Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

– Сугышка барасым килә, – дигән Гыйззәтуллин.

– Ничә яшьтә?

– Уналтынчы китте.

– Кайсы авылдан?

– Училищедан. Педтан.

– Укыйсың килмимени?

Рус теле дәресенә чыдап булмый дип, Гыйззәтуллин, әлбәттә, әйтә алмаган. Әлтафидан ишеткән шәп бер җөмләне русча ярган да салган:

– Ватан куркыныч астында.

Офицер көлгән һәм болай дигән:

– Юк, брат, Ватан куркыныч астында түгел инде безнең. Без хәзер фашистларны куа киттек. Хәзер фашистлар куркыныч астында, – дип, моны борып җибәргән. – Ә син, – дигән, – укы, белем ал. Киләчәк тормышта белем бик кирәк булачак, – дигән.

Малайның чыраена текәлеп карап торган да, туктале, дип, ашханәгә бер талон биргән. Гыйззәтуллинның инде кичә иртәдән бирле бер бөртек ризык капканы юк икән, район ашханәсенә барып, бер савыт аш ашаган. Көндезге ашка кадәр әле ике сәгать вакыт бар иде… «Тамак ачканда файдасы бик зур», – дип, Әлтафи аңа тәмәке суырттырды. Гыйззәтуллин бер-ике суырып тончыкты да, мич буена барып, үрсәләнеп коса башлады. Аннан, иреннәре күгәргән хәлдә, матрасы алынган такта караватына килеп ауды.

Без юраганнар иртәгесен үк күккә очтылар. Кыңгырау чылтырауга, класс ишегеннән күзлек пыялалары күренде. Без, инде рус әдәбияты дәресе барыбер булмый дип, бүрекләр кигән килеш, Гыйззәтуллиннан бер атна эчендә ниләр күргәнен сөйләтә идек. Тәрәзә пыялалары зыңгылдап куйды:

– Шапки снять!

Бер секунд эчендә дөнья үз урынына урнашты. Әйтерсең лә рус теле укытучысының хатыны үлмәгән, әйтерсең лә класска Гыйззәтуллин әйләнеп кайтмаган…

– Мин башта сезгә үзем укып күрсәтәм, ребятки, – диде укытучы, – аннан сезнең ничек ятлаганыгызны тыңлармын.

Укытучы күзлек аша классның артына карый. Китап тоткан кулы бераз гына дерелди. Тавышы көчле, тигез. Менә ул сугыш хәбәрләрен бирүче Мәскәү дикторының тавышы белән укып китте:

– «На Дунае слышится голос Ярославны: одинокой кукушкой рано утром кукует… Полечу кукушкою по Дунаю, омочу бобровый рукав в реке Каяле, утру князю кровавые его раны на могучем его теле!»

Күңелләр тагын еракларга китте. Ноябрь салкыны да, бер күзле җеннәр дә, гроблар да онытылды. Күз алдында тик бер генә нәрсә калды: дулкыннарын бәреп утырган Дунай елгасына кояшның иртәнге нурлары баткан. Яр буенда йөзем куаклары. Әнә кап-кара шәльяулыгы өстеннән кыйммәтле мех бүреген кигән хатын – Ярославна – күзләрен еракка текәгән дә, иренең исән-сау кайтуын теләп, аллаларга дәшә…

Борынын тарта-тарта Зарифуллин сөйли: «О ветер, ветрило! Зачем ты так сильно веешь, зачем ты мечешь ханские стрелы на своих легких крыльях на воинов моего мужа? Разве мало тебе веять вверху под облаками, лелея корабли на синем море?»

Күзләрен чылт-чылт йомып, түшәмгә карый-карый Әлтафи сөйли: «Светлое и пресветлое солнце! Всем ты тепло и пригоже. Зачем, господин мой, простёр свои лучи на воинов лады, в поле безводном жаждою согнул им луки, тоскою замкнул колчаны?»

Бу дәрес ничектер безгә инде газап түгел, ә күңелле, рәхәт бер эшкә әйләнеп бара. Зәңгәрсу күмер исе таралган класс бүлмәсендә Мәскәү татарының көчле бәрхет тавышы яңгырап-яңгырап китә, бөтен күзләр аңа текәлгән, ә ул классны гипнозлый бара…

Яшәсен реализм!

Унбиш көнлек ипи карточкасын онлата алсаң – өч кило дүрт йөз грамм он килә.

Кышкы каникулга Әлтафи киндер капчыгының төбенә кадерләп кенә әнә шул онны салып кайтты.

Урман почмагыннан чыгуга, бераз түбәндәрәк, Әлтафиның авылы күренә. Айга якын инде кайтылмаган иде – авыл үзгәргән. Авыл кар диңгезе эчендә калган, анда-санда күккә туп-туры төтен күтәрелә. Кайдадыр ыңгырашып капка ачылганы, чана шыгырдаганы ишетелә. Кырда эт тә юк. Хәер, куян эзе, бүре эзе аркылы да торкылы кар өстен чуарлаган, Әлтафи хәзер бүредән курыкмый. Бердән алып тугызга кадәр бүре күргәне бар аның. Баштарак курыкты. Ләкин хәзер Әлтафи тәҗрибәле. Кесәсендә калайдан ясалган сыбызгы һәм бер кап шырпы. Сыбызгы тавышы ерткычларны әсәртә. Ә инде ике-өч маякны йолкып алып, юлдан салам җыеп ут та ягып җибәрсәң – бүре халкы ут яктысыннан куркып элдертә генә. Соңгы елларда бүреләр арткач, алар турында әллә ниткән әкиятләр туды. Имеш, фәлән авылдан бер егетнең, кичкә кырын күрше авылдан кайтканда, каршына җиде бүре чыгып утырган. Егет читкә кереп әйләнеп узмакчы була – бүреләрнең берсе каршына төшеп утыра икән. Шулай җәфалангач, егет бер салам эскертенә барып, өстенә менгән. Бүреләр дә эскерт әйләнәсенә тезелешеп утырганнар. Егет эскертнең бер башына ут төрткән. Ләкин бүреләр тыныч кына читкәрәк китеп утырганнар һәм эскертнең янып беткәнен көтә башлаганнар. Иртәгесен кар басуында эскертнең каралып чокырайган урынында ике күн итек тапканнар: эчләрендә адәм аягы, ди. Чолгаулар арасыннан бер язу чыккан. «Мин, – дип язган, ди, – фәлән авылның фәлән, каршыма җиде бүре чыкты, эскертнең янып беткәнен генә көтәләр, бәхил булыгыз. Гөлниса, бәгырем, елама, үзеңә тиңнәреңне табарсың», – дип язган, ди. Имеш, күрше авылда төн уртасына кадәр басу түреннән бер адәмнең «агайла-а-ар, коткарыгы-ыз» дип кычкырганы ишетелгән, ди.

Авыл фәкыйрь генә сулый. Кемнәрдер кое сиртмәсен чыгырдатып су алып яталар. Ачлык вакытында шул су дигән нәрсәне, су китерүне Әлтафи, гомумән, сөйми. Ни чуртыма ул суык су? Ашказаның пух итеп тормагач, кое суы, чишмә суы нигә? Ә халык су ташый. Сугышка кадәр суны һәр өйгә күпме ташысалар, әле дә шулай ташыйлар. Ә коеларда су кимеми. Ә чишмәләр һаман шулай берни дә булмагандай агалар.

Өч кило дүрт йөз грамм он күтәргән Әлтафи авыл урамыннан бара. Аларның капка төбе көрәлмәгән. Капка кар тавы астында калган. Ат керәсе булмагач ничек тә ярый шул. Саламнан нигез салып, йортны Әлтафи үзе җылыткан иде көзен. Тәрәзәләр зәңгәрле-аклы булып каткан. Тәрәзә пыялаларында училищедагы географ сөйләгән бөтен флора, фауна бар. Әллә ниткән гигант абагалар, эвкалиптлар, әллә ниткән ихтиозаврлар, динозаврларның сурәте төшкән.

Бозга катып каралган авыр ишекне ачып, Әлтафи өйгә керде. Әнисе суга барырга җыенып йөри иде. Мич арасыннан Әлтафиның кече энесе килеп чыкты. Төпсез ыштан кигән, ялан аякка әтисеннән калган озын кунычлы киез итекләрне киеп куйган, аяклары итекнең төбенә төшеп җитмәгән – атлый алмый. Борын асты юеш, үзе шат. Хәер, Әлтафилар нәселендә тормышның теләсә нинди шартларында да борын салындыручы юк.

Әлтафи ялт итеп капчыкны салды да әнисенә тоттырды.

– Бу малайга хәзер үк боламык пешереп бир, әни, туйганчы бер ашасын, – диде. Энесе һаман авыз ерып торды.

Әлтафи су алырга үзе китте. Авылда ирләр затыннан бер Әлтафи гына су китерә. Халык көлә. Иптәш малайлар көлә. Очраган берсе:

– Хатынша!

– Яулык бөркәнәсең калган! – дип теш ыржайта.

Әлтафи бу сүзләргә төкерә. Беренчедән, ул – укыган кеше. Укыган кешеләр арасында йорт эшен алай катгый бүлешү юк. Икенчедән, Әлтафиның әнисенә ярдәм итәсе килә. Әнисе сугышка кадәр дә рәхәт яшәмәде. Әлтафиның әтисе эчкече иде. Кешеләргә, район оешмаларына, колхоз йортларына морҗа чыгарып йөрде, акчасы мул була иде. Ләкин салды. Үзе юньле кеше иде, салгач гел әйбәтләнә иде. Ләкин салганчы… Иртән вәгъдә бирә: салу – начар эш, бер дә капмас идем, фәлән-төгән, ди… Кич җитә. Әти кеше нәрсәгәдер борчыла, быжгый башлый. Балаларга бәйләнә, ишегалдын себерә башлый, дуңгыз абзары ясадыгыз инде, мин булмасам ничек яшәр идегез, дигән була. Быжгый-быжгый да себеркесен ыргытып чыгып китә. Киткәндә:

– Тагын нервымны боздыгыз инде, менә авызыма да аласы түгел идем, – дип әйтә китә. Тиз генә әйләнеп кайта. Кайтса – фәрештә. Балаларны сөя, әниләрен мактый, киләчәккә планнар кора.

– Сез минем нервыларны саклагыз, әнә шуңа күрә генә салгалыйм мин, – дигән була.

Бичара… Әйбәт кеше иде, менә кайчаннан бирле инде хәбәре юк. Исәнме? Контуженмы? Әсирлеккә төшкәнме? Беркем белми.

Мич ягылды, Әлтафиның тагын бер энесе белән сеңлесе мәктәптән кайтып керде, мич каршында арыш оныннан каты күмәч пешерелде, тәрәзә бозлары эреде…

Әлтафи (булачак укытучы!) энесе белән сеңлесенең дәфтәрләрен тикшерде. Сораулар бирде. Энесе – алтынчы класс укучысы – ике тәрәзә арасындагы герле сәгать астына расписаниесен элгән, аның астына – көндәлек режим. Режим болай куша: иртәнге 6 да йокыдан торырга. 6 сәгать 30 минутка кадәр шәхси гигиена – гимнастика, диелгән. 6 сәгать 30 минуттан 7 сәгатькә кадәр иртәнге аш. Аннан ярты сәгать өй җыештыру, мәктәпкә әзерләнү. Сәгать 8 дә дәрес башлана. Режимның соңгы яртысы бераз сәеррәк: сәгать 2 дә – көндезге аш. 2 дән 4 кә кадәр – уен. Тимераякта, чаңгыда шуу. 4 тән 7 гә кадәр дәрес хәзерләү. 7 дә – кичке аш. 8 дән 9 га кадәр әниеңә булышу. 9 дан соң 15 минут кичке прогулка һәм башкалар, һәм башкалар. Укытучы бу кәгазьнең почмагына үзенең имзасын куйган. Янәсе, шулай дөрес, шулай кирәк.

Әлтафи бу режимның никадәр үтәлгәнен бик яхшы белә. Крестьян баласы синең расланган кәгазеңнән башка да йокыдан сикереп тора. Һәм 6 да түгел, 5 тә. Аның шәхси гигиенасына да ярты сәгать китми – киез итек элеп, бозлы баскычтан төшеп, лапас кырына барып йомышлап киләсе дә почмак яктагы комганнан битенә ике уч су тиерәсе. Иртәнге гимнастика, имеш. Ишегеңне буран күмеп киткән булса – мә сиңа гимнастика… Ә сыерга башак бирү? Ә утын кертү? Ә баскычны себерү? Су алып кайту? Гимнастика, имеш. Раз-двалап ятасы, янәсе. Янәсе, иртүк торуга тәнеңне юеш сөлге белән сөрт. Ә төне буе салкын өйдә куырылып ятып тез буыннарың сызласа? Ә буран төне буе тәрәзә карындыгына өреп, аны зыңгылдатып чыкса? Ишек янындагы сулар боз булып катса? Юеш сөлге белән, имеш, ачуым килмәгәе…

Аннан – ашау. Иртәнге аш, көндезге аш, кичке аш. Өч тапкыр ашарга әндри казнасы бармыни монда? Көндез аш буламыни, наданнар! Көндез – урталай ярып пешерелгән бәрәңге дә чәй. Аш булса кич була. Бәрәңгене ваграк турыйсың, тагы да куерак булсын өчен, угычтан да бераз уздырасың. Менә сиңа кичке аш.

Юк, Әлтафи – реализм тарафдары. Әйтсеннәр аңа турыдан-туры: авыр, Хәлимов, дисеннәр, но чыдарга кирәк. Режим кәгазен сәгать астына ябыштырып, аның сеңелләрен, энеләрен тилмертмәсеннәр. Режимны дөнья үзе салды инде аны. Хәлимовларга режим кырык беренче елның июнендә салынды. Ул режим мәктәп балаларына гына түгел, әнә теге зур киез итекләрнең төбенә тәпиен җиткерә алмыйча төпсез ыштаннан бөтен булганын күрсәтеп йөрүче ташбаш малайга да кагыла. Әтиләре сугышка чыгып киткәндә, тугызынчы июльдә, саубуллашкан чакта әйтте:

– Улым, Әлтафи, – диде, – сезнең төп бурычыгыз – бер-берегезне карашып, терәк булып яшәү. Авыр булыр. Түзегез. Тешегезне кысып түзегез. Но кайтсак – икенче төрле итеп яшәрбез. Әниегезгә ярдәм итегез, сүзен тыңлагыз. Әниегез сүзе – минем сүз, минем сүз – хөкүмәт сүзе.

Менә ичмасам аңлашылырлык итеп әйтте. Менә бу чынбарлык иде. Әлтафи бу сүзләрне шәхси кешенең сүзләре генә итеп түгел, чыннан да, хөкүмәт сүзе итеп күңеленә беркетте. Шуның өстенә хөкүмәт тә эшнең авыр икәнен яшермәде: безнең алдыбызга, диде Сталин, шундый мәсьәлә килеп басты: яшәргәме, яшәмәскәме. Хөкүмәт ышаныч белдерде: безнең эшебез, диде, хак эш; дошман тар-мар ителер; җиңү безнең якта булыр. Бу сүзләр барысы да Әлтафиның яшь миенә тирән сызык булып сызылдылар. Шуңа күрә ул бервакытта да борынын салындырмады. Авыр икән, авыр. Ә инде иртән торуга юеш сөлге белән тәнеңне сөртүгә калса, гафу итәсез. Әнә Әлтафиның кечкенә энесе, теге олы итекләрнең төбенә аягы җитми торган малай, берәүдән дә сорап тормый. Аның үз режимы режим: һәр Ходай бирмеш төнне киезен чылаткан була. Менә сиңа юеш сөлге!

Әлтафи энесенең, сеңлесенең китап-дәфтәрләрен актарганда әнә шуларны уйлап утырды. Әйбер төргән саргылт кәгазьдән блокнот кебек итеп эшләнгән бер дәфтәрне кулына алды. «Алтынчы класс укучысы Хәлимов Җәүдәтнең шефлык көндәлеге». Дәфтәрнең беренче битендә – шефка алган атның исеме: «Осоавиахим». Атның яше – җидедә. Төсе – кола. Ат абзарында урыны – унбишенче кумныт. Хәрби хезмәткә яраклымы – РККА. Ничә аягы дагалы – ике. Тешләре – таза…

Әлтафины бу документ та чыгырыннан чыгарды. Әлтафи бу атны белә. (Аны «Заһри тае» дип кенә йөртәләр. Утызынчы елда колхозга берләшкәндә Заһриның үз кулы белән җитәкләп алып килеп тапшырган биясеннән туган ул.) «Осоавиахим», имеш. Моны инде, мөгаен, мәктәптә кушканнардыр. Дөрес, атның яше җидедә. Дөрес, аның төсе кола, алгы аяклары дагалы. Әмма «Осоавиахим»га синең Җәүдәтеңнең сары кәгазьле дәфтәре түгел, ә арыш онына болгаткан башак кирәк. Көненә ярты гына чиләк солы кирәк. Бер генә кочак клевер яки солылы вика кирәк. Әнә шулар булса, ул кола ат, мин сиңайтим, бөтенләй исемсез дә менә дигән итеп яшисе. Колхозда аннан да тырыш, аннан да әйбәт холыклы ат юк. Әлтафи күрде аны бүген ат абзарлары яныннан кайтканда: янбаш сөякләре чыккан, кабыргалары санарлык, эче тартылган (нәкъ географ кебек!), йоннары озынайган. Аңа соң шефлык кирәкмени! Ләкин беркарусыз авыр йөкне өстери әле ул, бичара… Бу сугыш кешеләрне генә түгел, бөтен тереклек дөньясын әллә нишләтте. Җигүчесен санламыйча, тегеләй-болай чыгымлаучы атлар бар иде – хәзер андый нәрсә юк. Көтүдән сыер качу, башка авылның уҗым басуына элдертү, күбенү бар иде – хәзер андый сыер юк. Бәрәңге уңмаган, җиләк-җимеш бөтенләй булмаган еллар очрый иде – хәзер бәрәңгене алып бетерер хәл юк, урмандагы җиләкнең исәбе-хисабы юк. Сугышка кадәр аяк йөзеннән үскән печән үзәнлекләрдә хәзер билдән. Табигать үз баласына шулай хәлдән килгәнчә ярдәм итә…

Әлтафи сары кәгазьдән тегелгән дәфтәрне ябып куйды. Юк, ничә әйтсәң дә, Әлтафи укый торган училищеда реализм көчлерәк. Анда, ичмасам, коридорга килеп керүгә бер плакат тора: шәле башыннан төшеп торган бер апа бармагын төртеп синнән сорый: «Фронт өчен син бүген нәрсә эшләдең?» Яхшы билге алу, ди немец теле укытучысы, фронтка ярдәм. Менә бу ичмасам мәсьәләнең конкрет куелышы. Атка кенәгә ачып шефлык итү генә түгел бу. Аннан соң коридорның икенче башында бер шигырь бар. Плакат формасында эшләнгән. Моны шулай ук немец теле укытучысы үз кулы белән язып элде.

Тупла, иптәш, бөтен иҗатыңны,Бөтен көчең, акыл, сәләтең,Якынайту өчен кан эчүчеФашизмның үлем сәгатен.

Менә шул ике плакат, училищеның ишеген ачып килеп керүгә, бөтенләй икенче атмосфера тудыра. Әлтафи әнә шул конкрет, кырыс атмосфера кешесе. Ул – реаль дөнья кешесе.

Училище студенты Хәлимов үзеннән кече туганнарының да шундый булып үсүләрен тели. Ә «Осоавиахим» ул класста кушылган матур исем генә…

Император Веспасиан чәй эчә

Тулай торакның үз тормышы, үз тәртипләре, үзенең эчке дөньясы бар. Монда комедия, драма жанрлары чиратлашып килә.

Кич. Морҗа инде суынган. Дәресләрне хәзерлисе бар. Ятып кына йоклыйсы иде – тыелган. Сәгать унберсез ятарга рөхсәт ителми. Укытучылар тикшереп йөриләр. Зарифуллинның ризасызланып дулый торган гадәте бар. Ул җиңел холыклы. Фатирда торганнарны кем тикшереп йөри? Үз өендә торып укыганнарны кем тикшерә? «Әгәр мин дәресемне яхшы беләм икән, минем ничәдә ятып йоклавымда кемнең ни эше бар?» – дип дулаган була ул. Ләкин Әлтафи немец теле укытучысының бер мәкале белән аның авызын каплый:

– Чебен дулап тәрәзә вата алмый.

Шуннан китә маҗаралар. Караңгырак почмактагылар тикшерүче укытучы чыгып китүгә чишенмичә генә урыннарына тәгәриләр. Мәсәлән, Әркәшә гел шулай. Аның эш рәхәт: иртән ашханәгә кайнар чәй алырга йөгергәндә аның кеше шикелле ашык-пошык киенеп ятасы булмый. Ул беренче булып барып җитә.

Бүген маҗаралар дәрестән соң ук башланды. Төшке аштан соң утыннар ярып, мичләргә ягып томалауга ашханә залына җыйдылар. Колхозларга бер бригада язучылар чыккан да, шуларның берсен училищега чакырганнар. Муенына калын мамык шарф чорнаган, кыршылган язгы пальтолы, аксыл чәчле бер абзый – язучы икән. Әлбәттә, тере язучыны барыбызның да беренче күрүе иде. Үзенең әсәреннән өзек укырга керешкәнче, язучы башта кереш сүз сөйләде. Шаккатып тыңладык.

– Иптәшләр, – дип башлады ул, – хөрмәтле дуслар, укытучылар, студентлар һәм залда утыручы башка хезмәткәрләр, рөхсәт итегез, сезгә, хөрмәтле дусларга, укытучыларга, студентларга һәм бу залда утыручы башка хезмәткәрләргә, бездән, республиканың язучыларыннан, шагыйрьләреннән, драматургларыннан һәм барлык каләм әһелләреннән, безнең кайнар сәламебезне, ихтирамыбызны һәм сезгә, яшьләргә, яшь буынга, киләчәкне төзүчеләр буынына булган ышанычыбызны, өметебезне һәм сезнең, училище студентларының, иң ихтирамлы хезмәт юлын сайлап алган яшьләрнең, үзләрен киләчәк буынга тәрбия бирүгә багышлаган егетләрнең, кызларның һәм…

– Бу нинди… адәм соң бу?.. – дип, Әлтафи, безгә таба борылып, яман сүз әйтте. Ләкин укытучылардан берсе безнең якка борылып карады да ризасызлык белдерде. Тыңламый хәлебез юк иде. Мамык шарф тагын бер җөмләдән чыга алмый газап чигә иде.

– Быелгы елда, кайсыдыр ки Кызыл армия гитлерчы бандаларны, вәхшиләрне, кешелек дөньясының дошманнарын үз ояларында кыйнау, тар-мар итү, бетерү өчен хәлиткеч ударлар, әһәмиятле һөҗүмнәр алып барган бер елда, сездән, хөрмәтле дуслар, иптәшләр, укытучылар, студентлар, егетләр, кызлар һәм…

Ни хикмәт, шушы урында язучы икенче тапкырын инде төртелә. Әлтафи тешен кысып сүгенә:

– Егетләр, кызлардан соң өченче тиңдәш кисәкне таба алмый бу… – дип, теге яман сүзен әйтә.

Ләкин Ватан сугышы темасына багышланган бер хикәясен укыганда язучы үзгәрде дә китте. Без гаҗәпкә калдык: сөйли белмәсә дә, язганы искиткеч икән. Моны ахырдан безгә шул ук Әлтафи аңлатып бирде: бик шәп сөйли торган кеше яза башласа, ике авыз сүзне бергә бәйли алмаска мөмкин һәм бик матур яза алучы кара-каршы торып кеше белән сөйләшә белмәскә мөмкин икән. Язучы безнең каршыда Ватан сугышының бөтен кайгы-хәсрәтен, җиңү шатлыгын, сагыну хисләрен бергә туплаган зур бер шәхескә, кешелек кайгысы белән генә яшәүче акыл иясенә әйләнде дә куйды. Язу – бер, сөйләү икенче нәрсә икән… Хикәя тыңлаганда, без бер-беребезнең йөрәкләре типкәнне ишетеп тордык, ахрысы. Күбебезнең күзләр дымлы иде. Ахырдан уч төбе авыртканчы кул чаптык. Язучы үзен шулай җылы каршылаган өчен безгә рәхмәт әйтергә тотынган иде, тагын теге тиңдәш кисәкләргә батты да калды…

…Язучы белән очрашуның кичке якта бер файдасы булды. Татар теле дәресеннән өйгә эш итеп «тиңдәш кисәкләр» бирелгән иде. Кабатлап торуның кирәге калмады. Кичен ут алындыруга, төрле уеннар, бәхәсләр, кызык сөйләүләр китте. Без, малайлар, егерме өченче февраль көненә училище сәхнәсендә «Төнге сигнал» дигән пьеса куярга җыена идек. Анда дошман кулында калган бер авылга безнең разведчик барып керә дә төн уртасында өй эченнән отрядына сигнал бирә: морҗадан ут көлтәсе чыга. Шуны эффектлырак итеп эшләү өчен, безнең инде бер атнадан бирле бәхәс, көрәш бара иде. Бүген Әлтафи методын сынамакчы булдык. Морҗаның коесы туры икән. Ягъни, юшкәсен ачкач, мичкә башыңны тыксаң, күк йөзе күренә. Караңгы төшүгә шул сигналны биреп карарга булдык, Әлтафи шул максат өчен авылыннан чирек литр керосин алып килгән икән. План буенча болай: Гыйззәтуллин бер кәгазьгә ут төртә дә мичкә тыгып тотып тора. Әлтафи шешәдән авыз тутырып керосин ала да мичкә бөркә. Ут көлтә булып морҗадан тышка чыга. Моның караңгы төндә Әлтафиның туган авылы Мөрәлегә хәтле күренүе мөмкин икән. Без тышка ыргылдык. Караңгы салкын кичтә морҗа башына карап озак тордык, ут күренмәде. Аяклар туңа башлагач, керергә дип тора идек, кинәт кенә ишек ачылды да, бөке шикелле атылып, Гыйззәтуллин чыкты. Чыкты да шунда ук, тәгәрәп, уң кулын карга батырды. Без ниндидер хәвеф булганын сизенеп эчкә ыргылдык. Мич янында Әлтафи уынып тора иде. Керосин дигәне бензин булып чыккан Әлтафиның! Бу сугыш вакытында чын керосин калдымыни соң, ачуым килмәгәе! Бензин Әлтафиның авызына капкан, кашларын, керфекләрен яндырган. Күзләрен йомган Әлтафи, без кергәч, хәрәкәтсез калды. Кашсыз, керфексез кеше бер дә матур булмый икән: нәкъ император Веспасиан бюсты булган да куйган Хәлимов! Гыйззәтуллин да кулына өрә-өрә тыштан керде. Егетләр чыдадылар, берәр сәгать бу турыда бәхәсләшкәч, бүлмәдә гадәти тормыш башланды.

…Мин, үземнең сабырсызлыгымны яхшы белгәнгә күрә, көндез үк иртәгәге көннең ипиен Зарифуллинга биргән идем.

– Сандыгыңа биклә дә әллә нәрсәләр әйтеп ялынып сорасам да, иртәгә көндезсез бирмә, – дидем.

Зарифуллин риза булды. Ачкыч аның чалбар каешына гына бәйләнгән.

Кышкы кичне тамак бигрәк тә усал итеп ача. Җәен алай түгел. Кышкы кичтә тамак ачу – газап. Шахмат уйныйбыз. Колак янында гына Әркәшә – мин уйнаганны карап тора. Лыч-лыч ипи чәйни, дуңгыз. Бүген ике көнлекне берьюлы биргәннәр иде. Ипи исе минем борынга килеп керә, тамак төбен җыера, күзгә яшь китерә. Җылы, дымлы, кәрәзле ис бу. Тәмле ис бу. Мин күрә торып атны ычкындырам. Бераздан – бер пешканы.

– Синең белән уйнадың ни, уйнамадың ни, – дип, Зарифуллин теш ыржайта. – Мә, ферзене биреп уйныйм.

Минем борын төбендә теге ис.

– Ач сандыгыңны, бир ипине, – дип пышылдыйм мин Зарифуллинга. Зарифуллин шаркылдап көлә.

– Һа, ачмый торсын әле. Син мине әллә гел сандык ачып, сандык ябып йөрергә кладовщик дип белдеңме?

– Бир дим ипине, мин уйнап бетерә алмыйм.

– Ә үзең нәрсә дидең?

– Нәрсә дидем соң? – Мин инде нәрсә әйткәнемне хәтерләрлек дәрәҗәдә түгел идем.

– Нәрсә дидем, нәрсә дидем. Синең ход, давай…

– Юк, уйный алмыйм. Бир ипине.

– Бирмим и вчу. Күпме ялынсам да бирмәссең, дип үзең кисәтеп куйдың.

Мин ялынуга күчтем.

– Бир, үтерәсең. Күрә торып кеше үтерәсең бит!

Уен тукталды. Бәхәс кызды. Зарифуллин чигенә башлады. Бәхәс инде шахмат тактасы яныннан сандык тирәсенә күчкән иде. Инде Зарифуллинның кулында сандык ачкычы. Шулай да ул әле карыша.

– Иртәгә ачка үләсең киләмени синең? Ә?

– Бир дим…

Зарифуллин ачу белән сандыгына ябыша. Ипине алып атып бәрмәкче була, ләкин ризыкка хөрмәт миңа карата булган нәфрәтне җиңә.

– Синең кеше түгел икәнне күптән белә идем, – дип, мине сүгә. – Синең белән тапма да, өләшмә дә…

Шулай да без партияне дәвам итәбез. Зарифуллин ачуы килгәнлектән начар уйный, һәм мин аны отам. Алда кружка белән су, кулда ипи кисәге. Без тагын бер партия уйныйбыз.

Сәгать унбер икән. Йоклар вакыт җиткән. Әркәшә чишенмәгән көе генә тәгәрәгән. Димәк, иртә белән беренчеләрдән булып чәй алып кайтасы. Шунда минем башка бер план килә. Иртәнге якта да тышта шушындый ук караңгы була бит! Шундый ук буран. Сәгать берәүдә дә юк. Радио юк. Иртән торып чәйгә йөгергәндә ут та кабызылмый. Шулай булгач… Ә нигә бер әкәмәт ясамаска? Зарифуллин планны тиз аңлады, һәм шул минутта ук сценариен да төзеп ташладык. Утны сүндереп яттык. Шуннан калганы нәкъ план буенча барды…

– Егетләр, сәгать алты!

Шау итеп урыннарыбыздан торабыз, мич янында өелгән киез итекләр, чабаталар тирәсендә котчыккыч ыгы-зыгы ясап алабыз.

– Миңа да ал чират!

– Минем котелокны да алып бар! – дип кычкырынабыз.

– Егетләр, соңга калганбыз!

Әркәшә пружинадан ычкынгандай сикереп тора да мендәр астыннан бүреген суырып ала, карават астыннан котелогын эләктерә дә чыгып китә. Тәрәзәдән без карап калабыз: болыт арасыннан төшкән ай яктысында буранга каршы йомылып Әркәшә йөгерә. Салкын буранда аның җыйнак гәүдәсе алга яткан, бүрек колакчыннары самолёт канатыдай җәелгән, әйтерсең аны инде дөньядагы иң көчле тормозлар да туктатырлык түгел.

Без ашыгыч кына чишенеп йокыга ятабыз. Хәзер – иң кызыгы. Ашханә бездән өч йөз метрлар чамасы. Әркәшә хәзер анда барып җитте. Әлбәттә, бозлы ишеккә аркылы салган тимердә ат башы кадәр йозак күрде. Күңелсезләнде. Аннан шикләнеп кайтырга чыкты, һәм кайтканда барысын да аңлады. Шәфкатьсезләр болар… Үзләре укытучы булырга йөриләр. Чебен иманы юк аларда. Шушы салкында. Кешене мыскыл итәм дигәч тә.

Бүлмә тып-тын. Мич алдында чи усак утыны гына ялтырап ята. Ясалма рәвештә гырлыйбыз. Әркәшә акрын гына чишенә. Мыркылдап сүгенә. Аның иң каты әйтә торган сүгенү сүзе бар: әҗәткана. Шуны мыгырдый. Чыдый алмыйча пырхылдап көлеп җибәрәбез. Бүген көн әйбәт, күңелле узды.

Иртәгесен без Зарифуллин белән леспромхоз конторасына китәбез. Сәгать алтыда анда инде каравылчы мичкә яккан була. Нәкъ алтыда телефон трубкасын рычагыннан алып өстәлгә куябыз. Аннан сызгырган тавыш ишетелә. Әллә кайдагы бураннар арасыннан ысылдый-ысылдый, мең газап белән Мәскәү дикторының тавышы ишетелә. Район элемтә бүлегеннән диктор тавышын бүлдертә-бүлдертә сызгырталар. Сторож карт әйтә, ишетелсен өчен ток өстиләр, ди. Зарифуллин белән без көнаралаш диярлек шулай радио тыңлыйбыз. Сугыш бетсә, хәбәрсез югалган абыйсы һичшиксез табылыр дип ышана Зарифуллин.

Мичтә шартлый-шартлый коры утын яна, сторож карт мич каршында тәмәке суыра. Тыштагы салкын буранда өй түбәләре чытырдап ала. Мәскәүдән җанга якын тавыш ишетелә. «Икенче һәм Өченче Украина фронты гаскәрләре январь аенда дошманның куәтле контрударларын кире кагып, аның элек чолгап алынган эре группировкасын тулысынча юк иттеләр һәм 13 февральдә…» Совинформбюро хәбәрен ишеткәч, кышкы салкын да тиздән бетәр кебек тоела, без Гыйззәтуллин алып кайткан чәйне бергәләп эчәргә тулай торакка китәбез. Кайнар чәйгә «император Веспасиан» да килеп утыра…

Сугыш турында хикәяләр

Складта бәрәңге әрчегән төнне күңелле була. Беренчедән, ул төнне төне буе ашыйсың. Кәбестә, кишер, суган – нәрсә бар, барысын да. Икенчедән, ул төннән соң дәрескә бармаска рөхсәт ителә. Иртән сәгать өчләрдә кайтып йокыга таласың, таласың… «Минем иртәгә дәрескә барасы юк бит әле» дип йокыга яту – үзе бер ләззәт. Иртән кычкырышып сикереп торалар, чәйгә йөгерәләр, бераздан бүлмәне җыештыралар. Син боларның барысын да сизеп йоклыйсың. Аның саен йокыга тәм керә бара. Менә-менә сине караватың-ниең белән күтәреп күчерәләр, менә кемдер мыш-мыш килеп синең карават астында идән юа, җәфалана, ә синең эш – йоклау! Рәхәт бу дөнья. Менә сине яңадан үз урыныңа күчерәләр, ашыгып дәрескә чыгып йөгерәләр. Бөтен төкләрең белән сизеп йоклыйсың: менә педагогика укытучысы класска керде, менә берәүне бастырды, теге малай, әлбәттә, газап чигә, ә син киерелеп йоклыйсың… Сиңа бу вакытта берни дә кирәк түгел, мәктәпкәчә яшьтәге балаларга физик тәрбия бирү мәсьәләсе дә, гөберле баканың ашказаны системасы да, сыйфат ясагыч кушымчалар да, хәтта Елизавета патшаның ничә күлмәге булуы мәсьәләсе дә сине кызыксындырмый. Ләкин складта уздырган төннең тагын бер күңелле ягы бар әле: склад мөдире һәм шундагы бөтен складларның төнге каравылчысы Сабир абзый – хикәяче. Искиткеч ипле, җайлы кеше. Педучилищеның каравылчысы да педагогиканы белә торган кеше була икән! Ул төннәр буе утырып сөйләргә ярата.