Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

– Колаямбу… янбу… ямбу… Колаямбу арбайтэтэ ауф айнэр…

Кара син дуңгызны, ничек шома бара!

– Ауф айнэр плантаге ин Африкэ.

Классны коры яшен суккандай булды. Сары күлмәкленең зәһәр тавышы яңгырады. Озын бармак Гыйззәтуллинның каш өстенә атылды.

– Плантагэмы, плантэжэмы?

Бу шулкадәр каты, шулкадәр кычкырып әйтелде ки, юк-барга ышануы белән дан тоткан Әлтафи хәтта култык асларын сыпырып алды.

Гыйззәтуллин теге коры яшен чатнаган вакытта авызын ачып калган иде, берничә секунд буенча шуны яба алмыйча катып торды. Бите ап-ак булды. Ләкин сары күлмәкле, нигездә, мәрхәмәтле кеше. Ул Гыйззәтуллинның битенә кызыл таплар чыккач кына яңадан дәште:

– Кабатла минем арттан, – диде.

Аның тавышы, һәр сүзе чырт-чырт итеп чатнап чыга иде. Физика кабинетында электр тогы ясый торган бер машина бар. Шуның аксыл тәгәрмәчен бик каты әйләндергәч, металл щёткалары чарт-чорт килә. Һавага әллә нинди җиңел, төссез ис тарала. Моны, имеш, озон дип атыйлар. Сары күлмәк эчендәге юка гәүдәсен, озын бармагын селкетеп сөйләгәндә, моңардан да шундый ток тарала. Чарт-чорт… Класска хәтта озон исе чыккандай була.

– Кабатла минем арттан: мин ялкау, игътибарсыз малай. Ну!

Беттек. Тагын бер чартнау… Гыйззәтуллин, питон авызына үз ихтыяры белән кереп барган гипнозланган куян шикелле, берни аңламыйча аның артыннан кабатлый:

– Мин ялкау, игътибарсыз малай.

– Минем дәрескә әзерлексез килүем – бөгөн дошманга ярдәм итүем дигән сүз.

– Минем дәрескә әзерлексез килүем – дошманга… дошманның… дошманнан ярдәм итүем дигән сүз.

Гыйззәтуллинның күп яшәсә – ике-өч минутлык гомере калгандыр. Менә-менә бу кешенең каршында ул кисәк авар. Тагын әйттермәсә генә ярар иде, харап була бит малай…

– Кабатла: мин бөгөн «икеле» алам.

– Мин бүген «икеле» алам…

– Шуның белән мин Гитлер тегермәненә бер чүмеч су салам.

– Шуның белән мин… мин… Гитлер тегермәненә… чүмечләп… бер чүмеч су салам.

Ну, нык кеше икән бу Гыйззәтуллин. Тәки бөтенесен әйтеп бара бит!

– Кабатла: ләкин мин алдагы дәрескә әзерлек белән киләчәкмен. Тырышып укып, мин фашизмны җиңү көнен якынайтачакмын…

Гыйззәтуллин биреште. Тавышы теткәләнде, вак-вак кисәкләргә таркалды, берөзлексез борыныннан акты. «Якынайтачакмын» сүзен әйтеп бетерә алмыйча, кинәт кенә урталай сынып, партага ауды.

Сары күлмәкле исә безгә бүтәнчә бәйләнмәде. Бераздан йомшак кына тавыш белән болай дип сөйләп китте:

– Суда еракка йөзгән кешедә билгеле бер урында шикләнү туа. «Ә шунда батсам?» дип куркып куя ул. Менә шул ноктаны узгач, ул кеше үзенең көченә ышана башлый һәм алга таба җиңелрәк бара. Сез дә хәзер менә шул ноктада. Ләкин без моны узарбыз. Әйе, узарбыз! – Аның тавышы тагын чартлый башлады. – Партия, хөкөмәт бездән укытучы кадрлар көтә. Институт студентлары бөгөн кулларына корал тотып фашизмга каршы көрәшәләр. Сезнең күбегез, ихтимал, җидееллык мәктәптә чит тел укытучысы булып эшләр. Партия, хөкөмәт мине бөгөнге көндә фронтка җибәрмичә, сезне укытырга куштылар. Мин үземнең сугышчан бурычымны ил алдында намус белән үтәргә тиеш. Сезнең яхшы укуыгызга ирешү – минем изге бурычым, һәм мин моңа сезнең белән берлектә ирешәчәкмен! – Шулвакыт урта бармак безнең өскә атылды һәм тавыш чартлады:

– Һичшиксез ирешәчәкмен!

Ирешер бу. Бу – ирешә торганнардан. Әнә гомердә булмаган тәртипләр кертте дәресендә. Әзерләнмичә килгәнне алдан әйтәсе. Исемлек барлауга. Ничек инде ул «әйтәсе»? Тегеләй, ичмаса, тотылмый калуың бар. Ә монда? Үзең теләп башыңны бүкәнгә китереп куясың. Моннан һич котылып булмый.

– Дәфтәр өйдә калган, – дигән буласың.

Моның нәрсә әйтәсе билгеле:

– Ул синең шулай үзе каламыни? – ди.

Йә, моңа ничек дип җавап бирәсең инде.

– Юк, – дисең.

– Соң, шулай булгач, кем калдырган?

Кала бер генә хут:

– Мин калдырдым, – дисең.

Ә тегеңә шул гына кирәк тә.

– Ә-ә-ә, алаймыни, әле син коралыңны ташлап сугышка керәсеңмени? – дип җелегеңне суыра.

Кайвакытта: «Мин ул текстны укыйсы икәнне белмәдем», – дип карыйсың. Бу очракта ул бөтенләй сине параличлый:

– Ә укымаска икәнен каян белдең?

Дәрес бетте. Без авыр кайгы баскан кыяфәттә урыныбыздан тордык. Ул немец телен ничекләр итеп өйрәнербез? Ә бу үзенекен итми калмый инде. Моның хәтле көчәнүгә баш ничек чыдасын? Әнә ул Гыйззәтуллин кеше була алырмы инде?

Без, малайлар, класс бүлмәсендә калдык. Елмаерга тырыштык – булмады. Тәрәзә янына җыелышып, күзләребезне еракка текәдек. Беркем бер сүз дәшмәде.

Шулвакыт класс ишегендә тагын сары күлмәкле күренде. Җиңенә кызыл бәйләгән, димәк, бүген ул дежур укытучы. Безгә карамыйча гына, яны белән басып болай диде:

– Дежур укучы форточканы ача, парта өсләрен, тактаны сөртә. Калганнар барысы да коридорга чыгып, җырлы уенга керәләр.

«Ача, керәләр…» Бу сүзләргә җиңел холыклы Зарифуллин бик гарьләнде.

– Әллә ачмый торгандыр! Әллә керми торгандыр! – дип, ишек ябылуга ул бик нык үртәләнде.

Кара син аны, ә каян килгән куәт бу кешедә! «Ачыгыз» дими, «уенга чыгыгыз» дими. Юк, үзен алай ваксытмый. Хәтта безгә карамый да бит. Ачалар, керәләр, имеш.

Партадан башын күтәреп, иң беренче булып Гыйззәтуллин чыгып китте. Бичара! Мәктәптә җиде ел укып, аның бер генә мәртәбә дә кызлар белән җырлы уен уйнаганы булмагандыр. Шулай, Гыйззәтуллин теге сары күлмәкле янына үз ихтыяры белән китте. Әлтафи исә бик батыр кыяфәттә гәзит кәгазеннән ясаган карталарын чыгарды. Безнең арада кечкенә генә ыгы-зыгы булып алды. Сүзне Зарифуллин башлады:

– Нәрсә бу, бигрәк тагын, мыскыл итәм дигәч тә!

– Ие! Кызлар белән түгәрәк уен уйнарга, бигрәк тагы! Ничә ел колхозда эшләгән башың белән, оялмыйча!

– Һи, исегез киткән икән, уен уйнау мәҗбүри түгел. Чыкмыйм мин и вчу. Анысына билге куя алмый ул!

– Дөнья явызы ул, беләсең килсә. Белдеңме шуны? – Зарифуллин шул урында бүленеп калды. Чөнки ишектә сары сатин күренде.

– Зарифуллин, ни өчен уенда түгел?

Зарифуллин яланбаш тора иде, ниндидер аңсыз хәрәкәт ясап, башыннан бүрек эзләде. Ләкин бүрек парта астында икән.

– Абый, мин…

– Юк, син сорауга җавап бир: ни өчен син уенда түгел?

Зарифуллин шулай итеп бер сүз әйтә алмады. Ул бер читкә барып басты. Эшнең бик җитдилеген аңлаган Әлтафи, карталарын җыеп, тиз генә уенга таю юлын карады.

– Хәлимов, син кая барасың?

– Уенга барам, абый!

– Юк, тукта, урыныңда кал.

– Абый, мин уенга кермәкче идем.

– Юк, сың инде. Хәзер кермисең.

– Абый, керим инде, ә?

– Әйтеп торам: хәзер сың инде.

Әлтафи баскан урынында катып калды. Ни өчен соң? Нәрсәгә соң? Ну, бу укытучыларның сөйләшүе! Каның катарлык итеп сөйләшәләр бит! Һәм, гомумән, нигә «соң» дип әйтми, ә «сың» дип сөйли? Үзәккә үтәрлек булсын дипме?

Кара такта буена барыбыз да тезелеп бастык. Әле ике минут элек кенә барыбыз да геройлар идек. Ә хәзер уенга керергә ялынабыз – кертмиләр. Безнең маңгайлар каршында озын бармак уйный:

– Сез сугыш вакытында теләсә нинди тәртипсезлекләр эшләп өйрәнгәнсез. Бөгөн аңа нокта куябыз. Мин сезнең, болай булсагыз, каныгызга тоз салырмын! Сез – булачак педагоглар! Сезгә балалар белән уен оештырырга кирәк булачак. Ә сез тәрәзә янына җыелып карта сугасыз! Сезнең каныгызга тоз салырмын мин! Ә хәзер Хәлимов карталарын күтәреп минем янга керә…

…Ул көнне төн бик маҗаралы булды. Гыйззәтуллин төненә ике тапкыр кычкырып уянды. Әллә нәрсәләр әйтеп саташты. Зарифуллин саташып көлде. Мин, йокыга китә алмыйча, юка, иске одеялга төренеп, күзләремне йомып яттым. Тәрәзә артында буран сызгыра, өй нигезенә терәлеп үскән тигәнәкме, нәрсә, буран белән селкенеп стенаны кытырдата. Караңгы һәм куркыныч! Йокламаган көе саташам. Имеш, ишек янындагы йомры мич бөтенләй мич түгел икән, аның төсе дә ак түгел, өстендә сары сатин күлмәк икән. Әнә ул мичтән озын бармак үсеп чыга, ул бармак күз арасына таба сузыла, һәм мичтән тавыш чыга:

– Тоз салырмын! Тоз салырмын! – ди.

…Шулай газаплы төн узды. Иртәгесен һәркем күргән төшен сөйләде. Гыйззәтуллин төшендә Гитлерны күргән икән. Бик зур тегермән буасы, ди. Шунда тегермән арыгына атланып Гитлер утыра икән. Кулында сигездән үргән камчы, ди. Гыйззәтуллин буа астындагы ниндидер бер чокырдан үрмәли-үрмәли чүмеч белән су ташый икән. Чүмечен шул арыкка бушатуга, Гитлер теге камчы белән чыжылдатып аның аркасына суга һәм:

– Нох айн маль! Нох айн маль! – дип, тагын теге чокырга төртеп төшерә икән…

Зарифуллин кичтән юк кына бер әйбер аркасында Әлтафи белән бәргәләшеп алган иде. Төшенә дә Әлтафи кергән. Имеш, Әлтафиның беләген кемдер пәке белән ярган, ди. Шул ярага немец теле укытучысы бик пөхтәләп, әкренләп кенә вак тоз сибә, ди. Әлтафи күзләрен йомып, тешләрен кысып газаплана, ди…

…Немец теленең алдагы дәресендә өч малай «бишле» алды. Болар Зарифуллин, Пермяков һәм Гыйззәтуллин иде.

Сары күлмәкле дә безгә ошый башлады. Хәер, кышка таба ул, сары күлмәген салып, свитер киеп йөри иде инде…

Онегин су алырга чират тора

Ялтыравыклы ак чынаяк таш белән тышланган мич. Өске ягында бизәкле ташлар. Җиз капкачлы куышлар. Мичтә, шарт-шорт килеп, ак чыршы яна. Тәрәзәләр зәп-зәңгәр булып каткан, төнге буран, үзенә бер корбан сорагандай, түбәне чытырдата. Элекке заманда бу йорт зур алпавытның дачасы булган. Шәһәрләшкән алпавыт җәйләрен шушы мәһабәт агач йортта, сирень бакчасы эчендә яшәгән. Нибары егерме биш ел элек әле шулай булган. Әлбәттә, алар үзләренең нәзек бармаклы, ак чырайлы курсистка кызлары белән бу йортта гәпләшеп чәй эчкәннәрдер, асраулар подносларга салып аларга ширбәт ташыганнардыр…

Ә бүген бу йортта мич каршында без утырабыз. Мәскәү татары мич яктысында тез башына минем сочинениене куйган да тикшереп утыра. Хата турында сүз озын булмый: «Ничек кирәк иде?» – дип кенә сорый да дөресен әйткәч төзәтеп куя. Ә менә дөрес язылган урыннардан баруы бик авыр. «Ни өчен болай яздың? Нинди кагыйдәгә нигезләп? Ә ни өчен алай түгел?» Шулай сорый да күзлек өстеннән карап куя. «Так, так, так…»

Шуннан ул торып өстәленә бара. Анда аның төреп куйган тәмәкесе була. Шуны алып килә дә мундштугына киертә, мичтән кыскыч белән күмер ала, тәмәкесенә ут кабыза. Тирән итеп бер суыра да, күзлек өстеннән карап:

– Давай закурим, – ди.

Мин каушап китәм, борын йомшый. Бер сүз дә дәшмим. Ә ул тәмләп бер суыра да болай ди:

– Мин сиңа болай, шаярып кына әйтәм, кызык өчен генә. Син тартма әле аны. Менә актык курскача миндә русча укысаң – югалмассың. Сине тормышта зур эшләр көтә. Бервакыт син зур, хөрмәтле кеше булырсың да минем янга, миңа рәхмәт әйтергә килерсең. Шул вакытта син миңа «Давай закурим» диярсең. Миңа бик яхшы сортлы папирос тәкъдим итәрсең. Ул вакытта сугыш беткән булыр, мин дә Мәскәүдә булырмын…

– Ә беләсеңме, «мундштук» каян алынган? «Мунд» – немец сүзе, авыз дигән сүз. «Штук» – әйбер дигән сүз. Авызга каба торган әйбер. Галстук та шулай бит. Немецча муен яулыгы дигән сүз.

– Ә син татарның классик әдәбиятын беләсеңме? Русча әлегә берни дә укымаганыңны беләм. Ләкин син бик күп нәрсә белерсең. Карл Бишенче: «Испан теле – Алла белән, француз теле – дуслар белән, немец теле – дошман белән, итальян теле хатын-кыз белән сөйләшү өчен уңайлы», – дип әйтә торган булган. Ләкин мәшһүр Ломоносов болай дип өстәгән: «Әгәр дә император җәнаплары рус теле белән дә таныш булса, ул телдә боларның һәркайсы белән дә сөйләшү мөмкинлеген күргән булыр иде. Ә татар телендә роман язучылардан кемнәрне беләсең? Шәриф Камалны гынамы? Башка кешене ишеткәнең юкмы? Башка зур язучылар булмаганмы? «Казакъ кызы» дигән әсәрне ишеткәнең бармы?

Ул мичкә утын өсти. Минем тез башларым җылына, чабатадан парлы юкә исе күтәрелә. Укытучы пиджагын сала, жилеткадан гына кала, ләкин галстугын салмый. Ул шкафыннан кара күн тышлы, алтын хәрефләр белән язылган китап күтәреп килә.

– Менә бу 1898 елгы басма, – ди ул, бик саклык белән генә китапны ачып. – Икенче курста без моны узарбыз. Бу, брат, бөтен китапларга китап. «Евгений Онегин»… Моны яратмаган кеше рус телен белә алмый. Бу әсәр – бөтен рус теленең амбары. Татьяна нинди гүзәл кыз, ә?

Не спится, няня: здесь так душно…

Ул, күзлеген сала-кия, күңелдән укып китте.

– Ничек диләр, Евгений Онегин – артык кеше, дип укыталармы? Юк, алай гына түгел шул. Монда бөтен бер заманның фәлсәфәсе, теле, сулышы. Әгәр син шушы әсәрне ярата алсаң – рус әдәбиятын үзләштерә алырсың… – Һәм ул Онегин турында укып китте.

Тышта буран һаман улый. Сугыш кырында да шундый зәһәр буран булса, анда бу төнне күпме кеше катып үләр…

…Карт укытучы җылы өеннән мине соң гына озатты. Мин киез итек, чабата исе килеп торган тулай торакка кайтып йокларга яттым. Зарифуллин тешен шыгырдата, Гыйззәтуллин авызын чап-чоп китереп саташып нәрсәдер ашый иде.

Минем төшемә төнлә Евгений Онегин керде. Ул кап-кара ялтыравыклы цилиндрдан, ак перчаткалардан һәм бер саплы күзлектән иде. Имеш, иртәнге якта ашханәдә кайнар су алырга аның белән бергә чират торабыз, икебезнең дә кулда немец солдатының котелоклары, Онегинның да аягында чабата.

…Ул кышны, сочинение язган саен, һәрберебез укытучының мич каршында әдәбияттан өстәмә дәрес алып кайттык.

Гренландиядә тәмәке үсә

Бүген безнең класста яңалык: дүрт дәрестән соң, укуны бөтенләй ташлап, Гыйззәтуллин качты.

Барысы да юктан гына булды. Рус теле укытучысы аннан:

– Что было задано на дом? – дип сорады.

Бу бик гади сорау иде, ләкин Гыйззәтуллин коелып төште. Борынын тарта-тарта, ул бер җөмлә эчендә чыккысыз булып буталды.

– Назание да ном… Надано за дом… Занадо за ном… – дип озак газапланды, тирләде…

Укытучы аны такта янына чыгарды да тикшерү өчен бер җөмлә яздырды. Гыйззәтуллин тактага «Карим опоздал на урок» дип язып куйды. Эш бик җиңел: иянең астына – бер сызык, хәбәрнекенә ике сызык сызасы да шуны русча сөйләп кенә бирәсе иде. Гыйззәтуллин, әлбәттә, боларны эшли ала иде, ул ияне дә, хәбәрне дә тапты. Ләкин укыганда «урок» сүзендәге басымны беренче иҗеккә күчереп харап булды.

Укытучы моңа бик зур игътибар бирде. Сүзне башта иҗекләп, аннан бөтене белән әйттерде. Әйбәт чыга. Ләкин шуны җөмләсе белән укыганда, басым яңадан беренче иҗеккә күчеп утыра. Менә бәла!

Мәскәү татарының куллары калтырый, тавышы өзгәләнә. Инде без булып безнең дә Гыйззәтуллинны кыйныйсыбыз килә. Укытучы урынында булсак, билләһи, инде изеп ташлаган булыр идек. Ләкин ул алай итми.

– Шушы сүзне дөрес укымыйча торып, алга таба бара алмыйбыз, – ди ул.

Гыйззәтуллин инде күзләрен өметсезлек белән бушлыкка терәгән, булмастаена тәмам ышанган. Аның күзләре җансыз, пыяла…

– Син өметеңне җуйма, Гыйззәтуллин, – ди аңа укытучы, син барыбер русчаны бик әйбәт беләчәксең. Мин моңа ирешәчәкмен. Минем изге бурычым ул, аңладыңмы?

Кыңгырау чылтырап, Гыйззәтуллинны бу тораташ хәленнән коткарды. Ләкин шул көнне үк аның училищедан качуына ачуыбыз килде. Ни өчен ачуыбыз килде? Моны без ул вакытта аңламадык. Күп еллар үткәч кенә бер нәрсә аңлашылды: шул көннән соң без Мәскәү татарын инде ярата башлаганбыз икән… Бәлки, Гыйззәтуллинның училищедан качуына рус теле дәресе төп сәбәп тә булмагандыр?

Кем белә? Бу көн аның өчен, гомумән, уңышсыз булды. Иртән, дәрес башланганчы, ул Әлтафи белән бәргәләшеп алды. Әлтафи егерме сигезенче елгы, аның, әлбәттә, сугыш башланганчы ук мускуллар ныгып калган. Гыйззәтуллин, аңа көч җитмәсен сизгәч, бер читкә таю ягын карады һәм укытучы кергәнче гел бер сүзне кабатлады:

– Мөрәлеләр белән тапма да, өләшмә дә…

– Мөрәлеләр белән бәйләнсәң, башың судтан чыкмас…

– Мөрәледә кеше төсле кеше бармыни соң анда…

Икенче дәрес – география укыту методикасы дәресе иде; анда да Гыйззәтуллиннан сорадылар. Методика – җиңел фән, телгә бай булсаң, анда бирешмәскә була, шулай да сугышып алуның хикмәте булдымы, Гыйззәтуллин беткәнче ялгыш сөйләде: ярымшарлар картасын ул җиде-сигез мәртәбә шарымъярлар картасы дип атады… Аннан – зоология… Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган һич уңмас, диләр. Зоология дәресендә Баязитовага ярдәм итәр өчен генә бастырылган Гыйззәтуллин бөтенләй кешелектән чыкты. Ул «елга хламидоманадасы» дигән сүзне һич кенә дә ерып чыга алмады. Күпмедер газаплангач, «елга Хәмидулла анасы» дигән бер җөмлә чыкты – ләкин ул Гыйззәтуллинның көлкегә калуына гына сәбәп булды. Аннан ул беткәнче «хаф сава» дип сөйләде. Монысына укытучы да көлми булдыра алмады.

Шулай Гыйззәтуллинның арадан китүе шулай да күңелләргә шом салды. Ул бер трагик геройга әйләнде. Ул көнне барыбызның да кәеф начар булды, бары тик соңгы дәрес – география генә күңелле узды.

…Училищеда география фәненә сабыйларча гашыйк ирле-хатынлы географлар бар иде. Алар өчен дөньяда географиядән башка берни дә юк. Шуңа күрә бөтен училище география белән җенләнгән. «Яшь сәяхәтче» түгәрәге дисеңме, «Синоптик» җәмгыяте дисеңме – барысы да бар. Безнең класска географиядән ире керә иде. Ул сөйләгәндә бөтен дөньяңны онытасың: ул сине Африка чүлләрендә эсселәтә, Патагониядән Утлы җир утрауларына алып чыга, Һиндстан джунглиларында адаштыра. Ул сөйләгәндә дәреснең үткәнен сизми дә каласың. Бөтен класска бер генә дәреслек бар. Шуңа күрә теге-бу илнең халкы, экономикасы турындагы мәгълүматларны хәтердән сөйләү бик авыр. Ләкин географ безгә «икеле»не куймый диярлек. Менә ичмасам ул кеше!

Училищеда географны яраталар иде. Моның сәбәбе – географ директорны яратмый дигән хәбәр йөри иде. Ә директор – дөнья явызы! Мамыксыз торна. Синең рухи дөньяң белән бервакытта да кызыксынмас. Имеш, укытучыларның дисциплинасын ныгыту исәбе белән директор «килде-китте» дәфтәре булдырган. Ягъни училищега килдең – фәлән сәгать, фәлән минут дип килгән вакытыңны күрсәт. Киттең – шулай ук. Географ, имеш, шуңа ачу итеп дәфтәрне болай тутыра икән: «Сәгать 7.45 м. Килдем. 7.48 тәмәке тартырга коридорга чыгып киттем. 7.56, тәмәкене сүндереп, учительскаяга кердем…» һ. б. Ләкин Әлтафи моңа әллә ниләр өстәп сөйли. Алай гына язмаган, ди. Беркөнне, имеш, географ бу дәфтәргә үзенең бер җиргә чыгып киткәнен һәм эшен бетереп кергәнен өч минут аерма белән язып куйган, ди. Директор шул көнне дәфтәрне юк иткән, ди.

Сугыш елларының кырыс тормышы географларның семьясын мәктәптән мәктәпкә сөреп йөрткән, боларның бала-чага да, кием-салым да юк, үзләре белән бер-ике бәйләм китаплары гына бар. Алар элеккеге леспромхоз йортының бер бүлмәсен алып торалар иде – без аларга берничә мәртәбә утын илттек. Өйләрендә шыр ялангачлык. Шкаф өстендә бер глобус, ялангач стенада ярымшарлар картасы. Морҗа агартылмаган, тәрәзәләрдә пәрдә юк, савыт-саба күренми. Коры өстәлнең уртасында аш тәлинкәсе тора, аның эче тулы тәмәке төпчеге: ире дә, хатыны да өзлексез тәмәке тарта. Иренең яңак сөякләре калкып тора, үзенең авызы тулы көмеш теш. Сугышка кадәр чибәр, шәп егет булгандыр. Аның ашказанының яртысы юк дип сөйлиләр иде. Кайчандыр яхшы булып исәпләнгән пальтосының каракүл якасы инде такырайган, кесә тирәләре беләүләнеп ялтыраган. Аның сул кесәсендә һәрвакыт янчык белән тәмәке һәм кәгазь булыр. Дәрес тәмамлануга, ул бер кулына журнал тота, икенче кулы белән кесәсеннән янчыкны суырып ала да кызу-кызу чыгып китә. Мөмкин булса, ул дәрес вакытында да берне төреп тартыр иде. Бу кешенең тәмәкегә мәхәббәте шулкадәр зур иде – теләсә кайсы илнең экономикасын сөйләгән вакытта һәрвакыт «ул илдә хуш исле тәмәке үстерелә» дип әйтмичә булдыра алмый иде. Көмеш тешләре бик күп булганлыктанмы, «с», «ш» авазларын ул «ч» авазына әйләндереп сөйли һәм хуш исле тәмәке урынына «хуч ичле тәмәке» килеп чыга иде. Тәмәкене телгә алганда, бу кеше автомат рәвештә кесәсенә кулын тыга, кайвакытта янчыгын да сөйрәп чыгара. Янчыгына ниндидер кызганулы караш ташлый, аны кире тыкканда авызына су җыелып тагы да сакаулана, кайвакытта бөтенләй ялгыш сөйләп куя. Без аның бу гадәтләрен инде өйрәнеп беткән идек…

– Уҗган дәречтә беҗ Гренландия турында укыдык, – дип сүз башлады ул, янчыклы кесәсенә кулын тыккан килеш. – Кем җавап бирергә тели?

Тагын шул ук исемлектән бармак белән кеше эзләү, тагын газаплар… Класс өстенә төшкән авырлыкны бу дәрестә Әлтафи күтәрде. Дөресрәге, укытучының бармагы аның фамилиясенә тукталды. Әлтафи, дык-дык басып (ул зур-зур эш ботинкалары киеп йөри иде), кыю рәвештә карта янына барып басты, күрсәткеч таягын алып, аны Канадага төртте дә сөйли үк башлады.

– Гренландия бик зур җир кисәге, – дип алып китте ул, – андый зур җир кисәге бик сирәк очрый. Анда бик суык, анда аюлар, жирафлар, кыр кәҗәләре һәм моржлар яши…

– Чин нәрчә, – дип бүлдерде аны укытучы, – әллә күҗең чыкканмы? Гренладиямени ул?

Күрсәткеч таягы белән Атлантик океанда шактый йөзгәч, Әлтафи Гренландияне тапты.

– Гренландиянең каҗылма байлыкларын әйт, – диде укытучы, янчыклы кесәдә кулын уйнатып.

Әлтафи өчен бу – ике тиен бер акча.

– Гренландия казылма байлыкларга бик бай. Ул яктан Гренландия бик зур әһәмияткә ия булып тора. Казылма байлыклар анда җирнең астында да, өстендә дә бик күп…

Әлтафиның озын сүзен тыңларга сабырлыгы җитмәгән географ аны тагын бүлдерде:

– Мәчәләгә конкретрак кил, Хәлимов!

Гренландиядән чыгып тагын адашмас өчен, күрсәткеч таягын Әлтафи картага бик нык терәп тоткан иде, һәм ул мәсьәләгә конкрет килде.

– Гренландия казылма байлыклардан түбәндәге байлыкларга бай: тимер, күмер, корыч, чуен, бакыр, көмеш, алтын, җиз, торф…

– Тагын, – диде географ, яңагына тотынып. Аның теше сызлый иде бугай.

– Тагын… тагын… алтын, җиз, торф… Тагын… Гренландиядә хуш исле тәмәке үстерелә…

Шул сүз генә чыккан иде, географ каешланган янчыкны сул кесәсеннән өстерәп тә чыгарды… Без көлешеп җибәрдек. Географ, алданганын сизеп, авыз суларын җыя-җыя, янчыкны кире тыкты һәм журнал янына килде. Аның бу вакытта йөзе бик нык чытылган иде.

– Утыр, Хәлимов, – диде ул еламсыраган тавыш белән, – бер дә ачтраумно булмады бу. «Икеле» чиңа…

Гыйззәтуллинны югалту кайгысы география дәресеннән соң онытылып китте. Бөтен класс Гренландиядә «хуш исле тәмәке» үстергән Әлтафины мыскыл итте.

Дунай елгасында Ярославна елый…

Тышта чатнама суык.

Ноябрьнең рәхимсез кырыс җилләре үзәккә үтеп исә. Юл каткагында чабаталарны чыдатыр хәл юк. Училищеның озын коридорында җылы. Иртән дәрескә кадәр, тәрәзә янына җыелып, тәүлек эчендә Җир шарында булган хәбәрләрне эшкәртәбез. Сугыш, имеш, яңа елга бетәчәк, ди. Сугыш беткәч, безне дә моннан, урман буеннан, Ташлытауга кайтарачаклар, ди. Зарифуллинның әнисе хезмәт көненә пот ярым борчак алган. Әлтафилар авылында бер хатынның сугышта югалган ире төнлә белән кайтып кергән, хатынына мунча ягарга кушкан. Ире мунча ләүкәсенә менеп утыргач, теге хатын күз салса – тегенең маңгаенда сыңар зур күз икән. Хатын, авызына килгән беренче сүз – бисмилласын әйтеп, ялантән мунчадан чыгып йөгергән. Теге бер күзле нәрсә:

– Ну, бәхетең бар икән, тураклап кисмәккә тутырадыр идем, – дип гырылдап калган, ди…

Шундый салкын көннәрнең берсендә училищеда укулар булмады. Рус теле укытучысының хатыны үлгән дип хәбәр иттеләр. Ул инде шимбә көн үк үлгән икән, без моны дүшәмбедә генә, авылларыбыздан җыелган көнне генә белдек.

…Нина Яковлевна кечкенә генә гәүдәле бер хатын иде. Сары коңгырт төлке якалы пальтосына борынын яшереп, бер кочак дәфтәр күтәреп, иртән училищега йөгереп килә иде. Ире белән һәрвакыт бер-беренә «сез» дип дәшәләр иде. Моңа барыбыздан да бигрәк Әлтафи гаҗәпләнә иде. Без бер генә мәртәбә дә аның, ире янына килеп, дөнья хәле турында сөйләшкәнен ишетмәдек. Әйтерсең ул ире белән түгел, бары тик укыту бүлеге мөдире белән генә сөйләшә иде.

– Сез миңа икенче курсларны дәрестән соң ун минутка алып калырга рөхсәт итә алмассызмы, Хәлил Фәтхиевич?

– Сезгә мөрәҗәгать итәргә мөмкинме, Хәлил Фәтхиевич?

Училищеда алар әнә шулай сөйләшәләр иде.

…Менә без үз гомеребездә беренче мәртәбә кеше күмүдә катнашабыз. Лесничествоның үзендә зират юк, гадәт буенча, христианнарны күрше рус авылына илтеп күмәсе икән. Салкын җилгә каршы гроб бара. Гробны укытучылар күтәргән. Шуларның берсе – Хәлил абый. Ул шул ук ялтыравыклы ботинкадан, тик аның өстеннән галошлар гына киеп куйган, каракүл якалы пальтодан, өлгеләп тегелгән, түбәсе төймәле соры кепкадан. Башын түбән игән, берсүзсез атлый да атлый…

Зираттан да ул шулай дәшмичә, түбән карап кайтты. Аларның балалары юк идеме, әллә таралып беткәннәрме – карт ялгыз калды. Тулай торакка кайткач, картның язмышы турында малайлар арасында бәхәс купты. Зарифуллин иртәгә дә, берсекөнгә дә рус әдәбияты дәресе булмас дигән фикерне куәтләде. Алдагы дәрескә «Игорь полкы турындагы сүз»дән «Плач Ярославны» дигән бүлекне ятлап килергә кушылган иде. Болай булгач, синең Ярославнаң кайгысы калдымыни кешедә? Әлтафи, рус теле укытучысына хәсрәтен оныту өчен бик каты аракы эчәргә кирәк, дип фәлсәфә сатты. Имеш, шунсыз кеше булып булмый икән.

Нәкъ шул көнне училищега Гыйззәтуллин әйләнеп кайтты. Ул бик ябыккан, күзләре шешенгән, муеннарын йон баскан, битендә кан заты калмаган. Капчыгы да буп-буш. Өзек-төтек аңлатуына караганда, ул әнисе янына кайтырга шүрләгән дә Пошалым башы дигән авылда үзләренең чыбык очы кешеләрендә бер атна яшәгән. Ләкин ашау ягы бик такы-токы булганлыктан, анда озак яту мөмкин булмаган. Пошалым башыннан арткач, Гыйззәтуллин, сугышка китәргә уйлап, военкоматка качкан икән. Кичтән килеп военкоматтагы мич ягучы карт янында идәндә кунган. Дежурный офицер моңа игътибар бирмәгән. Ләкин иртәгесен военком килер алдыннан тәртипне тикшереп йөргәндә бу малай тагын күзенә чалынгач, документларын сораган. Ни документ, ни акча, ни бер бөртек ризык… Алар арасында мондый сөйләшү булып алган: