə tül pərdələr, divarlara zərif xalçalar vurulmuşdu. Hər şey təmiz və təravətli idi.

– Sən buralara dübarə xoş gəlmisən! – deyə Çıraq dayı yerli adətə uyğun olaraq, öz evində qızı təkrar salamladı.– Buralar hamısı sənə peşkəşdir.

Sonra arvadına tərəf dönərək: – Zinyət xalası, – dedi, – bax, həmin donan qız budur.

Zinyət:

– Şükür, sağ-salamat qurtarmısınız, – dedi və oğlana baxıb əlavə etdi. – Nə yaxşı ki, bu qəhrəman gəlib çıxıb.

Çıraq dayı zərləri fil sümüyündən qayrılmış nərdtaxtanı gətirib stolun üstünə qoyaraq açdı və zərin birini özü götürüb, o birini Şahların qabağına tulladı:

– At görüm.

İkisi də zərləri tulladılar. Çıraq dayı başlamalı oldu. O, zərlərin ikisini də əlində tutaraq oğlana baxdı:

– De görək nədən?

– Özün de.

– Sən boz ürgədən, mən də nədən deyirsən ondan.

– Boz ürgə elə-belə sənə qurbandır, əşi, ancaq ondan oynamaram.

Zinyət bacı:

– Şahlar, – dedi, – boz ürgəni heç bütün bir mahala dəyişməz.

– Bilirəm, – deyə kişi zərləri atdı. – Anası Gülnisədən də çox istəyir. (Yerli zarafat qaydalarına görə gərək «atası Bəndalıdan da çox istəyir» deyəydi. Lakin elə demədi. Çünki bir zamanlar bu yerlərdə birinci igid sayılan ağır təbiətli Bəndalı onun nəzərində hər cür zarafatın fövqündəydi.)

Zinyət bacı o biri otağa keçib büllur qablarda gilənar, zoğal mürəbbəsi, balaca armudu stəkanlarda çay gətirdi. Çaylardan qızılgül ətri qalxırdı. Sonra Zinyət bacı qırmızı atlas cildli bir albom gətirib qızın qabağına qoyaraq:

– Darıxsanız baxın, – dedi.

Özü isə yenə o biri otağa keçdi.

Çıraq dayı ilə oğlan qızğın nərd oynamaqda idilər.

Birinci oyunu Çıraq dayı apardığından kefi kök idi. Quş dili oxuyurdu. – Ay bala, – deyirdi, – Çıraq əmin bunu Təbrizdə öyrənəndə heç sənin anan Gülnisə də bu dünyada yox idi. İndi gəlib mənim qabağıma daş qoymaq istəyirsən?!

Səlimə albomu açıb, birinci səhifədəki şəklə baxırdı.

Bu, üç nəfərin birlikdə alınmış portreti idi,

Ortada, gümüşü papaq altından top birçəyi çıxmış, əynində sərdarı, belində üç qatar patron, ayaqlarında şişburun uzunboğaz çəkmə olan ortayaşlı bir kişi oturmuşdu. Onun arxasında isə eyni cür geyinmiş və əllərində tüfəng olan iki cavan oğlan dayanmışdı.

Səlimə oğlanlardan birinə işarə ilə Çıraq dayıdan soruşdu:

– Bu sizsiniz?

Çıraq dayı gözünü nərdtaxtadan çəkərək şəklə ani bir nəzər salıb: – Bəli, – dedi, – mənəm… Nə yaxşı tanıdın… O ortada oturan da Səttarxandır.

– Məşhur inqilabçı Səttarxan?

– Bəli. Təbrizdə çəkdirmişdik, – deyə kişi, tələsik cavab verib zərləri tulladı.

– Siz cənubi azərbaycanlısınız?

– Xeyr əşi, buralıyam.

Çıraq dayı uduzmağa başladığı üçün dilxor olmuşdu. Səlimə daha bir söz soruşmayıb səhifəni çevirdi. Və o biri vərəqlərdən birində gənc bir qız portretinə rast gəldi. Saçlarını son dəblə düzəltmiş, əynində boynu və qolları açıq qısa don olan gözəl bir qız şəkildən ona baxaraq gülümsəyirdi. Onun baxışlarında, bir qədər ətli qəşəng dodaqlarının duruşunda yalnız gözəlliklə izah edilə bilməyən qəribə bir cazibədarlıq var idi. Sanki onun gözəl gülüşündə rəhmsiz, qəddar bir ehtiras gizlənmişdi. Sanki o öz əsiri olan kimə isə sitəm etməkdən zövq alaraq gülümsəyirdi.

Səlimə gözlərini qaldırdığı zaman Şahların da gözucu bu şəklə baxdığını gördü.

Bu zaman əlində podnos içəri girən Zinyət bacı şəklə işarə ilə Səlimədən soruşdu:

– Necə qızdır?

– Çox gözəl qızdır, – deyə Səlimə yavaş səslə cavab verdi, – yoxsa sizinkidir?

– Özüdür ki, var. Tibb institutunun dördüncü kursunda oxuyur.

– Gözəl qızdır, – deyə Səlimə təkrar edərək, Şahlara baxdı. (O, oğlanın bir qulağının onlarda olduğunu hiss etmişdi.) Sonra, daha alboma baxmaq istəməyib örtdü. Zinyət bacı boşalmış stəkanları götürüb getdi.

Çıraq dayı istədiyini ata bilmədiyi üçün hey dodaqaltı deyinib zəri danlayırdı.

– Ay zəhrimara qalasan. Bunun ki, tərsliyi tutdu, üzünü görmə.

Sonra birdən qoşa şeş atmış Şahlara hirslənərək: – Zəri cütləmə, – dedi, – adam oğlusan.

– Əşi, canın üçün mən zər cütləmək-zad bilmərəm.

– Cütləyirsən.

Axıra Çıraq dayının iki, Şahların isə dörd daşı qalmışdı.

– Əgər mənə cüt verməsə, bu oyun sənindir, – deyə Şahlar zəri atmaq istərkən kişi onun əlini qamarladı:

– Qarışdır zərləri!

Oğlan gülüb zərləri əlində xeyli silkələdikdən sonra:

– Çıraq dayı, bu da bir cüt! – deyib atdı və doğrudan da qoşa çahar düşdü. Oğlan yekxanada olan daşların dördünü də çıxaraq: – Tas tamam! – dedi.

Bu cüt o qədər gözlənilməz oldu ki, Çıraq dayı bir neçə saniyə heç bir söz deməyib, gah Səliməyə, gah da oğlana baxdı. Sonra nərdi örtərək acıqlı halda o biri otağa sarı qışqırdı:

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.