Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

Müslümə əmisi Camal və onun həyat yoldaşı Mariya İvanovnadan başqa yaxın heç kim ola bilməzdi, sözsüz ki, nənəsi Baydagül xanım istisna olmaqla. Baxmayaraq ki, anası Ayşət xanım, anabir bacısı Tanya və qardaşı Yura var idi. Ancaq həyatlarını Müslümün təlim-tərbiyəsinə həsr edən, onun qayğısına qalan əmisinin ailəsindən başqa bir kimsə bu məsuliyyəti daşıya bilməzdi. Elə, buna görə də, onların qocalığı, əldən düşməsi, zəifləməsi Müslümü çox narahat edirdi,hətta, sıxırdı.

O, bu anları xatırlayarkən deyirdi: “Bəli! Müsibət bizim də qapını döydü. Əmim iki dəfə infarkt keçirdi, sonra isə Mura xala… Açığını deyim ki, 4-cü Kreml İdarəsinin tibbi yardımı və həkim heyəti ilə yaxından tanış olduqdan sonra onların nəyə qadir olmasına, qüdrətinə ümidlərim tamamilə son itdi … Bir ildən sonra Mariya İvanov aorta damarının qırılması nəticəsində dünyasını dəyişdi”.

Əlbəttə, Müslüm Maqomayev üçün Mariya İvanovnanı itirmək çox ağır idi, bəlkə, doğma anası Ayşət xanımı itirməkdən də, daha çox… Uşaqlıqdan qayğısını çəkən, təlim-tərbiyəsində yaxından iştirak edən, doğma övladından seçməyən adamı itirmək asan və yaxud ağrısız keçə bilməzdi. Digər bir tərəfdən isə, yeganə və doğma olan əmisinin vəziyyəti heç də ürəkaçan deyildi. Ardıcıl keçirdiyi infarktlar getdikcə özünü daha çox büruzə verirdi, həmçinin, yaş öz sözünü deyirdi.

“Mura xalanın ölümündən sonra Camal əmim, sanki, mənəvi cəhətdən sındı. Masa arxasında qatlanaraq əyləşıb fikirə gedirdi, əli hər yerdən üzülmüşdü. Yadımdadı, bir siqaret götürdü və həqiqi siqaret çəkənlər kimi çəkməyə başladı. Mən siqareti onun əlindən aldım. O, incimis halda nəfəs aldı və dedi:

Özün tulla, əgər bacarırsansa”.

Əvvəlcə Mura xalasının dünyasını dəyişməsi, ardınca Camal əmisinin ciddi xəstələnməsi, ruhən düşməsi Müslüm Maqomayevə mənfi təsirini göstərməyə bilməzdi . O, sevimli peşəsi ilə əvvəlki kimi məşğul ola bilmir, vaxtının çox hissəsini əmisinin yanında keçirir, onun qulluğunda durmağa çalışırdı. Atasının üz çizgilərini xatırlamayan Müslüm üçün Camal əmisi atadan artıq olmuşdu, hərgah ki, doğma atanın yerini heç kim və heç vaxt verə bilməz, hətta, ən yaxşı bel doğmalar…

Daima Müslümü diqqət mərkəzində saxlayan, ona həm xoş, həm də ciddi münasibət göstərən Cəmaləddin qardaşı oğlu üçün bütün doğmalarını əvəz edirdi. Müslüm maqomayevlər nəsilinin yeganə davamçısı olmasına baxmayaraq Camal əmisi onun təlim-tərbiyəsində çox ciddi, bəlkə də, olduqca ciddi mövqe sərgiləyirdi.

“Əmim Camal bütün həyatı boyu mənim üçün ev “İvan Qroznı”sı olmuşdu. O, həm özünə, həm də başqalarına qarşı çox ciddi və tələbkar idi. Bax, indi bu insan köməksiz qalıbdı. Mən onu evimə gətirdim, cay və ya bir qədəh konyak süzdüm, onunla çox sakit danışdım. Onun üçün ağır olan belə bir gündə, əmim nəhayət ki, danışdı… Nə üçün məni övladlığa götürmədiyinə aydınlıq gətirərək soruşdum. O, isə dedi:

Sən, Müslüm, öz atanın oğlusan! O, isə qəhrəman olubdu”.

Keçirdiyi növbəti infarktdan sonra Cəmaləddin Əbdül-Müslüm oğlu Maqomayev Moskvanın Kunsevo xəstəxanasında özünə gəlmədən dünyasını dəyişir. Onun nəşi Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Birinci katibi Heydər Əliyevin bilavasitə köməkliyi və iştirakı ilə Bakıya gətirilir və Fəxri Xiyabanda, atası bəstəkar, dirijor, pianoçu Əbdül- Müslüm Maqomayevin yanında dəfn olunur. Bu, barədə sonrakı fəsillərdə daha müfəssəl söhbət açacağam…

II Dünya müharibəsindən sonra Cəmaləddin uzun illər sovet Azərbaycanında müxtəlif yüksək dövlət vəzifələrində çalışmışdı. O, əvvəl Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini, daha sonra isə SSRİ Nazirlər Sovetinin tərkibində Azərbaycan SSR- nin daimi nümayəndəsi kimi Moskva şəhərində fəaliyyəşdi göstö.

Məhəmməd Əbdül- Müslüm oğlu Maqomayev (1916-1945)

(Müslüm Maqomayevin atası)

Əbdül-Müslüm Maqomayev və həyat yoldaşı Baydagül xanımın ikinci oğlu Məhəmmədin heç bir musiqi təhsili yox idi. O, ancaq müsiqi alətində gözəl ifa etmək, mahnı oxumaq qabiliyyətinə, həmçinin, yaxşı rəqs etmək istedadına malik olan teatr tərtibatçısı kimi tanınırdı. Məhəmməd teatr rəssamı olmaqla bərabər, həm də mahnı oxumağa üstünlük verirdi, hətta, oxuduğu mahnıları royalda ifa etməklə özünü müşayiət edirdi. Onun teatr rəssamı kimi müxtəlif zamanlarda Bakı və Maykop teatrlarında tamaşaya qoyulan dram əsərlərinə rəsm tərtibatı verməsi, Məhəmmədin həqiqətən bacarıqlı və qabiliyyətli gənc olmasından xəbər verirdi. Əlimizdə olan materiallardan bəlli olur ki, Məhəmməd atası Əbdül- Müslüm kimi mərd, zəhmətkeş, bacarıqlı, qorxmaz bir insan olubdu. O, II Dünya müharibəsi başlayanda çəkinmədən, qorxmadan, öz xahişi ilə könüllü cəbhəyə yollanmış, bu döyüşlərdə şücaə şücaət göstərmiş və bunlardanęnduř qaslaəə bunlardan birində qcasərə

Çox təəssüflər olsun ki, balaca Müslümün uşaqlıq həyatı ata və ana qayğısı, nəvazişi olmadan keçmişdi. Onun atası müharibənin qurtarmasına bir neçə gün, bəlkə də saatlar qalmış Almaniyanın Kyustrin şəhərində gedən qızğın və qanlı döyüşlərin birində yaralı əsgər yoldaşını alovun pəncəsindən xilas etmək istəyərkən düşmənin açdığı güllə nəticəsində həyatla vidalaşmışdı. Komandirləri tərəfindən “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adı almağa irəli sürülməsinə baxmayaraq bürokratik əngəllər nəticəsində canı bahasına qazandığı “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına layiq görülməmişdi.

Məhəmmədin müharibədə keçdiyi həyat yolu haqqında hərbi jurnalist Mixayıl Zaxarçukun “ Krasnıy zvezda ” («Qızıl ulduz») qəzetində dərc etdirdiyi “Yüzillik” sərlövhəli geniş məqalə sensasiyaya səbəb olmuş və nəticədə qəhrəman haqqında sənədli povestin yazılması ilə başa çatmışdı. Müəllif bu barədə yazırdı:

“Məqalə dərc olunandan bir xeyli müddət sonra hər tərəfdən mənim ünvanıma, redaksiyaya kəşfiyyatçı (Məhəmməd Maqomayev: -C.P.) ilə bağlı çoxsaylı məktublar daxil old. Həmin məktublardan birinin müəllifi sovet vətəndaşlarının çox sevimli kinolarından biri hesab olunan “Dörd tankçı və it” ininin ssenari müəllifi, film milliyyətçə polyak olan Yanuş Pşimanovski idi. Onun və başqa hərbi alay yoldaşlarının hamısı birmənalı şəkildə Məhəmməd Maqomayevin “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına təqdim olunduğunu təsdiqləryirdilə”.

Keçmiş döyüşçülərdən gələn çoxsaylı məktublar və bu məktublarda söylənilən fikirlər, o cümlədən sənədli epizodlar Mixayıl Zaxarçuku bir qədər də ruhlandırmış və o, hərbi jurnalist olaraq bu işi davam etdirmək məsələsini qarşısına prioritet vəzifə olaraq qoymuşdu.

M. Zaxarçuk yazırdı: “Bir gün redaksiyaya Georgiy Qavriloviç Paxlebayev adlı bir cəbhəçi gəldi. Onun əlində Krım vilayətində çap olunan həftəlik qəzetlərin birində dərc edilmiş qeyd var idi. Həmin qəzet yazırdı: “məşhur müğənninin atası ( Müslümün : -C.P.) Polşada həlak olub və orda da dəfn olunubdu. Ancaq Georgiy Qavriloviç inamla təsdiqləyirdi ki, Böyük Vətən müharibəsi illərində o, 301 saylı atıcı diviziyanın 823 saylı artile riya alayına komandirlik edibdi. Həmin zaman ərzində Məhəmməd Maqomayev kəşfiyyat bölüyünün komandiri, serjant çinində xidmət gostəribdi. Məhz, buna görə də, sabiq komandir israrla deyirdi , Bu, barədə əsgərin doğmalarına və yaxınlarına şəxsən özü yazılı surətdə məlumat veribdi”.

Qəzetin bir cür, cəbhəçi- artilleriya komandirinin başqa cür informasiya verməsi hərbi jurnalistin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Odur ki, müəllif məsələyə aydınlıq gətirmək məqsədilə tez bir zamanda tədqiqata başlayır və jurnalistikanın bütün mövcud qayda və priyomlarından səmərəli istifadə edir.

Bu, haqda Mixayıl Zaxarçuk yazırdı: “Alimlik dərəcəsi olan sənətşünaslıq namizədinin (Burda söhbət cəbhəçi komandir G.Q.Paxlebayevin gətirdiyi, Krımda dərc olunan qəzetdə verilən məqalənin müəllifindən gedir: -C.P.) qəzetdə bu faktı dərc etdirməsi mənə inandırıcı görünsə də, başqa bir tərəfdən sabiq cəbhəçi zabitə inanmamağa heç bir haqqım yox idi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istəyirəm ki, keçmiş komandir həmin qara günləri kifayət qədər yaxşı xatırlayırdı və mənim suallarıma düzgün, dürüst və səlist cav. Hətta, Georgiy Qavriloviç döyüşlərdən birində göstərdiyi şücaətə görə Məhəmməd Maqomayevin “Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” adına layiq görülməsi haqqında sənədləri hazırlayıb yuxarı qərargaha təqdim etdiyini vurğulayırdı…”.

Qarşısına məqsəd qoyan müəllif, bu məsələni araşdırmaq məqsədilə SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Arxivinə gedir. O, 1941-1945-ci illərdə Sovet Ordusundan əbədi olaraq geri qayıtmayan serjant və əsgərlərin “Əlifba” kartoçkasında aşağıdakı məlumatları aşkarlayır. Həmin kartoçkada lazım olan informasiya tamamilə öz təsdiqini tapır. Orda yazIlmIsdI:

“301 saylı atıcı diviziyanın, 823 saylı artileriya alayının kəşfiyyat bölüyünün komandiri serjant Məhəmməd Əbdül-Müslüm Maqomayev 1916-cı ildə Bakıda doğulub, ÜK (b) Partiyasının üzvü olub, Bakı şəhəri, Yanvar küçəsi, ev–19 / 113 ünvanında yaşayıbdı. Bakı şəhər Hərbi Komissarlığı tərəfindən hərbiyə çağırılıb və 04/24/1945-ci il tarixində qəhrəmancasına həlak olubdu. Almaniyanın Kyüstrin şəhər stadionunun şimal – qərb ətrafında dəfn edilibdi. Əsas: Daxili dəftər – 69002. 06/27/1945-ci il”.

Müslümün anası Ayşət xanım xatirələrinin birində qeyd edirdi ki, “Məhəmməd Maqomayevi Maykopdan müharibəyə yola salıbdı”. Ancaq SSRİ Müdafiə nazirliyinin arxivindəki sənədlər Ayşət xanımın yanlış olduğunu sübut edir.

Arxivdən əldə edilən informasiya sabiq artilleriya komandiri G.Q.Paxlebayevin narahatlığına son qoyur, həm də qəzet səhifəsində gedən yanlış məlumata aydınlıq gətirir. Bundan sonra hərbi jurnalist Mixayıl Zaxarçuk Müslüm Maqomayevlə görüşüb fikirlərini onunla bölüşmək və müğənninin bu barədə məlumatlı olub və ya olmadığını öyrənmək istəy.

Müslümlə görüşündən sonra M. Zaxarçuk bu barədə yazırdı:

“Sən demə, Müslüm Maqomayev atası ilə bağlı hər şeyi, hətta, onun Kyüstrində həlak olduğunu bilirdi. Ancaq burda bütöv bir tarix gizlənirdi, onu qısaca iki kəlmə ilə ifadə etmək qeyri mümkündü. Lakin o da bəlli idi ki, hərbi dostları alay yoldaşlarını Polşanın ərazisində dəfn ediblər.

Niyə?

Bax, bu olduqca maraqlı, həm də müəmmalı idi”.

Məhz, bu səbəbdən arxivə bir cür, Maqomayevin ailəsinə isə başqa cür informasiya gedibdi. Bu, hələ hər şey demək deyildi. Hazırlanan plana görə Müslümün atasının məzarı çoxda böyük olmayan polyak kəndinin yaxınlığından keçən dəmir yolu xəttinə bağlanırdı. Sözsüz ki, bu maqomayevlər ailəsinə bəlli ola bilməzdi.

“Başqa bir tərəfdən müharibədən sonra “Sosialist Polşası”nın yenidən qurulması və bu kəndin yerlə yeksan olunması məsələsi meydana gəlirdi. Elə, buna görə də, Məhəmməd Maqomayevin məzarının ilkin axtarışları heç bir nəticə vermədi. Həmin zaman axtarışlar bir neçə voyevodluqda (Polşada inzibati ərazi vahidi: -C.P.) aparılırdı. Axtarışlardan xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq polyaklar məzarın düzgün və dəqiq yerini müəyyən edə bilirlər. Məlum olur ki, 823 saylı alaydan olan sovet əsgərlərinin məzarı, o cümlədən Məhəmməd Əbdül-Müslüm oğlu Maqomayevin dəfn olunduğu yer Kşivin-Qreyıfinskidir ”, -deyərək,-M.Zaxarçuk qeyd edir.

Tarixi sənədlərə əsasən 1952-ci ildə bu yarğanda yerləşən bütün həlak olan sovet əsgərlərinin qəbirləri açılaraq ekshumasiya olunur və yenidən Hoyne adlanan qardaşlıq məzarlığında dəfn olunurlar. Xüsusi məqsəd üçün hazırlanan bu məzarlıqda indi 3985 sovet əsgəri uyuyur. Rəsmi məlumatlara görə onların çoxunun dəqiq familiyasını məyin etmək mümkün olubdu, həmçinin, Məhəmməd Maqomayevin.

Muslum Maqomayev xatirələrində bu barədə yazırdı:

“Bu informasiyalar dəfələrlə yoxlanıbdı. Lakin, ən azından, Georgiy Qavriloviça atam haqqında söylədiyi xoş xatirələrə görə dərin təşəkkürümü bildirirəm. Bizim geniş ailə arxividə atamın komandirləri, dostları, hərbi yoldaşları haqqında yazdığı çoxsaylı məktublar qorunub saxlanılır. Lakin şükürlər olsun ki, hal-hazırda atamın yaşayan alay komandiri haqqında ilk dəfədi eşidirəm. Atam haqqında hər bir məlumat mənim üçün olduqca qiymətlidi. Çünki mən atamı heç vaxt görməmişəm…”.

Bu, vəziyyətdən yararlanmaq məqsədilə, sözün yaxşı mənasında, Mixayıl Zaxarçuk atalar məsəlində deyildiyinə rəğmən, – “dəmiri isti-isti döyərlər” formuluna əsaslanaraq Müslüm Maqomayevdən onların ailə arxivini, daha doğrusu, atasının müharibə illəri ilə bağlı olan hissəni bir neçə günlük istəyir. Elə düşünür ki, ola bilsin orda Georgiy Qavriloviçin demədiyi bəzi faktları aşkarlasın… Əlbəttə, bu, ölkənin ən məşhur hərbi qəzetlərində veriləcək məqaləni daha rəngarənk, maraqlı və dəyərli edərdi.

Mixayıl Zaxarçuk xatirələrində yazırdı:

“Əvvəlcə Müslüm susdu və sonra həmişə olduğu kimi tələsik bir siqaret yandırdı. Həmin an nədənsə mənə ağır gəldi və öz-özümə daxilən sual verdim: nə üçün mən bu qədər məşhur bir insanın vaxtını alıram? Bu zaman, onun həyat yoldaşı Tamara xanım bizim üçün ətirli, yaxşı dəmlənmiş Bakı çayı gətirdi…”.

Jurnalistin xatirələrindən bəlli olur ki, ailə arxivi ilə bağlı Müslüm Maqomayevə ünvanlandığı suala yox cavabı alması onu çətin və çıxılmaz vəziyyətə salsa da o, təəssüfünü büruzə verməyərək, əvvəlki görkəmində qalır, hətta, bütün bunlara baxmayaraq hər şeyi mövcud normalar çərçivədə qəbul edir, ətirli Azərbaycan çayını içəiçə daxilən özünə toxtaqlıq verir.

“İnanıram ki, siz məni düz başa düşəcəksiniz. Atama məxsus olan hər şey şəxsən mənə aiddi. Mən mərhəm, gizli şeyləri yaymağı xoşlamıram. Həqiqət naminə qeyd edim ki, çox əvvəllər əmim Camal atamın məktublarından bəzisini Bakı qəzetlərindən birinə vermişdi. Məncə, bu “Vışka” qəzeti idi. Ancaq mən bunu heç vaxt etməmişəm. Sizin təklifenizi… Bağışlayın bir daha, comərdcəsinə, inanıram ki, siz məni düzgün başa düşürsünüz…”, -deyərək, – Müslüm fikirini tamamlayır.

Jurnalist heç bir açıqlama olmadan hər şeyi gozəl bilirdi və başa düşürdü. Müslümün ailə arxivini, əsasən də, atasının cəbhə məktublarını başqa bir şəxsə verməməsini düzgün qiymətləndirirdi.

Jurnalist xatirələr dəftərində yazırdı:

“Əslində həmin vaxt Müslüm düzgün qərar qəbul etdi. Hansı əsasnan o, ailə arxivini mənə verməli idi. Baxmayaraq ki, mən tanımadığı adam deyidim, amma belə götürəndə kənar şəxs idim. Kim buna zəmanət verə bilərdi ki, mən atasının cəbhə məktublarından səliqəli və düşünülmüş formada istifadə edəcəm? Başqa bir tərəfdən isə bu mənə təəssüflü və ağır gəlirdi. Ona görə ki, “qızıl ulduzlu” hərbi qəzetlər üçün bu həqiqi material idi. Demək olar ki, həmin materialı əlimdə tutmuşdum, lakin o birdən-əlimdən çıxdı!”.

Görünür çox götür-qoy etdikdən sonra o, (yəni Müslüm Maqomayev: -C.P.) düşünür və sonda qərara gəlir ki, atasının cəbhə məktublarını hərbi jurnalistə təqdim etsin. Səbirsizliklə səhərin açılmasını gözləyən Müslüm sübh-tezdən Mixayıl Zaxarçuka zəng edir və atasının cəbhə məktubları ilə bağlı fikrini ona çatdırır.

Sevincinin həddi-hüdudu olmayan Zaxarçuk bu barədə yazırdı:

“Hörmətli oxucularım , bu cür şad, həm də xoş xəbərdən sonra mənim sevincimi, ümumiyyətlə, vəziyyətimi təsəvvürünüzə gətirə bilənərsinizmi?.. Müslüm řetdizəx…”

Hərbi qəzetin müxbiri əlinə düşən fursəti buraxa bilməzdi. Müslümdən aldığı çox saylı cəbhə məktubları jurnalistin qarşısında müharibə ilə, şəxsən Məhəmməd Maqomayevlə bağlı yeni bir tarixə açırdmaqli qır bunar maksimumum Sonda balaca bir qəzet qeydindən faktlara əsaslanan analitik bir məqalə, daha sonra isə sənədli bir povest masa üzərinə qoyulur. Bu, mühüm məsələ ilə bağlı jurnalistin şəxsi düşüncələri, daha aydın, daha obyektiv və daha sanballı görünür. O, yazIrdI:

“Mən, Müslüm Maqomayevin atası ilə bağlı sənədli povest yazdım və onu özümün “Öz borcumu şərəflə yerinə yetirirəm…” adlı kitabımda yerləşdirdim. Burda, həmçinin, Almaniyada həlak olan əsgərlərin Polşada dəfn olunmasına da, aydınlıq gəldi. Sən demə marşal QK Jukov Sərkərdə çox gözəl bilirdi ki, Ali Komandanlıq ondan nə üçün Reystaxt divarları önündə bu qədər əsgərin həlak olmasını soruşacaqdı . Sözsüz ki, bu, tamamilə başqa bir mövzunun söhbətidi …”, -deyən, – M.Zaxarçuk fikirini belə yekunlaşdırır .

Məhəmməd Əbdül-Müslüm oğlu Maqomayev Ali Komandanlıq tərəfindən dörd dəfə ordenlə təltif olunmuşdu. Bunlar “Qızıl Ulduz” (sentyabr-1944), “ Qırmızı Bayraq ” (Fevral-1945). Məhəmməd haqqında yazılan sənədli povest yazıçı-hərbi jurnalist Mixayıl Zaxarçuk tərəfindən vaxtilə Almaniyada yerləşən Sovet Qoşun Qruppalaşmasının mətbuat orqanı olan “Sovet Ordusu”, Şimal Qoşun Qruplaşmasının mətbuat orqanı olan “Qələbə bayrağı” və Şimali Qafqaz hərbi dairəsinin mətbuat orqanı olan “Qızıl bayraq” qəzetlərində eyni vaxtda dərc olunmuşdu.

Müslüm atası haqqında yazırdı: “O, çox zəkalı, istedadlı, qabiliyyətli bir insan olub: heç yerdə xüsusi musiqi təhsili almadan royalda yaxşı ifa etməyi və oxumağııbıbacar. Əlbəttə, bu onsuz da başa düşüləndi: babam kimi peşəkar, universal bir adamın yanında böyüyəsən, sözsüz ki, həm çalmağı, həm də oxumağı öyrənəcəksən. Atamın səsi o qədər də böyük diapazona malik olmayıbdı, deyilənlərə görə çox səmimi, ürəyəyatımlı olubdu. Mənim səsim atamdan deyil, anamdan mənə gəlibdi… O, həmçinin, çox istedadlı teatr rəssamı kimi Bakıda, daha sonra Maykopda tamaşalar tərtib edib və orda da anamla tanış olubdu.”

Söhbətin bu yerində, Müslümün “orada da, anamla tanış olubdu”, -deməsinə, -münasibət bildirmək, məncə, yerinə düşər. Ayşət xanımın xatirələrinə müraciət edərkən mən tamamilə başqa hadisənin şahidi olmuşdum.

Ayşət xanım öz xatirələrində yazırdı:

“Mən Müslümün atası Məhəmməd ilə 1941-ci ildə, Moskvada tanış oldum. Onda mən, Teatr İnstitutunda oxuyurdum… Hətta, Stalin adına təqaüd alırdım. Paytaxt Moskvada Azərbaycan incəsənəti ongünlüyü açıldı. Bu, tədbirlə bağlı Bakıdan Opera və Balet teatrının artistləri gəlmişdilər. Bəstəkar Əbdül- Müslüm Maqomayevin həyat yoldaşı Baydagül xanım və oğlu Məhəmməd də onların arasında idi. Biz, Məhəmmədlə həmin zaman tanış olduq. Başladıq dostluq etməyə, bununla da bizim sevgi romanımızın bünövrəsi qoyuldu…”.

Mənə elə gəlir ki, Müslüm bu məsələdə yanlışlığa yol verib, çünki Ayşət xanım özü ilə baş verən hadisə haqqında səhv fikir söyləyə bilməzdi. Həmin anları Ayşət xanımdan başqa heç kim dəqiq nə yadda saxlaya, nə də düzünü deyə bilməzdi. Odur ki, Ayşət xanıma daha çox inanmaq məcburiyyətində qaldım. Çünki hadisənin ikinci şahidi, Müslümün atası Məhəmməd müharibədə həlak olduğundan onun fikirini öyrənmək qeyri–mümkün idi. Demək, Ayşət xanımın xatirələrinə inanmamaq mənim ixtiyarım xaricindədir . Bu, hadisəyə Ayşət xanımla bağlı bölmədə bir daha qayıtmalı olacam. O ki, qaldı Ayşət xanımın Məhəmmədlə bağlı dediyi, -“Maykop şəhərindən onu qanlı-qadalı günlərə yola saldım”, -deməsinə, -burda sadəcə olaraqdiiv.qoleyri obyekt Beləki, SSRİ Müdafiə nazirliyinin arxivində olan sənədlərdə gostərilir ki, Məhəmməd Maqomayev Bakıdan könüllü olaraq cəbhəyə yollanıbdı.

Təəssüf hissi ilə qeyd etmək olar ki, bir neçə il teatr rəssamı işləyən Məhəmmədin yadigar olaraq nə bir bədii rəsm əsəri, nə bir cizgi elementlərini özündə əks etdirən portret əsəri, nə də ki, bir esgiz, layihə əlamətlərini göstərən hər hansı bir işi qalmayıbdı. Müslümdə rəssamlığa meylin olması, hətta, dəyərli əsərlər yaratması bizə imkan verir ki, qismən də olsa Məhəmmədin rəssam olmasını qəbul edək, lakin heç bir sübutun, dəlilin olmaması müəyyən qaranlıq məqamlar yaradır. Mən, burda xatirə meyarına əsaslanmalı və ya üstünlük verməli oluram.

“Sonradan mənə məlum oldu ki, atam teatrın quruluşu başa çatdığı və yaxud multiplikasiyanın yaranması ilə əlaqədar yeni, həmin zaman təzəcə peyda olan xüsusi multikator peşəni sini dəö. Ola bilsin ki, köhnə sistemin artıq başa çatdığını biləndən sonra o, bütün arxiv materiallarını ləğv edibdi”, -deyərək, -Müslüm fikrini tamamlayır.

Müslüm Maqomayevin söylədiyi fikirdə bir məntiq, bir inam tapmaq mümkündü. Sözün açığı, burda alternativ variant da görünmür. Yaxınlarının və dostlarının söylədiyinə əsasən o, gözəl, cazibadar, yaraşıqlı bir gənc oğlan olubdu. Ağıllı, həyat sevər olması ilə bərabər, Məhəmməd, həm yaxşı rəqs, həm də qadınları müdafiə etməyi, dalaşmağı bacarıbdı. Bu faktlara istinad etmiş olsam Müslümün atası Məhəmməd ilə bağlı söylədiyi xatirələr insanı nə qədər ruhlandırırsa, bir o qədər də məyus edir. Baxmayaraq ki, müğənni bu xatirələri qələmə alanda artıq onun yaşı 50-dən yuxarı idi. Ancaq o, yaşının bu həddinə baxmayaraq, sanki, gövrəlir, körpə uşaq kimi həyatdan inciyir, küsür və bir anlıq uşaqlıq illərinə qayıdır.

Müğənni xatirələrində yazırdı: “O, çox çevik və cəld olubdu. Xasiyyətimə görə mən ona oxşamamışam. Hər hansı bir qastrola hazırlaşmaq mənim üçün həmişə problem yaradıb. Harda bir səs-küy, dava-dalaş olsa idi, atamı mütləq orda tapmaq olardı. Hər şeylə həddindən artıq maraqlanan, tez aludə olan, tərs, inadkar, dalaşkən olmasına baxmayaraq, qəlbən həyat sevən, prinsiplərinə sadiq qalan, həm yüngülxasiyyət, həm qəzəbli, həm də qarşısıalınmaz, şiddətli və çox soyuq, çox ağır, çox zabitəli olubdu. Onun vaxtsız həlak olması burdan irəli gəlmirmi? Məni ruhi iztiraba salmamaq üçün uzun müddət doğmalarım onun sağ olmamasını demirdilər…

O zaman ki, respublikanın rəhbəri Mircəfər Bağırov bizim ailəyə xeyirxahlıq, mərhəmət gostəribdi. Atam bundan istifadə edib, müharibədən qala bilərdi…

Mircəfər Bağırov əmim Camala deyibdi:

Oh, hara girir? Öləcək! O ki, dəliqanlıdı, dayanan deyil. Birinci güllə onun olacaqdı.

Atam isə heç kimə qulaq asmadı. Öz-özünə dedi:

Lazımdı!

Getdi cəbhəyə. Geri baxmadan, xəstə vətənpərvər!”

Məhəmmədin cəbhədən ailəsinə göndərdi bir məktub hər normal insanı riqqətətətətətətək dərəcədə təsirli, h appearance

Yox!

Elə düşünməyin ki, burda söhbət hansısa işgəncədən, bədheybətdən və ya qorxulu bir monstrdan gedir.

Əsla yox!

Bu, məktubda söhbət cəbhədə döyüşən, hər an ölümlə üzbə-üz dayanan insanın daxili aləmindən, ölüm kabusunun altında oğlunun həddi-buluğa çatmasını arzulayan və ona ad günü münasibətilə təbrik məktubu yazan qəhrəman atanın qısa müddətli sevincindən, cəsarətindən, özünə olan inamından gedir. Bu, məktubla tanış olanda, onu bir nəfəsə oxumaq mümkün olmadı. Zünki qəhər adamı boğurdu. Bir tərəfdən Müslümə olan sevgi, o biri tərəfdən balaca, atasını itirən üç yaşlı uşağa olan məhəbbət, digər bir tərəfdən döyüş meydanında qəlbi övladının yanında olan, onun böyüməsini arzulayan, bu münasibətlə çırpınan, döyünən, fəryad edən ata ürəyi dil-dodağı bağlayırdı, sanki, boğaz quruluqdan tıxanırdı. Bu, sətirləri yazarkən, hələ də həmin məktubun təəssüratından, ovsunundan çıxmaq mümkün olmamışdı. Odur ki, həmin məktubu olduğu kimi oxuculara təqdim etməyi özümə, həm borc, həm də zəruri bildim. Həmin məktubda Məhəmməd yazırdı: “Bu gün mənim oğlumun ad gunüdü. Ona nə arzulayım? Əlbəttə, çox-çox xoşbəxt illər, sevinclə dolu həyat, qoy onun həyatı insanlıq üçün vacib olan faydalı əməklə zəngin olsun, kimin ki, adınɱ o, kimişıyır. Qoy o, yaxşı hər şeyi ehtirasla sevməyi öyrənsin, ancaq qoy o, bizim xoşbəxt həyatımızın qarşısına sipər çəkmək istəyən hər kəsə nifrət etməyi bacarsın, qoy o, erkən yaşlarından bu qan tökən müharibəni törədən barbar-almanların tarixini anlasın. Qoy o, onun kimi cumbulu, balaca uşaqların, bütün xalqın xoşbəxtliyini canları hesabına müdafiə edən, amma heyifsilənməyən rəşadətli, cəsur, igid insanları yüksət qliy.

Hə!

Qoy o bilsin ki, onun atası onu sevir və axırıncı nəfəsinə qədər də sevəcəkdi, əgər ona ölmək lazım gəlsə, belə, onun adı dilində öləcəkdi.

Bax, bu da hamısı, mən ona nə arzulamaq istərdim.

Salamla sizin Məhəmməd”.

Atanın oğlunun ad gününə müharibədən, od-alov un içindən bu cür mövzuda məktub yazıb göndərməsi onu oxuyan hər kəsdə ürək sıxıntısı əmələ gətirə . Məktubda maraqlı görünən, insanı riqqətə gətirən ən əsas bir məqam xüsusilə diqqəti daha çox cəlb edir. Bu, maqomayevlərin öz soy köklərinə nə qədər bağlı olması və bu soyadı şərəflə daşımağa can atmasıdı. Atanın məktubunda oğluna bir daha kimin adını daşıdığı xatırlanır və babasının adına layiq səmimi, cəsur, səxavətli, əməksevər, cəmiyyətə xeyir gətirən övlad olması arzulanır.

Müslüm xatirələrində yazırdı: “Əgər dostlarının yadında Məhəmməd Maqomayev xarici görnüşü ilə yadda qalıbsa, mənə atam tamamilə başqa cür görünür. Baxmayaraq ki, mən onu xatırlamıram, çünki o, dünyasını dəyişəndə mənim cəmi üç yaşım var idi. Mən atamı rəsm, şəkil etibarı ilə gözəl görmürəm, mən onu daxilən gözəl və cəlbedici görürəm. İnsanlarda özlərini göstərmək üçün cazibə, lətafət, cəlb etmə mövcuddu , təbii ki, ürəklərinin, qəlblərinin dərinliklərində və daxilində”.

Ayşət xanım Əhməd qızı (Xanjalova) Maqomayeva (1921-2003)

(Müslüm Maqomayevin anası)

Zadəgan mənsubiyyətinə məxsus olan Ayşət Əhməd qızı Maqomayeva (Xanjalova) Rusiyanın Maykop şəhərində dünyaya göz açmışdı. Bu, balaca adıgey qızı Çar-Tver qazaq ordusunun keçmiş polkovniki İvan Aleksandroviç Xanjalovun nəvəsi idi. Ayşət xanımın babası İvan Aleksandroviç 1878-ci ildə Rusiyanın Mixaylovski hərbi yunkerlər məktəbini bitirmişdi. İstedadlı teatr artisti, Stalin təqaüdçüsü (1941)