Dağlar arxasında üç dost

– Yəqin ki…

– Neyləsin, gözünün ağı-qarası bircə balasısan. – Sonra, ah çəkərək əlavə etdi: – Tək övladı olmaq ana üçün çətindir.

Bir qədər susduqdan sonra pıçıltı ilə soruşdu:

– Ərin varmı?

– Xeyr.

– Siz şəhər qızlarının da işi lap nağıldır. Gözəl-göyçək qızsan, tay nəyi gözləyirsən… «Lap istəyir dünya gözəli olsun. Vaxtı keçmiş şamamanı kim üzəcək?!» – deyə arvad ürəyindən keçirdi.

Səlimə gülümsədi.

– Bəndalı məni götürüb qaçanda heç bilmirdim dünyada nə var, nə yox…

– Neçə yaşınız var idi?

– Neçə yaşım olduğu yadımda deyil. Ancaq onu bilirəm ki, rəhmətlik qayınanam düz iki il məni özü ilə ayaq-baş yatırtdı.

– Bəndalı əmi sizdən çox böyük idi?

– Bəs nədi… Bəndalı onda adlı-sanlı qaçaq idi.

– Bəs necə oldu ki, siz qaçağa getdiniz?

– Nə bilim, oldu da… Bir qədər susduqdan sonra əlavə etdi: – Bəndalı hökumətdən qaçmışdı, camaatdan yox.

– Nə üstə qaçmışdı?

– Adam öldürmüşdü.

Son sözləri deyərkən arvadın səsinin ahəngindəki biganəliyə Səlimə təəccüb etdi.

– Niyə öldürmüşdü?

– Yuxun gəlmir? – deyə arvad mehriban ifadə ilə soruşdu.

– Yox.

– Bilirsənmi, Bəndalının atası Alıhüseyn kasıb da olsa sayılan adam idi. Ona görə də hacı Tanrıverdi uşağı ona bata bilmirdi.

– Hacı ilə düşmənçilikləri var idi?

– Bəli, Alıhüseynin tayfası ilə hacı Tanrıverdi uşağı arasında köhnə ədavət var idi.

– Nə ədavət?

– Düzü, orasını yaxşı bilmirəm. Ancaq hacı Tanrıverdi uşağı çox idi. Divan-dərədə də sözləri keçirdi. Uyezd naçalniyi Fərəc bəyin ana tərəfdən onlara qohumluğu çatırdı. Bu tərəfdən isə karlı adam elə bir Alıhüseyn qalmışdı. Ona görə də Tanrıverdi uşağı onu ortadan götürməyə çalışırdılar. Odur ki, əllərinə girəvə düşən kimi keçirmədilər.

– Nə cür? – deyə qız maraqla soruşdu.

– O vaxtlar, qışda camaat enib aşağı aranda qoyun saxlayırdı. Bir gün hay düşdü ki, İran atlıları haramıda (haramı, qışda qoyun saxladığımız yerə deyirdik) hacı Tanrıverdi uşağının qoyununu yığıb keçirdiblər Arazın o tayına.. Bu əhvalatı onlar Alıhüseynin üstünə yıxdılar. Dedilər guya, İran atlılarına bələdçilik eləyən o olub.

– Onlar bunu necə sübut eləyə bildilər?

– Alıhüseyn də, torpağı sanı yaşasın, bizim bu gədə kimi çox atbaz idi. Çapqından bir neçə gün qabaq o, Şahsevənlərdə yaxşı bir at sorağı alıb keçmişdi o taya. Hacı Tanrıverdi uşağı da bunu əllərində dəstavüz tutub divana danos verdilər. Fərəc bəy on iki atlı ilə obaya gəlib Alıhüseyni tutdu. Camaat bilirdi ki, nahaq işdir. Ona görə də bir dəstə ağsaqqal naçalnikin hüzurunda and içdilər ki, Alıhüseynin bu işdən xəbəri yoxdur. Fərəc bəy tərs adam idi. Anda-zada inanan deyildi. O biri tərəfdən də dediyim kimi hacı Tanrıverdi uşağına qohumluğu çatırdı. Alıhüseyni götürüb apardı Şuşa qalasına.

Gülnisə susdu. Hələ də davam edən küləyin vıyıltısı eşidilirdi.

– Bəs sonra nə oldu?

– Həmin günün səhəri küy düşdü ki, Bəndalı naçalniyi öldürüb qaçıb.

– Nə cür öldürmüşdü?

– O vaxt Bəndalı, atalı-analı olsun, elə Şahlar yerdə imiş. Alıhüseyn tutulan günün səhəri gedir çıxır naçalniyin dəftərxanasına. Qapıda dayanan strajniklərə deyir ki, guya ağa üçün vacib xəbər gətirib. İzin verirlər, girir içəri. Nə qədər minnət-sünnət eləyir, bir şey çıxmır. Naçalnik qəzəblənib söyüş eləyir. İş belə olanda, gədənin cibində tapança varmış, Fərəc bəyə dalbadal üç güllə vurub özünü pəncərədən atır küçəyə. Dalınca tökülüb nə qədər güllə-zad atırlar, bir şey çıxmır. Özünü Daşaltına verib qalxır Topxana meşəsinə.

Xeyli sükutdan sonra qız soruşdu:

– Bəs sizlə evlənməyi nə cür oldu?

– Bu uzun əhvalatdır. Yat, yorğunsan.

– Yuxum qaçıb.

Sükut. Soba gurhagur yanırdı.

– Gülnisə xala, yatdınız?

– Xeyr. Xəyalım keçmiş günlərə getdi… Dünyadır da.

– Danışın, necə oldu ki, siz Bəndalı əmiyə getdiniz?

– Mən getmədim, özü apardı.

– Yəni götürüb qaçdı?!

– Bəli.

– Səni harada görmüşdü?

– Öz evimizdə. Qapıda oturub nehrə çalxalayırdım. Bir də gördüm dağın dalından bir dəstə atlı çıxıb obaya girdi. Qabaqda, ucaboy, qaşqa kəhər minmiş bir oğlan gəlirdi. Yay vaxtı olduğundan kişilər peşqurd üçün arana getmişdilər. Ona görə də irəli çıxan olmadı. Qabaqda gələn həmin oğlan atının başını çəkib məndən soruşdu:

– Qızlar, hacı Fərhadın evi hansıdır?

Mən cəld ayağa qalxıb dedim:

– Buradır.

Atlılar gəlib töküldülər qapıya. Hamısı tüfəngli idi. Həmin cavan oğlan belinə patronla dolu üç kəmər bağlayıb, ikisini də çal-çarpaz çiyinlərindən aşırmışdı. Beli o qədər nazik idi ki, üzükdən keçərdi. Mən ömrümdə belə yaraşıqlı, yaxşı geyinən oğlan görməmişdim. Onun ayaqlarında güzgü kimi parıldayan bizburun, uzunboğaz çəkmə, başında bahalı gümüşü dəridən papaq var idi. Sağ böyründən qızıl dəstəli onatılan asılmışdı. Anam ağzında yaşmaq, bu oğlanın qabağına yeriyib: – Xoş gəlmisən, Bəndalı, – deyəndə mən atlıların kim olduqlarını başa düşdüm. O vaxt, bütün mahalda qaçaq Bəndalıdan danışırdılar.

– Xoş günün olsun, bacı, – deyib oğlan ədəblə cavab verdi. Onun anamla danışanda utancaq uşaq kimi başını aşağı dikməsi, səsindəki yumşaqlıq mənə çox təəccüblü gəldi. O vaxtacan mən ayrı cür fikirləşirdim. Elə bilirdim qaçaq Bəndalı çox zəhmli, acıqlı bir kişidir. Haqqında elə şeylər danışırdılar ki… – Buyurun içəri, – deyə anam təklif elədi.

– İçəri isti olar, bacı, elə burada oturarıq, – deyə oğlan, sapı ceyran ayağından olan qamçısını çəkməsinin boğazına sancdı. Anam təzə xalça gətirib, qapıya salanda o soruşdu ki, bəs hacı özü haradadır? Anam cavab verdi ki, biçin üstünə gedib.

Oğlan başını aşağı salıb, yavaş səslə dedi:

– Yaxşı olmadı.

Anam qonaq-qara görmüş arvad idi. Əli ilə yaşmağını tutub: – O nə sözdü Bəndalı, – dedi. – Hacı oldu-olmadı, öz evindir.

Burada Gülnisə susub qaçaqbaşının birinci dəfə ona saldığı nəzəri xatırladı. Uzun illər, çoxdan sovuşub getmiş gənclik o ilk baxışın təsirini silib apara bilməmişdi. Qaragöz cavan qaçağın xəncər kimi iti nəzərləri, o zaman on dörd yaşlı ətli-canlı sağlam bir qız olan Gülnisənin ürəyinə həm bir vahimə salmış, həm də gənc bir qız olduğunu ona xatırlatmışdı. Anası böyründən keçərkən himlə onu içəri çağırıb: – Batmış – deyə pıçıldamışdı, – yekə, nişanlı qızsan, utanmırsan? Üz-gözü açıq, ağzını əngəldib cahil oğlana baxırsan?

– Sonra nə oldu? – Səlimə səbirsizliklə soruşdu.

– Həmin əhvalatdan bir neçə vaxt keçmişdi. Bir gün mən qızlarla çölə, dovğa pencəri yığmağa getmişdim. Bir də gördük Bəndalı öz atlıları ilə böyürdən çıxdı. Əvvəl heç nə anlamadıq. Mən yenə də ağzıma yaşmaq vurmağı unudub, qaçaqbaşıya baxırdım. O, atını səyirdib yanımıza gəldi. Heç bir söz demədən məni qaldırıb, yəhərə basdı.

– Qışqırdınız?

Gülnisə xeyli susdu. Nəhayət: – Yox, – dedi, – qışqırmadım.

– Bəs qorxmadınız?

– Nədən qorxacağam. Yeməyə aparmırdı ki…

– Axı deyirsiniz nişanlı idiniz…

– Orası eləydi… Ancaq nə bilim… qorxmadım…

Səlimə qaranlıqda gülümsədi.

– Sizi hara apardı?

– Öz obalarına.

– Bəs nişanlınız nə elədi?

Gülnisə ah çəkərək:

– Heç nə, – dedi,– nahaqca yerə bir qızın üstündə özünü heyf elədi. Axı o da özünə görə bir oğlan idi. Tay-tuşu var idi. Dayanıb baxa bilməzdi ki… Özü də doğmaca əmim oğlu idi.

Gülnisə yenə də susdu. – Sonra məni, – dedi, – gərdəyin dalına yenicə oturtmuşdular ki, «Bəndalı hey!» – deyə uzaqdan çağırdılar. Səsi o saat tanıdım. Pəncərədən baxıb gördüm ki, tək atlı gəlib dayanıb kəndin qənşərində, balaca təpə var onun üstündə.

– Kim?

– Əmim oğlu. Bəndalı indi yatdıqları otaqda oturub yoldaşları ilə çörək yeyirdi. Səsi eşidən kimi çölə çıxdılar. Əmim oğlu Bəndalını görüb qışqırdı:

– Kişisənsə, atını min, çıx düzə. Mən sənin atlılarına göstərmək istəyirəm ki, özgənin nişanlısını binamus oğru kimi çöldən götürüb qaçıranın anasını necə ağlar qoyarlar.

Yoldaşları yüyürüb tüfənglərini götürəndə Bəndalı qoymadı.

– Kişisiniz, – dedi, – o mənim üstümə tək gəlib.

Sonra bu otağa girib tüfəngini götürəndə mən özümü saxlaya bilməyib, ayaqlarına yıxıldım: – Arada qan olmasın, – dedim. O məni kənara itələyib, «Sən otur yerində» – dedi. Sonra bayıra çıxıb yoldaşlarına and içdi ki, onun köməyinə gələni öz əli ilə öldürəcək. Anası, bacıları qabağını kəsdilər. Olmadı. Atını minib sürdü çölə. Səngərə girib bir saatdan artıq vuruşdular. Mən pəncərənin qabağında durub güllə səsi gələn tərəfə baxırdım. İkisinin də tüfəngi dalbadal açılırdı. Mən allaha yalvarırdım ki, ziyanlıq olmasın. Sonra ikisi də atın belinə qalxıb, güllə ata-ata bir-birinə tərəf çapdılar. Mən əllərimlə üzümü tutub yerə çökdüm. Birdən ikisinin də tüfənginin səsi kəsildi… Hay düşdü, ki, ikisinə də güllə dəyib…

Gülnisə susdu. Sonra yavaş səslə dedi:

– Əmim oğlu elə güllə dəyən kimi rəhmətə getmişdi. Bəndalı isə dörd yerdən yaralanmışdı. Düzü, heç sağalmağına ümid yox idi. Ancaq görünür kəndiri üzülməmiş imiş.

– Demək, aralığa qan düşdü.

– Bəli. Ancaq camaat qoymadı qırğın olsun. Tökülüb barışıq elədilər.

– Bəs nə əcəb sizinkilər barışığa razı oldu?

– Çünki arada qız məsələsi var idi. Əgər mən düşmən qapısında olmasaydım bəlkə də barışmazdılar. Atamgil tikanlı adamlar idi.

Lap yaxında xoruz banladı. Sonra haralardansa ona səs verdilər. Sobadan düşən işıq sönmüşdü. Bayırda küləyin vıyıltısı yavaşımışdı.

– Bəndalı əmi neçə il qaçaq oldu?

– Sovet gələnəcən.

– Yəqin ki, çox əziyyətlər çəkmisiniz…

– Bəndalının əziyyətinin yanında mənimki nəydi… İyirmi dörd il gecə-gündüz at belində olmaq zarafat döyüldü. O dözürdü, gərək mən də dözəydim. Canım-canından artıq döyüldü ki…

Xoruzlar bir ağız da banladılar. Gülnisə əsnəyib o biri böyrü üstə çevrildi.

– Yat. Gecə keçir. Səhər açılsın, xeyir gəlsin.

Bu sözləri deyərkən onun səsində gələcəyə qarşı möhkəm bir ümid var idi. O, qaçaq ərinin dağda-daşda ömür sürdüyü o ağır günlərdə özünün keçirdiyi iztirabları, qorxu nə əzabları heç bir zaman heç kəsə söyləmədiyi kimi indi bu şəhərli qızına da demirdi. Bəlkə bunu heç Bəndalı özü də bilmirdi. Yəqin o hisslər, o xatirələr bundan sonra da kimsəyə söylənilmədən Gülnisə ilə birlikdə qəbrə gedəcək. Bunlar Gülnisə üçün iki gözü kimi əziz idi və başqa birisinin bilib-bilməməsi də onun üçün qətiyyən maraqlı deyildi. O çəkdiyi bütün əziyyətlərə baxmayaraq, indi özünü xoşbəxt hesab edirdi. İnsan gərək nankor olmasın. Gülnisə arxayınlıqla yuxuya getdi.

Səlimənin isə yuxusu gəlmirdi. Bəndalı kişinin sakit və ciddi çöhrəsi, qorxu və atışmalarda keçmiş həyatı elə bil ki, bayırda hərdən-hərdən səslənən küləyin arxasında, onun qopub gəldiyi yerlərdə hələ də davam edirdi. Elə bil ki, dünyada heç nə itmirdi. Heç nə məhv olmurdu. Elə bil ki, uşaqlıqda eşitdiyi nağıllar da həmişə yaşayır…

* * *

Səhər çaydan sonra:

– İdarəyə getmək istəyirsinizmi? – deyə Şahlar qızdan soruşdu.

Səlimə oğlanın onunla nə üçün belə qaşqabaqlı danışdığına təəccüb edərək:

– Əlbəttə, – deyə cavab verdi.

(Səlimə bilmirdi ki, bu yerlərdə cavan oğlanın, ata-anasının yanında gənc qız-gəlinlə üzügülər danışması böyüklərə qarşı hörmətsizlik sayılır.) Qız qalxıb son dəbdə tikilmiş gödək paltosunu geyərək şərfini örtdü. Sonra Bəndalı və Gülnisə ilə salamatlaşaraq oğlanla birlikdə otaqdan çıxdı.

Kənd, şimaldan və şərqdən uca dağlarla əhatə olunmuş vadidə yerləşmişdi. Cənub tərəfdə Qurdbasan gədiyin aşırımı görünürdü. Hər tərəfi qar basmışdı. Şahlarla qız onlardan əvvəl gedib-gələn adamların saldığı cığırla idarəyə tərəf gedirdilər. (Bəndalı kişinin evi kəndin lap yuxarısında idi.)

– Srağagün siz mənim ucumdan yamanca əziyyət çəkmisiniz…

– Nə bildiniz? – deyə oğlan xəfif təbəssümlə soruşdu.

– Necə nə bildim… – deyə qız onun birdən-birə belə üzügülər olmasına sevinərək, özündə bir yüngüllük hiss etdi.

– Nə əziyyət çəkmişəm, – deyə oğlan cavab verdi. Və bu zaman qənşərindən keçdikləri birmərtəbə evin eyvanında, əlləri gödəkcəsinin ciblərində dayanmış, qısaboylu kişini görüb: – Sabahın xeyir, əmi, – dedi. – Nə əcəb heyvanın yanına getməmisən.

– Getməyin nə faydası var, – deyə kişi gözünü onlardan çəkib başqa səmtə baxaraq, qaşqabaqlı cavab verdi. – Heyvan silosa dilini də vurmur.

– Heyvan neyləsin, – deyə oğlan hirsləndi. – Silosu elə kökə salmamısınız ki, dilinə vura bilsin.

– Sən bu il düzəldərsən, – deyə kişi üzü o yana cavab verdi. Oğlan qıpqırmızı oldusa da bir söz demədi.

– Kişi doğrudan sizin əminizdir? – deyə bir qədər aralanandan sonra qız soruşdu:

– Bəli, əmimdir, – deyə oğlan könülsüz cavab verdi.

– Rayon mərkəzində Çıraq dayı mənə dedi ki, yem barəsində işiniz bir az çətindir.

– Bir az yox, çox çətindir. Otumuz lap az qalıb. Keçən yay bərk quraqlıq keçdiyindən lazım olan qədər ot yığa bilməmişik. Silos da ki…

– Görünür silosu vaxtında yaxşı hazırlamamısınız.

– Elədir. Bizim bu camaatın silosla, qarğıdalı ilə işi yoxdur.

– Nə üçün?

– Deyirlər, qarğıdalı heyvanın ətini-südünü xarab eləyir.

– Axı nəyə əsasən belə deyirlər?

– Əsasa-zada baxan kimdir. Bir dəfə başlarına girdi, qurtardı.

– Sədriniz kursa çoxdan gedib?

– Xeyr, iyirmi beş gündür.

Oğlan, bir qədər susduqdan sonra əlavə etdi: – Sədr neyləsin.

– Siz keçən il burada deyildiniz?

– Xeyr. Mən əsgərlikdən üç-dörd aydır gəlmişəm. Siz işlədiyiniz kənddə vəziyyət necədir?

– Pis deyildi. Bizdə də ot az olmuşdu. Ancaq silosu yaxşı hazırlamışdıq. Heyvanlar yaza çıxarlar.

– Silosu qarğıdalıdan qoymuşdunuz?

– Bəli.

– Bizim işimiz uzundur, – deyə oğlan kimlərin qarasına isə acıqlanaraq cavab verdi. – Nə əcəb siz heylə yaxşı camaatı qoyub bura gəldiniz?

– Bəyəm sizin camaat pisdir? – deyə qız gülümsədi.

– Camaat pis deyil. Ancaq içində tərs adamlar çoxdur.

Onlar birmərtəbəli kolxoz idarəsinə çatıb eyvanda ayaqlarının qarını çırparaq içəri girdilər. İdarə xidmətçisi Pərnisə xala, ortada gurhagur yanan dəmir sobanın böyründə kətil üstündə əyləşib corab toxuyurdu. Yaşının altmışdan keçməsinə baxmayaraq, gözləri yaxşı görürdü.

Səlimə salam verib, paltosunu çıxartdı.

– Əleykəssalam, – deyə Pərnisə xala işinə ara verib ona baxdı. – Xoş gəlmisən.

Qız paltosunu qapı yanındakı asqıya keçirtdi və stul çəkib sobanın yanında oturdu. Şahlar sədr stolu arxasına keçdi.

Sonra o, dəftər-kitabı tökərək təsərrüfatın vəziyyəti ilə yeni zootexniki tanış etdi. Artel iki yüz səksən evdən ibarət idi. Keçən ildən dövlətə borcları yox idi. Lakin budur, qış qapını yaman kəsib. Beş yüz başdan artıq mal-qara aclıq qorxusu altındadır. Aşağı qışlaqda olan qoyunların da vəziyyəti yaxşı deyil. Orada da dişə dəyəsi bir şey yoxdur.

Silos pis qoyulduğundan xarab olub, Şahların əmisi Sevdimalı kişi deyən kimi heyvan dilini vurmur.

– Gedək tövlələrə bir baş çəkək, – deyə qız təklif etdi.

– Nə olar, gedək, – deyə oğlan ayağa qalxdı.

…Tövlələr kəndin qurtaracağında idi. Heyvanlar hələlik arıq düşməmişdilər. Xüsusən Rusiyadan gətirilmiş cins inəklər yaxşı idilər. Döllük Don kələsinin isə kefi lap kök idi. Görünür bunların yem payları hələ azaldılmamışdı. Başqa axurlara qoyulmuş silos olduğu kimi qalmışdı. Səlimə əyilib baxdı, pis çürüntü iyi verirdi.

– Heyvanlardan azarlayıb eləyəni yoxdur ki? – deyə Səlimə baxıcı qadından soruşdu:

– Hələ ki, yoxdur, – deyə qadın könülsüz cavab verdi.

Gödəkboylu Sevdimalı kişi irəli yeriyərək:

– Heyvanı azarlatsa budey bu zəhrimar azarladacaq, – deyə axurdakı silosa işarə elədi. – Axı, qarğıdalı nədir ki, onun şorabası da nə olsun.

Səlimə gülümsədi.

Şahlar isə:

– Əşi, Sevdimalı əmi, yenə başlama görək, – deyə hirsləndi. – Deməli, o boyda Amerikanın səncən ağlı yoxdur?

– Ayrı vaxt Amerikanın böyüklərinin qarasına hey deyinib durursan, – deyə Sevdimalı kişi özündən çıxdı. – İndi nə oldu, qarğıdalı məsələsi ortaya gələndə Amerika ağıllı çıxdı?

– Əşi, qarğıdalı məsələsinin ona dəxli yoxdur. Başa düş.

– Başa düşmürəm. Mənim dədəm-babam heyvanını qarğıdalı ilə bəsləmişdi?

– Bəs dədən-baban heyvanını bu cür ağ otaqlarda saxlamışdı?

Sevdimalı əmi:

– Heyvanı bəy kimi oturt ağ evdə, – deyə artist kimi əllərini havada oynatdı, – qabağına da tök çürümüş qarğıdalı şorabasını, sonra da başla ki, niyə bunun südü belə oldu, buzovu heylə.

– Silosu sənin kimiləri bu kökə salıb!

– Mənim kimləri necədir bəyəm? – deyə Sevdimalı əmi lümə xoruz kimi pırpızlandı.

– Necə olacaqsınız, eyzən geri çəkirsiniz.

– Təqsir bizdədir ki, sənin kimi güc… (Sevdimalı əmi qıza baxıb sözünü dəyişdi) Sənin kimi ağzından süd iyi gələn uşaqları çıxarmışıq başımıza.

Səlimə söhbətin davaya çevrildiyini hiss edərək:

– Sevdimalı əmi, – dedi, – heyvanları hər gün havaya çıxarırsınızmı?

Birinci dəfə gördüyü bu nərmə-nazik qızın ona adı ilə müraciət etməsi ferma müdirinin xoşuna gəldi və o, bir az yumşalaraq yavaş səslə:

– Xeyr, – dedi, – bu qarda-qiyamətdə nə hava? Durublar isti yerdə.

– Soyuğun eybi yoxdur, Sevdimalı əmi, heyvanların hamısını gündə üç dəfə təmiz havaya çıxarmaq lazımdır.

Kişi qızın üzünə baxmadan cavab verdi:

– Nə ola, düz deyirsiniz. Keçmişdə burada bizim bəylərimiz var idi, onlar da həmişə gündə üç dəfə havaya çıxardılar.

Bayaqdan bəri dayanıb söhbətə qulaq asan iki cavan oğlan pıqqıldayıb, əlləri ilə ağızlarını tutdular.

Qız:

– Görünür, – dedi, – kişilər canlarının qədrini bilirmişlər.

– Əlbəttə. Bəs nədi… – deyə Sevdimalı kişi eyni ifadə ilə başını tərpətdi. Oğlanlar yenə də pıqqıldadılar.

– Bəsdirin! – Şahlar, qız eşitməsin deyə, pıçıltı ilə onlara təpindi. Sonra kişiyə müraciətlə bərkdən əlavə elədi:

– Əşi, Sevdimalı əmi, bu qızı bizə təzə zootexnik göndəriblər. Özü də ali məktəb qurtarıb. Tahirə ağlın getməsin. (Tahir keçmiş zootexnik idi. Texnikum qurtarıb üç il burada işləyəndən sonra ali məktəbə getmişdi.)

– Nə olar. Çox xoş gəlib, gözümüz üstə yeri var.

– Ancaq, – deyə Səlimə yenə də kişiyə müraciət elədi, – tövlələr çox təmizdir. Bu barədə heyvanların kefi kökdür. Axı keçmiş bəylər təmizliyi də sevirmişlər.

Cavanlar pıqqıldadılar. Hətta Sevdimalı kişinin də bığının altı qaçdı. Və o bu dəfə roldan çıxaraq, öz adi, təbii ifadəsi ilə:

– Bacıqızı, – dedi, – heyvanların indi yemdən qıtlıq çəkməsinin təqsiri, bax bunlardadır, – deyə Şahları göstərdi. – O vaxt mən də, başqaları da dedik gəlin qarğıdalıya ayırdığımız yerə yonca səpək, razı olmadılar.

– Yox, – deyə qız cavab verdi, – qarğıdalı əkmək lazımdır. Özü də çox əkmək lazımdır.

– Nə olar, – deyə Sevdimalı kişi qaşqabağını yenə də salladı. – Məndən olsa lap sarıbuğdanın da yerinə qarğıdalı əkərik. Elə özümüz də qarğıdalı çörəyi yeyərik, qarnımız yeldən dönsün nağaraya.

Oğlanlar yenə də pıqqıldadılar.

Qız cavab verdi:

– Buğdanın yerinə qarğıdalı əkməyimizə ehtiyac yoxdur. Biz sarıbuğda da əkəcəyik, qarğıdalı da, yonca da… Hələ desəniz darı da… Elə deyil ki?

– Görünür elədir.

…Sonra Şahlarla qız bayıra çıxıb, o biri tövləyə yaxınlaşdıqda içəridən ürəyəyatan, həzin qadın səsi ilə oxunan bir mahnı eşitdilər:

Əzizim gül üşüdü,Şeh düşdü gül üşüdü.Güldün ağlım apardın,O gülüş, nə gülüşdü…

Bayaqdan bəri acıqlı olan Şahlar, qızın ayaq saxlayıb maraqla qulaq asdığını görərək, bilaixtiyar gülümsədi.

– Oxuyan kimdir? – deyə Səlimə soruşdu.

– Bizim Bağdagül adlı bir qızımız var.

– Sağıcıdır?

– Bəli.

Onlar içəri girdikdə, yüz iyirmi kilo ağırlığında olan Bağdagül bacının, kənarda bağlanmış iri və boğaz bir inəyin yanında dayanaraq onun boynunu əli ilə oxşaya-oxşaya oxuduğunu gördülər. İnək asta-asta gövşəyərək sanki arvadın mahnısına qulaq asırdı. Tövlənin yeganə pəncərəsindən düşən işıqda Səlimə oğlanın, «bizim qız» adlandırdığı Bağdagül bacının qırx beş-əlli yaşlarında yaraşıqlı bir qadın olduğunu seçə bildi. O, yad qızı görərkən nə təəccüb etdi, nə də mahnısını kəsdi. Elə bil ki, çoxdanın tanışı imişlər. Bağdagül bacı əvvəl qıza, sonra Şahlara baxıb, yeni bir bənd də oxudu:

Əzizim gülə bəndəm,Bülbüləm gülə bəndəm,Qəribəm ölkənizdəBir şirin dilə bəndəm.

Sonra birdən oxumağa ara verib:

– Xoş gəlmisən, – deyə qıza müraciət elədi. – Buralar sənə peşkəş. Maşallah, nə qəşəng zootexnikimiz var. Özbəksən?

– Xeyr, anam özbəkdir.

– Deyirəm axı necə oxşayırsan.

Sonra boğaz inəyə işarə ilə Şahlara dedi:

– Yetirhayetirdir.

Səlimə onun nədən danışdığını başa düşərək soruşdu:

– Neçə gün qalıb?

– İki-üç gün… – deyə arvad əlini inəyin boynuna çəkdi. – İki-üç gündən sonra sizə qəşəng bir bala verəcəyəm, özüm kimi təpəl olacaq. Xoşxasiyyət olacaq.

– Amma yaxşı oxuyurdunuz, – deyə Səlimə gülümsədi.

Şahlar dedi:

– Bağdagül xalanın hərdənbir inəklərinə belə konsert verməyi var.

– O sizin canınız üçün insan kimi hər şeyi başa düşürlər. Mən şad olanda, deyib-güləndə, zarafat eləyəndə görürəm bunların da kefi açılır… Elə ki, qəmgin oldum… – Arvad bir an susub, sonra ah çəkərək əlavə etdi: – Heyvandırlar dayna…

Qız soruşdu:

– Doğum otağınız yoxdur?

– Necə yəni doğum otağı? – deyə arvad təəccüb etdi.

– Tövlələrdən birini doğum evi eləyirlər. İçinə soba qoyurlar. Bu cür vaxtı çatan inəkləri ayırıb orada bağlayırlar.

– Bilmirəm, nə görmüşəm, nə də eşitmişəm.

Şahlar:

– Belə otaqlar olur, – dedi. – Mən əsgərlikdə olanda Ukrayna tərəfdə görmüşəm.

Səlimə gülümsəyərək zarafatyana dedi:

– Görmürsünüz, amma Bağdagül bacıya deməmisiniz.

Oğlan qaşlarını çataraq:

– Bu saat elə şeylər barədə düşünən kimdir? – dedi. – Qış başımızı elə qatıb ki, bilmirik heyvanları yaza necə çıxaracağıq.

– Bax, budur deyirəm, – Bağdagül bacı şəhadət barmağını havada silkələdi. – Mən bir də bundan sonra öz inəklərimə o qarğıdalı şorabasıdı, nə zibildi verməyəcəyəm. Başınıza söz girib, qarğıdalı…

– Sən də Sevdimalı əmi kimi başla görək…

– Sevdimalı lap düz deyir. Dünyagörmüş kişidir. Xüsusi mülkiyyət vaxtı Qartallı Dərədə ən yaxşı heyvan onda olardı. Camaat onun inəyinin balasının üstündə dava salardı.

– Bəs indi nə olub? – oğlan acıqlı soruşdu.

– Qoymursunuz kişi öz bildiyi kimi eləsin. Biriniz qarğıdalının ucundan tutub ucuzluğa gedir, o biriniz qarğıdalı şorabasından yapışırsınız. Sevdimalı yazıq başına nə kül töksün.

– Sən ölməyəsən, qəribə adamlardı, – deyə oğlan özündən çıxdı. – Deməli, bu elm-zad hamısı yalandır, dayna.

Bağdagül bacı tələsmədən cavab verdi:

– Mənim elmim odur ki, inəklərim yaxşı yesin. Kefi kök olsun, Sevdimalının bu işdə dünyacan təcrübəsi var.

Qız dedi:

– Elm də lazımdır, Sevdimalı əminin təcrübəsi də.

Bağdagül bacı qıza diqqətli bir nəzər salaraq cavab verdi:

– Nə olar. Buna sözüm yoxdur.

Sonra özünü əsdirə-əsdirə oğlandan soruşdu:

– Bircə de görüm, mənim bu qəşəng qızımı necə rahatlamısan?

– Kasıbın olanından, – deyə oğlan birdən-birə yumşalaraq asta səslə cavab verdi.

Qız da:

– Çox sağ olun, Bağdagül bacı, – dedi. – Mən lap yaxşı dincəlmişəm.

Bağdagül bacı:

– Qartallı Dərəni öz evin bil. Dünyadan uzaq olmağımıza baxma. Səni gözümüz üstündə saxlayacağıq.

Bayıra çıxdıqda qız gülümsəyərək, oğlana dedi:

– Siz bayaq əminizlə çox sərt danışırdınız…

– Axı neyləyim, – deyə oğlan yana-yana cavab verdi. – Görmürsünüz…

– Səbir lazımdır. Özü də sizin kimi cavan oğlana.

– Elə deyirsiniz ki, elə bil özünüz qocalmısınız…

– Neçə yaşınız var?

– İyirmi iki.

– Amma mənim iyirmi beş! Demək, sizə görə qocayam.

– Doğrudan, iyirmi beşdir?

– Niyə təəccüb edirsiniz?

– Belə baxanda o qədər vermək olmaz.

– Bəs nə qədər vermək olar?

– Çox olsa iyirmi…

Qız gülümsədi.

– Yoxsa kompliment deyirsiniz…

Oğlan kompliment sözünün mənasını əsgərlikdə bir polyak qızından öyrənmiş olduğuna sevinərək dərhal cavab verdi:

– Xeyr. Kompliment nə üçün… Doğrudan da, yaşınıza görə çox gənc görünürsünüz.

– Amma həqiqətdə isə qocayam, – deyə qızın qara özbək gözləri yenə də eyni şən təbəssümlə qıyıldı. – Sizin ananızı atanız götürüb qaçanda on dörd yaşı var imiş…

– Haradan bildiniz? – deyə oğlan təəccüblə soruşdu.

(Anasının neçə yaşında ikən atasına getdiyini o özü bilmirdi.)

– Mən hər şeyi bilirəm, – deyə qız zarafatında davam etdi.

Demək, əri yoxdur. Bəlkə də nişanlısı var… Kim bilir. Bu Sevdimalı əmim də qızın yanında ağzına gələni danışır… Yaman da əmimiz var… Anam da axşam ortalığa xörək çəkib qoyur, amma çəngəl yadından çıxır. Deyən görək bəs bunu nə üçün almışıq…

«İyirmi beş yaş!.. – deyə elə bu anda Səlimə qəlbində təkrar etdi. – Axşam anası yadından çıxarıb süfrəyə çəngəl qoymayanda bu oğlan nə yaman qızardı…».

Sonra birdən-birə üzərinə çökən kədərin səbəbini hiss etməyərək, oğlandan soruşdu:

– Görəsən bu qar neçə gün yerdə qalar?