Әсәрләр. 10 томда / Собрание сочинений. Том 10

1912–1914 елларда X. Искәндәров Троицкидагы «Дарелмөгаллимәт»тә (укытучылар хәзерли торган мәктәптә) татар теле һәм әдәбияты укыта. Шул чорда аның мәктәп балалары өчен «Белек йорты» дигән дәреслеге – уку китабы басылып чыга. «Белек йорты»н Сәйфи Кудаш шул заманның «зәвык белән төзелгән зур хрестоматияләреннән» берсе дип бәяли87. X. Искәндәревнең әдәби тәнкыйть өлкәсендәге эшчәнлеге дә шул чорда башланып китә. «Йолдыз» газетасының 1913, 1914 елгы саннарында (№ 1093, 1103, 1113) ул «Галимҗан Ибраһимов вә аның әсәрләре» дигән зур күләмле тәнкыйть мәкаләсен бастыра. Г. Ибраһимов әсәрләре турында бу тикшеренү заманында иң күләмлесе һәм иң төплесе булып саналырга хаклы: тәнкыйтьче биредә Г. Ибраһимов иҗатының иң характерлы якларын билгеләргә омтыла. «Әдиптә, – ди ул, – дикъкатьне алырлык бер мәел (тартым), көчле вә муаффәкыятьле бер мәел бар: ул шөбһәви… вә гомумән куркынычлырак урыннарны куертырга ярата». Шул ук вакытта тәнкыйтьче Г. Ибраһимовның стиль үзенчәлекләрен билгеләргә тырыша. Ул аның стилен «үзенә махсусрак, күз алдында чәчрәп тора торган бер стиль» дип атый. Ләкин тәнкыйтьче әдәбиятка иҗтимагый-социаль позициядән торып анализ ясый алмый әле. Г. Ибраһимов әсәрләрендә татар хатын-кызларының язмышы чагылу мәсьәләсенә тукталып, ул авыр язмышның социаль сәбәпләрен билгеләүгә кадәр күтәрелә алмый. Һәм шунлыктан тормышны каргаудан, өзгәләнүдән узмый. Тәнкыйтьче татар хатын-кызларының авыр язмышына сыкрана, сызлана, ләкин идеалистик фәлсәфәгә кереп бутала.

Үз чиратында Г. Ибраһимов тәнкыйтьченең журналистлык эшчәнлегенә югары бәя биргән. 1914 елда Сухумида вакытта ул X. Искәндәревкә хат яза. Бу хат жандармерия кулына килеп керә һәм копиясе мөселманнар яшәгән губерналарның жандарм идарәләренә җибәрелә. Г. Ибраһимов анда «Йолдыз»ның нашире һәм редакторы Һади Максудины редакторлыктан азат итү кирәклеге турында сүз алып бара. Башкалар бит, ди ул, газеталарны үзләренеке иттеләр. Безгә дә нигә шулай эшләмәскә? Газетаның рухын күтәрү күмәк көч белән эшләнә. «Безгә, шуңа күрә, күбрәк иптәшләр җыярга кирәк. Гомумән, мин сиңа Казанга күчәргә, шунда яшәргә киңәш бирер идем… Бу казанда һәрбер матбугат әһеле бер кат кайнап чыгарга тиеш… Бу кышны мин синең «Йолдыз»да эшләвеңне телим. Анда синең хыялыңны очырырга мәйдан зур. Әнә бит «Вакыт»та Җәләй (Җ. Вәлиди. – М. М.) күп яза. Синең әдәби багажың һич тә Җәләйнекеннән ким түгел… Мин Һадины редакторлыктан азат итәргә тырышам. Һади бары тик нашир булып кала, чөнки ул анда бер роль дә уйнамый»88. Әдәбият фәнендә бер төгәлсезлек киткән: кайбер чыганакларда бу хат Харис Фәйзигә адресланган дип күрсәтелә.

«Йолдыз» идарәсе дә X. Искәндәревнең каләменә югары бәя биргән: үзенең тарихына кагылышлы редакцион мәкаләдә аны Г. Ибраһимов белән беррәттән «мәгъруф (танылган) каләм әһеле» дип атый (1913, № 1078). Беренче империалистик сугыш башлангач, X. Искәндәрев хезмәт армиясенә эләгә. Мәгълүм булганча, Беренче империалистик сугыш вакытында патша хөкүмәте казах-кыргызларны тыл эшенә ала. Бу вакыйга социаль-милли-дини изү астында җәфа чиккән казах халыклары арасында сыйнфый көрәш утын кабызып җибәрә. Казах-кыргызлар царизмга каршы баш күтәрәләр. X. Искәндәрев исә әлеге казах-кыргызлар арасында «меңбашы» булып хезмәт итә. Патша төшерелгән көннәрдә Уфа урамнарында яхшы френч, затлы итекләр кигән, яссы каешлар белән уралган мәһабәт гәүдәле бер офицерны күрергә мөмкин була. Ул – меңбашы Хәлим Искәндәрев икән. Казах-кыргыз арасында йөргәндә, X. Искәндәрев бу халыклар восстаниесенең патша хөкүмәте тарафыннан канга батырылуын күргән. Бу көрәш вакытында ул үзе нинди позициядә торган? Моны әйтүе кыен. Һәрхәлдә, үзенең күргәннәрен ул яшьлек дусты М. Гафурига бик тәфсилләп сөйләгән булуы мөмкин. Безнең уебызча, М. Гафуриның «Бер нәүхә» (кычкырып елау) шигырен алар арасында булуы мөмкин дип фараз ителгән бер очрашу-сөйләшүдән соң язылган:

Еракта… Әллә кайда!.. ЗарЕлыйлар, иштелә нәүхә.Йөрәк әрнеп, күз алдымдаХасыйл булды кара ләүхә…Туганар тилмереп, иңрәпТоралар шунда каршымда;Тыныч тормыш югалган, гөжКиләләр шунда каршымда…Елыйлар, туктый алмыйлар…Нигәдер һәммәсе кызган!..Кыямәт көн кебек булган:Урамда чалмалар тузган…Йөрәкләр әрнешә, күзләрЕлый дәһшәтле бу көннән;Ирекле көннәр үткән, барХалык аерылган иркеннән…Шулай торган вакытта күкКүкрәгән төсле тавыш чыкты;Аларның аһ-зарыннанДа көчле бер тавыш чыкты…Тавыш-тын бетте шунда ук,Нә елау калды, нә сүз калды…Фәкать бер әрнү берлән шулУрында канлы эз калды…

Шигырьгә искәрмәсендә М. Гафури бу әсәрнең казах-кыргызларның лашманчылыкка каршы күтәрелгән восстаниесенә мөнәсәбәтле язылганын әйтә. Китапта М. Гафуриның бу шигыре 1915 елда язылган дип хата җибәргәннәр. Казахлар восстаниесе 1916 елда була, һәм шигырь дә шул елны языла (дүрттомлык әсәрләренең 1980 елда чыккан икенче томында бу хата төзәтелгән).

Хезмәт армиясеннән кайткач, X. Искәндәрев Томск педтехникумында татар теле һәм әдәбияты укыта. Себернең күп кенә шәһәрләрендә мәгариф инспекторы булып йөри. 1927–1928 елларда Мәскәүгә килә һәм элеккеге Әсәдуллаев мәктәбендә татар теле һәм әдәбияты укыта. Бераздан аны бу мәктәпкә мөдир итеп билге-лиләр.

1929–1934 елларда КУТВның (Коммунистический университет трудящихся Востока) татар бүлегендә татар теле укыта. Ул анда профессор Аллавердов җитәкчелегендә эшли.

X. Искәндәрев Мәскәүдә 1941 елга кадәр эшләгәнме, әллә аңарчы ук Казанга кайткан булганмы – моны ачыклап булмады. Сугыш вакытында ул Арча педагогия училищесында рус теле һәм әдәбияты укыта, укыту бүлеге мөдире булып эшли. Анда укыган студентларның хәтерендә калганча, Искәндәрев мәһабәт гәүдәле, яшел френчтан, сугыш елларындагы кышкы салкыннарда да затлы штиблетлардан, кепкадан, үтүкләнгән чалбардан йөри, тәмәкене бик еш һәм бик тәмләп тарта. Ара-тирә аның гарәпчә белгәнлеге сизелеп куя. Рус әдәбиятына, рус теленә ул чын мәгънәсендә гашыйк кеше, бернинди акцентсыз сөйләшә, дәрестә дисциплинаны бик нык тота. Үзенең югары культурасы белән ул күпләргә үрнәк була. Аның тышкы кыяфәте: мәһабәт гәүдәсе, җыерчык узган маңгайлары, френч, штиблет киюләре – нәкъ «Кызыл чәчәкләр»дәге Фазыйлныкы кебек. X. Искәндәрев студентларга үзенең биографиясенә кагылышлы бер генә деталь дә әйтми. И. Рәминең 1926 елда чыккан «Татар вакытлы матбугаты» белешмәләрендә X. Искәндәревнең унсигезенче еллар тирәсендә булса кирәк төшкән рәсеме бар: анда да ул френчтан, чәч юллары кыеклап ачылган, үткен карашлы, мәһабәт йөзле…

Йомгак ясап, шуларны әйтергә мөмкин: Г. Ибраһимов үзенең яшьлек дусты X. Искәндәревнең укымышлылыгына, эрудициясенә ничек югары бәя бирсә («Йолдыз»га редактор итеп куярга тели), «Кызыл чәчәкләр»дә Солтан да Фазыйлга башта шулай ихтирам белән карый: тормыштагы X. Искәндәрев тә, әдәби образ Фазыйл да лашманчылар армиясендә офицер чинында хезмәт итәләр; X. Искәндәревнең тышкы портреты, киенү манерасы белән Фазыйлның портреты, манерасы бер үк төрле. Ләкин болар әле аерым тышкы детальләр, аерым биографик охшашлыклар гына. Прототип социаль-политик карашлары буенча да әдәби герой белән охшаш булырга мөмкин һәм күп очракта ул шулай була да. Солтан, Шаһбазлар, Гыйлаҗи Гражданнар сугышы елларында эшче-крестьян интересларын яклап кан коеп йөргәндә, чибәр егет Фазыйл кайда булган соң? Фазыйлның үзен тыңлыйк:

«– Зур сүзләр бар иде… – ди. – Берәүләр бөек Русия, ди иде, ватан, ди иде. Без төрек-татар байрагы, ди иде. Милли азатлык намына чехка, милли идарәгә, Колчакка тагылдык… Халыкны аларга чакырдык. Гыйльмебезне, талантыбызны шуларга корал иттек…»89 (курсив безнеке. – М. М.).

Прототип дип уйланылган X. Искәндәрев биографиясендә моңа охшаш момент шулай ук бар. Сыйнфый көрәшнең иң кискен бер вакытында – 1918 елның 25 ноябрендә Уфада «Ил теле» дигән бер газета чыга башлый. Газета үзен болай таныта: «Учредительное собрание әгъзалары каумиятенең мәдәният вә мәгърифәт тарату шөгъбәсе нашир-эфкяре, сәяси, иҗтимагый, әдәби төрек-татар газетасы». Газетаның төп лозунгы: «Бөтен хакимият Учредительное собрание кулында булсын! Милләт бөтен бер булып, барлык әфрады90: сәүдәгәре, укытучысы, эшчесе, бае бергә барырга!» Лозунг газетаның йөзен ап-ачык билгели: татар-башкорт буржуаларының интересын күзәткән, «татарда сыйныф юк» дигән газета бу. Аны чыгаручы – Хәлим Искәндәрев91. Игътибар итик: «Галия» буенча яшьлек дуслары, әдәби-журналистик эшчәнлекләрендә заманында мәсләктәш булган ике әдип – Г. Ибраһимов һәм X. Искәндәрев – политик көрәш аренасында икесе ике якта. Г. Ибраһимов Үзәк Мөселман Комиссариатында татар-башкорт милләтчеләренә каршы көрәш алып бара. «Учредилка»чыларны аяусыз тәнкыйтьли. X. Искәндәрев исә нәкъ шул вакытта, учредилканы яклап, газета чыгара. «Кызыл чәчәкләр»дә сыйнфый көрәш кырларында Солтан кан коеп йөргәндә, аның яшьлек дусты Фазыйл, френч киеп, сары каешлар белән уралып, кобура тагып, «милләт» өчен чехка, Колчакка тагылып йөри. Прототип белән әдәби герой арасындагы иң әһәмиятле охшашлыкларның берсе, әлбәттә, менә шунысы.

Алга таба күзәтик: әсәрдә Фазыйлның, үз ялгышларын аңлап, ахырдан Совет ягына чыгуы һәм үткәндәге хаталары өчен чын күңелдән үкенүе әйтелә. Солтан да аңа ышана, аны яңадан ярата башлаган сыман була, әмма сыйнфый көрәш елларында эшче-крестьян азатлыгы өчен кан койган дуслары аның күз алдында укымышлы егет Фазыйлны каплыйлар, аны читкә этәрәләр.

Прототип белән дә шулай: 1918 елның 6 декабрендә Бишенче Армия каршында татарча «Кызыл яу» газетасы оештырыла. Бөгелмәдә чыга башлаган бу газета, Уфа аклардан чистартылгач, Уфага күчә, аннан Чиләбегә һәм Колчакны куган саен эчкәрәк керә… Бу чорда инде большевистик хәрби газета «Кызыл яу»да Гыйлемдар Баембетов, Галимҗан Нигъмәти, Сәлах Атнагулов, Самат Шәрәфетдиновлар белән бергә без Хәлим Искәндәревне дә күрәбез. Димәк, үзенең «чәч агартырлык» михнәт-җәфаларыннан соң Искәндәрев тә Колчакка ияреп китмәгән, ә кыйбласын тапкан, большевиклар ягына чыккан. Дөрес, бер искәрмә бар: ул әлеге газетада эшләү өчен «мобилизовать итү юлы белән» килгән92.

X. Искәндәревнең язмышындагы хәлиткеч борылышта Г. Ибраһимовның роле булмаганмы? Һәрхәлдә, сыйнфый көрәш елларында ике сабакташ бер генә тапкыр очрашмагандыр. «Кызыл яу», мәсәлән, Чиләбедә чыга. Г. Ибраһимов, Колчак тылыннан кайтышлый, Бишенче Армиянең политидарәсенә – Чиләбегә туктала һәм информация ясый93. X. Искәндәрев исә политотдел каршындагы «Кызыл яу»да эшли. Димәк, алар арасында бик кызыклы очрашу, әһәмиятле сөйләшү һичшиксез булган.

Югарыда китерелгән фактлар татар журналисты, совет власте елларындагы укытучы Искәндәревне «Кызыл чәчәкләр» хикәясендәге Фазыйлның прототибы булган дип уйларга тулы мөмкинлек бирә.

Без, Г. Ибраһимовның ике әсәрендәге ике катлаулы образның прототиплары булмаганмы, булса, алар кемнәр дигән сорауга җавап эзләп, вакыйгалар тасвирланган заманның архив, матбугат материалларын күзәтеп чыктык. Язучының замандашларыннан һәр ике образга байтак яклары белән килгән ике шәхеснең биографияләре белән таныштык. Безнең гипотезабыз дөрес булган очракта да, Г. Ибраһимов бу шәхесләрнең биографияләрен үзгәртмичә романга керткән дип уйларга ярамый. Ул биографик материаллар, әлбәттә, язучының иҗат фантазиясе белән баетылган, үстерелгән, гомумиләштерелгән.

Шулай итеп, прототип ул – теге яки бу образны тудыру өчен язучы тарафыннан нигезгә алынган реаль шәхес. Бу шәхесне баету, «сипләү», үстерү яки бераз «кырку» инде әсәрнең социаль-эстетик юнәлешеннән чыгып башкарыла. Г. Ибраһимовта да бу процесс әлеге очракта нәкъ шулай булгандыр дип уйларга нигез бар.

Шул ук кисештерү-чагыштыру алымы һәм публицистик материал ярдәме белән кайвакытта бер үк шәхеснең ике яки берничә әсәргә прототип булып хезмәт иткәнен ачыклап була. Менә ике шәһәрдә, ике матбугат органында бер үк көннәрдә чыккан ике төрле жанрдагы ике әсәр. Моның берсе – «Нидер җитми иде» (Ш. Камал хикәясе, Оренбург, Вакыт, 1910, 14 август), икенчесе – «Сибгатуллин» (Г. Тукай шигыре, Казан, Ялт-йолт, 1910, 15 август). Ике әсәрне чагыштырып укыйбыз: икесендә дә, элек газета-журнал чыгарып, бу эшен ташлап, чит җирләрдә йөргән шәхес турында сүз бара. Тукайда тагын да конкретрак: Сибгатуллин дигән егет: «Мин – язучы», – дип мактана, ләкин шул ук вакытта «рестораннарга кереп акырып йөри». Кем ул «Сибгатуллин»?

Моны, газета-журнал укучы халык, бәлки, интуиция белән таныгандыр. Ә матбугат 1915 елда әлеге ике әсәрнең уртак прототибын ачып та бирә. «Йолдыз» газетасы, мәсәлән, болай дип яза: «Камил Мотыйгый әфәнде һаман җырлап йөри, аны һаман сүгә торалар, яза торалар. «Вакыт»та фельетон аңа багышланган кебек, Тукайның Сибгатуллины да аңа багышлангандыр. Ләкин Камил әфәндене болар туктатмый…» (1915, № 1364). Шуның белән ике әсәрдәге Сибгатуллин ачыклана төшә: бу – Камил Төхфәтуллин (Мотыйгый). Әмма бер-ике нәрсә ачыкланмый кала: ни өчен ике әсәрдә дә прототипны бер үк фамилия белән биргәннәр? Камил Мотыйгыйның әллә берәр матбугат органында шундый псевдоним белән чыгыш ясаганы булганмы? Һәм, ниһаять, икенче сорау: ничек инде ерак-ерак ике шәһәрдә чыгып килгән ике матбугат органы бер үк вакытта (14–15 август) бер үк төрле материал урнаштыра? Боларны киләчәктә ачыкларга кирәк.

Инде К. Мотыйгыйның ни өчен сатирик әсәргә килеп керүенә тукталсак, моңа менә нәрсә сәбәп булган: 1905 ел революциясе чорында революция идеяләре белән рухланган К. Мотыйгый Уральск шәһәрендә матбугат эшен дөрләтеп җибәрә. Газеталар, журналлар («Фикер», «Уклар», «Әлгасрелҗәдид») чыгара, Тукайны журналистика өлкәсенә кертеп җибәрә. Уральск большевиклары белән берлектә эшли. К. Мотыйгый – шул заманның чын мәгънәсендә зыялысы, зур укымышлы (рус, гарәп, төрек телләрен камил рәвештә белүче), энергияле һәм тәрбияле егет. Әмма К. Мотыйгый характерында бер кимчелек була: ул никадәр зур дәрт белән бик тиз генә эш оештырып җибәрә алса, шулкадәр тизлек белән ул эшне ябып, ташлап та куя ала. Мәсәлән, редакторлык хокукы алынгач, типографиясен ул Уральск бае Мортаза Гобәйдуллинга сата, теге бай исә бераздан типографияне ябып ук куя (шигырь: «Матбага белән уйнаган бер байга»). Тукайның бу хәлгә карата нәфрәте ташып ашкан. Һәм шагыйрь, ут-ялкын чәчеп, болай ди:

Булды кондыз, аслы үзгәрде диеп мин күрсәмүз,Хәзрәтеңне белмәдем! – дуңгыз икәнсең син һәнүз!Бу кадәр зур галихан милләт белән ник уйнадың?.. –Ахыры, син милләти каткан тирең дип уйладың!94

Матбугатны ташлаган Мотыйгый исә, революция биргән мөмкинлекләрдән файдаланып, сәхнәгә менә, җырчы булып китә. Дөрес, монысы да халык өчен файдалы, аның репертуарында Тукайның күп кенә әсәрләре, патша хөкүмәтенә тел тидергән эчтәлекле җырлар да була. Жандармерия архивларын актарганда, К. Мотыйгыйның концертларын тыю, үзен яшерен күзәтү астына алу турында язылган байтак документлар очрый. Ләкин аның тавышы «тәрбиясез» була, һәм кайсы шәһәрдә генә гастрольдә булмасын, аның «сәхнәдә акыруы» турында матбугатта әйтелеп бара. Тукай, димәк, Сибгатуллинга әнә шул «акырып йөрү» сыйфатын биреп, прототипны ача. К. Мотыйгыйның эш-гамәлләрендә эзлексезлек шул дәрәҗәгә җитә ки, 1914 елда мөфти үлгәч, ул, җырчылыгын ташлап, мөфтилеккә үзенең кандидатурасын күрсәтә. Бераздан Коръәнне татарчага тәрҗемә итәргә тотынуы турында матбугат шаулата (Коръәннең татарчага тәфсирен 1907 елда Минзәлә өязе Яхшыбай авылында имам һәм мөдәррис Шәйхелислам бине Әсәдулла әл-Хәмиди, ике томда Кәримовлар матбагасында бастырып чыгарган була инде). Ш. Камал исә әлеге хикәясендә К. Мотыйгый табигатендәге әнә шул берсен ташлап, икенчесен башлау гадәтен бирә алган. Әлбәттә, бу сыйфатлар К. Мотыйгыйның үзенә дә гел кыенлык китереп торган. Шулай да моның белән һич тә К. Мотыйгыйның татар культурасы үсешенә, журналистикасына керткән файдалы хезмәтен сызып ташларга ярамый.

Кайвакытта әдәби әсәр текстында персонаж исемсез дә була (бигрәк тә шигырьдә). Еш кына ул шигырь беренче затта языла. Ләкин шигырь эчендә ниндидер конкрет шәхес төсмерләнә. Мондый очракта прототипны эзләү һәм ачу шигырьнең мәгънәсен тагы да көчәйтә. Мисал өчен, Тукайның «Мәҗрух указ» дигән шигырен алыйк. Шигырьдәге «мин» болай сөйли: берни дә уйлап тормастан, үрдәккәме, казгамы тимәсме дип, бер ук аткан идем, угым кулымдагы «указ»га килеп төште дә, аны ертты (указ – муллалык итү хокукы бирелгән таныклык. Аны Диния нәзарәте урнашкан шәһәрләрдә мөфти янындагы казыйлар коллегиясе алдында имтихан тотканнан соң гына биргәннәр. – М. М.); указым җәрәхәтләнгәч, тиз үк Өфегә барып тәүбә иттем, хәзер андый эшләр белән шөгыльләнмим… Бу образның кем икәнен шунда ук таныйлар: Бозаулык шәһәре мулласы Галиәсгар Гафуров була ул. Әдәбиятта катнашучы, «Чыгтай» псевдонимы белән хикәяләр, романнар язучы. Прототипның чыннан да Г. Гафуров булуын 1929 елда чыккан Тукай шигырьләренең икенче томында рәсми рәвештә Ф. С.-Казанлы ача. Моны һәрвакыт Тукайның шуннан соң чыккан басмаларында да күрсәтеп киләләр. Шулай да Г. Гафуров икәнен каян беләләр соң? Шигырьдәге бер сүздән. Тукай анда: «Исабәтләп бер ук аттым Хиҗазга», – ди.

«Исабәт» («төз бәрү», «туры тидерү» мәгънәсендә) – Г. Гафуровның китабы. Ул әлеге китабында, дин тарихына анализ ясап, ислам дине кануннарының кайберләрен шик астына алган фикерләр уздыра. Китапның тиражы тиз таралып бетә. Әмма дингә кагылышлы әдәбият буларак, Уфага, Диния нәзарәтенә барып керә. Дин кануннары исә – үтә консерватив кануннар. Анда тәртип-кагыйдәне генә түгел, алфавитны да үзгәртмәү өчен кадимчеләр күпме көрәшә! Татар укымышлылары, Коръәндә булган 29 хәреф безнең телгә җитми, хәреф өстәргә кирәк дип, ничә еллар буе кадимчеләр белән сугышалар… Шулай, Уфага чакыртып, Г. Гафуровның «указ»ын алалар. Татар матбугатында «Минем «Исабәт» исемле китабымны сатып алган кешеләр бу китапны үземә кире җибәрсеннәр, наложенным платежом» дигән белдерүләр күренә. Бераздан Г. Гафуров «Исабәт»тәге фикерләреннән рәсми рәвештә баш тарта, һәм шуннан соң гына аңа «указ»ын кайтарып бирәләр. Сатирик әсәр өчен менә дигән материал бу: фикердә, эш-гамәлдә шул ук эзлексезлек. Яшь Тукай янә шул сыйфаттан көлә. Г. Гафуров исә гомеренә шулай эзлексез була: Октябрь революциясенә кадәр бөтен җаны-тәне белән дингә хезмәт иткән кеше революциядән соң кинәт кенә диннең ялган икәнен, муллаларның (ягъни үзенең дә) кеше алдап яшәүләре турында яза башлый. Бу күптән ачылган прототип турында монда сүз алып баруның тагы бер ягы бар: безнең фәндә, Г. Гафуров татар әдәбияты үсешендә билгеле бер өлеш керткән дип, аны яклап күрсәтү гадәткә әйләнеп бара. Әмма Г. Гафуровның халык алдында Тукай исемен иң нык пычраткан шәхес икәнен онытырга ярамый.

Тукайга һөҗүмен Г. Гафуров 1925 елда ук башлый. Чит илдә яшәүче эмигрантларга үзенең Тукай белән мөнәсәбәтләрен аклап күрсәтер өчен, ул «Безнең юл» журналында мондый эчтәлекле җавап бирә: «Минем Тукай тарафыннан һөҗү95ителүемә килгәндә – Тукай ул исерткеч эчкәли иде. Ул Җаек шәһәрендә милләтчелек дошманы иде. Ләкин Казанның Печән базары «зыялылары» арасына килеп баткач, аның каләме үзгәрде. Шагыйрь, бичара, анда илле пилмән белән ике стакан аракыга карап каләм тибрәткәли башлады. Аның Чыгтай турында язган һөҗүе кемнәр пилмәне, кемнәр закускасы бәрабәренә икәне миңа билгеле. Моның өстенә ул, бичара, артык көнче, түземсез иде… Бер үткенрәк каләм күрсә, шуны сындырырга, кырырга кызыга иде. Аның бу хәлен үзеннән артыграк бер шагыйрьгә (сүз Дәрдемәнд яки С. Рәмиев турында бара. – М. М.) һәм бөтен татар дөньясы каршында танылган бер әдипкә карап (Г. Ибраһимов. – М. М.) язган нәрсәләре дә күрсәтә… Мәсләк ягыннан Тукай йөзсез, битсез чыкты. Ул сәяси мәсләк ала алмады. Ул үзенең мөэминлеге белән җылап, Коръән укуы белән мактана. Сәяси балалыктан чыга алмады»96. Мәгънәдән аңлашыла: димәк, Г. Гафуров турындагы шигырьне дә аның шәхси дошманнары «заказ биреп» Тукайдан яздыртканнар… «Мәҗрух указ» шигыре Тукайның якты мирасына бик кыйммәткә төшә: Чыгтай шагыйрьнең шәхесенә әледән-әле кайта. «Габдулла Тукайның чапан-чалма кигән ишаннан көлүенә дә инде чирек гасырлар булып килә. Ә соң болар (курсив безнеке. – М. М.) үзе хорафат булган диннән тазарындылармы?»; «Чапан-чалмадан көлгән, ләкин Коръән хорафатын үз өстенә алган Тукайның 1908–1909 елларда динне яклап әйткән шигырьләреннән берәр юл китерәбез» («Тәәссер», «Васыятем» һ. б.)97 – китапта булган сүз сөреше әнә шулай Тукайга килә дә чыга, килә дә бәйләнә. Әйтерсең лә динне Тукай иҗатыннан башка анализлап булмый.

«Прототиплар» кайвакыт әдәби әсәрдән соң да озак яшиләр һәм әдәбият белән бәхәсләшәләр.

Истәлекләрнең берсе Тукайның «Улмы? – Ул…» шигыренең дә төп героен ача. Шигырьдә, мәдәниятле булып күренергә теләп, тышкы ягын бик нык кайгырткан, әмма эчке культурадан мәхрүм калган шул заманның бер «тәти» егете сурәтләнә. Шигырь бик конкрет, бик төгәл адреслыга охшаган. Кем турында сүз бара? Тукайның замандашы В. Бәхтияров истәлекләрендә моңа җавап бар: «Бәянелхак» газетасының секретаре, шагыйрь булырга хыялланып йөргән, ул вакытта бик тә яңа булган «танцы»га өйрәнеп, яшьләр арасында ат казанган Казан егете Рәкыйпов турында сүз бара икән (Совет әдәбияты, 1945, № 3–4). Нибары алты юллык шигырьдә Тукай үз чоры арасындагы тулы бер картинаны бер типик образга туплап, чагылдырып бирә алган. Моңа, әлбәттә, «калку» шәхес – прототип ярдәм иткән.

В. Бәхтияровның истәлекләрендә Тукайның тагын кайбер әдәби образлары да ачыла. Мәсәлән, аның иң популяр әсәре «Эштән чыгарылган татар кызына» шигырендә Казанның Гыйльметдин хаҗи Ибраһимов йортында асрау булган кызның фаҗигасе тасвирлануы турында әйтелә. Гыйльметдин хаҗи, аны мәсхәрә иткәч, йортыннан куып чыгара, бу хәл исә Тукайга килеп ишетелә. «Ончы хаҗи хәленә» Тукай кабат-кабат туктала. Башта ул әлеге хәлне «Авыл җырлары» циклында яктырта («Өченче көлтә»); «Унөч яшьлек кызга тисәң, хаҗның әҗере җуела», – ди. Шул ук «Көлтә»дә моңа тагын бер тапкыр туктала: «Ончы хаҗи хәлен сөйлим, әйдә, барыйк аулакка…» Болар 1909 елның март аенда «Яшен» журналында басылганнар. Ләкин шагыйрь мондый чәнечкеле җырлар белән генә канәгатьләнми. Аңа әдәби образ кирәк. Гомумиләштерелгән тип кирәк. Һәм Тукай шул ук журналның июнь санында прототиптан образ тудыра. «Эштән чыгарылган татар кызына» шигыре шул заманның бәхет эзләп шәһәр байларында «асрау» хезмәте үткән бәхетсез татар кызларының җыелма, гомумиләштерелгән тибын биргән. Моңа әлеге «бәхетсез прототип» этәргеч булып хезмәт иткән.

Прототипларны ачу юлында язучы-авторның замандашлары, сөйләүләре, хатлары, көндәлек дәфтәрләре дә нигез була ала.

Монысында аеруча сак булу таләп ителә, чөнки гади укучы популяр әдәби әсәрдәге мәгълүм геройны (гадәттә, баш геройны) шул мохиттәге бер кеше белән төгәл китерергә ярата. Бу, әлбәттә, бер очракта – нигезле, икенче очракта бөтенләй нигезсез булырга мөмкин. Әйтик, Ф. Әмирханның «Хәят» повестендагы Хәят образының прототибы булуы турында бу повесть басылып чыкканнан бирле укучылар арасында күп сүзләр барган. «Хәят» образының ничек тууы, повестьның ничек язылу тарихы турында татар филологиясенә иң күп мәгълүмат биргән кешеләр – X. Хисмәтуллин һәм А. Шамов. Матбугатта («Кояш»та) бирелгән мәгълүматларга һәм кулъязмаларга таянып, А. Шамов «Хәят»ның икенче кисәге язылган булуын әйтә98. Бу кисәкнең хәтта кулъязма вариантыннан егерме сигез юллык бер өлеше дә табылган. Совет чорында Ф. Әмирхан бу повестьның беренче кисәгенә яңадан кайткан, аны төзәткән, тагы да камилләштергән. Әмма икенче кисәген бастырмаган, «Хәят»ның дәвамы, шулай итеп, әдәбият фәне өчен сер булып калган. Икенче кисәкнең планы безгә мәгълүм. Ул план 1909 елда аерым басылып чыккан «Танымаганлыктан таныштык» китабының тышлык битендә басылган. Аннан күренгәнчә, Хәят үзе теләмәгән Салихка кияүгә чыга, бераздан аның энесенә гашыйк булып, аның белән әтисе йортына кайта, бераздан аннан да туеп, ире йортына кире кайта. Бәхетсез, фаҗигале, сирәк очрый торган язмыш! Бу гадәттән тыш образның прототибы булмаганмы? X. Хисмәтуллин әйтүенчә, Ф. Әмирханның күп кенә әсәрләрендә үз мохите кешеләре чагылыш тапкан бит99. Шулай икән – Хәятның да прототибы булуы бик мөмкин. Әйтергә кирәк, 1965 елда Зәйнәб Хәсәни белән очрашу вакытында, сүз Ф. Әмирхан иҗатына барып чыккач, ул бик тыныч кына болай дип сөйләгән иде: «Хәят – Үлмәс ханым бит инде ул. Фатих бит шуның тормышын язды…»

Ул чорда моңа игътибар бирелмәгән иде, тик бу сүзләр блокнотка теркәлеп калганнар.

Шулай хатларга, истәлекләргә мөрәҗәгать итәбез. Эзләнүләр безне өлкән журналист, Оренбург, Казан, Уфа, Урта Азияне яхшы белгән Сәхи Рәхмәтинең А. Шамовка язган хатына китереп чыгарды. С. Рәхмәти – заманында бик күп татар газеталарында мәкаләләр бастырган журналист. Кайбер мәкаләләре «Йолдыз»да да очрый. Арадан берсе – Әҗе авылы кызы Гыйффәт туташның (Заһидә Бурнашеваның), патриархаль коллыктан чыгарга омтылып, татар укымышлыларына мөрәҗәгатен яклап чыккан мәкаләсе. «Шундый бер чүплектән җәүһәр табылган икән, аны Әҗе халкыннан бәһа куйдырмый, җәүһәр танучылардан кыйммәтен тәгаен иттерергә кирәк» (1915, № 1524). Хәят образының прототибы турында бик төгәл информациягә охшаганлыктан, С. Рәхмәтинең бу хатын монда тулысы белән китерү кирәк дип табылды (хат А. Шамовның архивында саклана):

«Хәятның прототибы шушы көннәрдә исән, Хәятның чын исеме Үлмәс булып, ул мәшһүр Гани бай угълы Габделхәмид Хөсәеновка тормышка чыкты. Ф. Әмирханның «Хәят»ында Үлмәснең кызлык дәвере генә тасвир ителгән булып, Үлмәс ханымның иргә (Габделхәмид Хөсәеновка) баргач булган маҗаралары «Хәят»ның икенче бүлегендә тасвир ителергә тиеш иде. Ләкин «Хәят»ның икенче бүлеге чыкмый калды. Сәбәбе шул: