Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

ЦIеххьана кертахь тийналла йоьссира. Цунах цецваьлла сван ца кхеташ дIасахьоьжура. Массо а велакъажарца цуьнга хьоьжура, ткъа цунах эхь хетта Мушни-м кертара аравала гIоьртира. Амма Кута цуьнан некъ хадош, дуьхьалвелира. Ахияс шега аьлларг дагадеъна, Мушнис шен дерриге а доьналла гулдира тIаьххьара сатоха. Велакъажарца нохчочуьнга вистхилира иза, къаьхьа къурд шен легашкахь къуьйлуш:

– Кута мах боцу хазна йу хьоьга тахна къаьчнарг. Ларйелахь иза! – шен бIаьрхиш лечкъо гIертара эла. Нохчийн обарг кхийтира балано лаьцначу сванна ша дуьйцург хезаш доций.

– Дика зуда хир йу аьлла хетий хьуна цунах? – сван хьийзо волавелира Кута.

– Цул дика а, тешаме зуда а, берийн нана а кху маьлхан дуьненахь карор йац хьуна – халла жоп луш йуха а дIаваха гIоьртира сван, амма иза куьйг лаьцна сацийра Кутас. Элан доьхначу дагах кхеташ волчу нохчийн обаргана ца лаьара иза кхин дIа хьийзо. Кута забар йар дезаш вара, амма хIинца сел боккхачу сингаттамо лаьцначу эланан даг тIе туьха тийссал къиза а вацара нохчийн обарг.

– Сан хьоме доттагIа Мушни! Ас даггара декъал во хьо Балкхарехь уггаре а хаза йоI йалийна, тахана доьзал кхолларца. Ларйелахь иза. Ларбелахь хьайн цIена безам. Таханлерачу дийнахь дуьйна Фатика сан дуй биъна йиша хир йу – доггах маракъевлира Кутас эла Ратиани. ХIинца а хуьлучух кхеташ воцучу Мушнинна тIеведира Ахия:

– Нохчийн къоман ламаст ду: нагахь санна цара бIаьргашна гина а воцуш, дагца доттага хьаржинехь, цуьнан доьналлин лаккхара мах хадош, уггаре а деза совгIат до цара. Фатикаца хьайн дахаран некъ дIакхехьа сатийсинера ахь. Кутас иза хьуна йала а йина. ХIинца иза хьан йу! – Ахияс доггах маракъевлира шен доттагIа…

Мушнис Фатика йалийна той кхаа буса даздеш дара. Кхин а масех дийнахь доттагIий болчохь хан а йаьккхина, сван шен нускал а эцна Кавказан дукъа тIехьхула цIа ваха новкъавелира.

– Со цкъа а текхна вер вац шуна хьалха долу декхара – Мушнис бIаьрг туьйхира кертахь гулбелалчу шен накъосташка. – Кута, ахь сан дахаран маьIна а, сан ирс а йухадерзийна. Тахана хьо бахьанехь сайн са дIадала а кийча ву со! – маракъевлира цо обарг.

Сурт диллинарг Айтек Дуг

– Ма къинхетаме хилла соьца АллахI! Цхьаьна дийнахь хIусамда Мушни а, доьналла долу нохчийн ваша Кута а вели-кх цо суна – Фатикан Iаьржачу бIаьргашкахь кхерстара ирсан алу.

Кута хIинца а дагалецамийн йийсарехь вара. ХIетахь хилларг дагатесна, цхьа шатайпа йовхо йаьржира цуьнан кийрахь. Ахияга а хьажна цо элира:

– Дер деза ас Мушнина а, Фатикина а делла дош кхочушдеш, уьш болчу хьошалгIа ваха.

– Кху деношкахь лаьмнашкахь доккха ло ду, вайшиъ Мушнинна тIе кхачалур вац. Масех де хьалха сванийн тоба дукъа тIехьахула кхуза сехьа йаьллера. Сванашна хазахета моьтту суна дарцашкахула лела. Уьш кестта шайн цIа гIур бу, цаьрга хабар дохьуьйтур ду вай, хьо со волчохь Мушнига хьоьжуш ву аьлла – жоп делира Ахияс.

Сванетера Ратиани Мушни

Иттех де даьллера Кута Ахия волчохь хьошалгIахь волу. Кхолламан беттан чаккхе йара иза. ГIурано лаьцнера латта. Цу дийнахь Ахия шен хьаша а цхьаьна жимма волавала араваьллера. Накъостий гIаш Абайн бIов йолчу агIор бахара, шайна тIаьхьа говраш а йуьгуш. Арахь цхьа йекъа шело йара, маьлхан зIаьнаршлахь дато бос бетташ лепара диллина доккха ло. Черекна а гайтинера гIурано шен ницкъ. Ахканан шина а йистехь ша бинера. Ткъа Кавказан ламанийн баххьаш стигланан сийналлехь шайн къоьжа кортош а лепош лаьттара. Маржа-йаI! Ма баккхийчу хиламийн теш хилла лаьтта уьш кхузахь эзар шерийн йохаллехь. Ткъа тахана цара къобалдо Кавказан обаргийн вежаралла, цара шайн Даймехкан маршонах дог ца дуьллуш арабаьккхина болу и чолхе некъ.

– Кхайкха везаш ца хиллера вайшиммо Мушни, де дийне мел долу а чIагIйала мегаш йу шело, цундела тамаша бу и вайна тIекхачахь – элира доккхачу дукъе а хьоьжуш Кутас.

– Са ма гатде, Кута. Ломан буьххье вала гIерташ ма ваций иза а. Сванашна ламанан хIора тача девза. Суна-м наггахь моьтту и къам Дала кху дуьнен чохь мел болу лам талла кхоьллина ду – велавелира Ахия.

Лаьмнийн когашкахь шайн аьрха дой а совцийна геналле бIаьрг туьйхира цара. КIотар керайуккъехь санна гуш йара. Саьккалшчуьра пешнийн биргIанашкара нийса хьалаоьхучу кIарах кхета мегар дара арахь жимма а мох ца хилар. Iаьнан де цIена а, хаза а дара, цуьнан хIаваах дог Iаьбна ши бере воккхавера шаьшиннан садаIарах.

Iаьнан доца де сиха чекхделира. МаьркIажа ламаз а дина, КъорIан деша охьахиъначу Кутина хезира нехан аьзнаш. Ша долийна айат чекх а даьккхина, КъорIан тархи тIе охьа а диллина, иза хIун ду хьажа аравелира. Кертахь лаьтташ масех стаг вара, ткъа диллинчу кевнашкара гуш йара говрашца йоьжна салазаш. Ахияс цхьаьнга чукхойкхура, амма иза шен салазца сиха дIавахара. Шен цIийнан неIсагIехь лаьтта Кута а гина, Ахияс мохь туьйхира:

– ТIеэца хьайн сванаш!

Iаьнан буьйсанан шело а йахьаш, хьешашца цхьаьна чоьхьавелира Ахийа.

– Ассаламу Iалайкум! Дика мел дерш догIийла кху хIусаме! – месала куй охьабоккхушшехь Мушни вевзира Кутина.

– Ва Iалайкум ассалам, – дегайовхонца жоп делира цунна Кутас. ДоттагIий марабеттабелира.

Сване леррина хьаьжна, Кутас хаьттира:

– Хьо тойне ваха араваьлла-м вац, шаьлта а оьллина, чоа а доьхна?

– Вац! Соьгахь кхин а топ а йу. Со тойне ваха араваьлла вац, со тIом бан араваьлла ву. Кутас ловзарга суо кхойкхур воций хаьа суна – забар йира эла Ратианис. ТIакхха цо нохчочунна бовзийтира шеца баьхкина накъостий:

– Кута, хIара Хергиани Дато ву – сан бераллера тешаме доттагIа. ХIара ца хиллехь со кхуза тахана кхочур а вацара – элира Мушнис, зоьртала дегIехь, куц долу ламанхо Кутина тIе а валош.

Дато леррина хьоьжура шена дуьххьара гуш волчу Кавказехь цIейаххана волчу нохчийн обарге:

– Суна дукха хезна хьоьх лаьцна дуьйцуш. Фатикас хьоьга доккха салам-маршалла а ло бахара, хьо вихкина а Сванети дIакхачаве а бахара цо – элира гуьржичо Кутига куьйг а луш.

Хьеший йоккха чоь дIалаьцна охьахевшира. Пенна хьалха лаьттачу пешахь, цIарул цIен суйнаш дIасхьа а кхуьссуш самукъне лелхара дечиг. Беха некъ бина гIелбеллачу хьешийн догIмаш мерзачу кхачано а, хIусамера йовхоно а малдинера. ХIусамда вистхилира:

– Кута, вайн хьеший гIелбелла. Хетарехь, вай тховса садаIа деза, ткъа кхана паргIат вайн гIуллакх дийцаре дийр ду вай.

– ХIан-хIан! Оццул гIелвелла а вац со, Кутас со хIунда кхайкхина хIинццехь ла ца доггIал – элира Мушнис, лерина шен нохчо доттагIчун бIаьра а хьоьжуш. Цуьнца реза хилла корта лестош вара Хергиани Дато а.

– ТIаккха-м, хетарехь вайн суьйре дикка йахлур йу аьлла хета суна – велакъежира Ахия.

НеIсагIехь лаьттачу шен вешин кIанте а хьаьжна, хIусамдас элира:

– Цундела чай даима а довха а хила деза!

Буьйсанан тийналла хьаьрчира хIусамах. Массо а Куте ладогIа кийча вара. Нохчийн обарга дийца долийра ша хIун гIуллакх эцна араваьлла ву:

– Ши кIира хьалха цхьа нохчо волчохь со хьошалгIахь волчу хенахь, суна хиира Геловани Илико гуьржийн эла волчохь закъалтана лаьцна нохчийн жима кIант хилар. Иза Нохчийчу цIа а вигна, шен волчарга дIавала веза ас. Амма цкъа суна хаьа деза и кIант дийна ву йа вац, боккъалла а и эла волчохь ву и кIант йа вац – Кута сатийсамца хьоьжура Сванетера шен накъосташка.

– Тхуна хаьа цунах лаьцна – гIайгIане шен доттагIчуьнга Датога хьаьжира Мушни. – Масех бутт хьалха, нохчийн цхьаьна совдегара дукха ахча дара цу кIантах луш, амма къена эла ша аьлачунна тIера вер волуш вац – элира Мушнис, геналле бIаьрг бетташ.

– КIант иэцалур вац. Иликонна ахчанан мах ца хета дукха хан йу – къамелана тIевирзира Хергиани. – Суна хетарехь и хаттар ДадешкеланигIара къастор дара. Ма-дарра аьлча, цара дакъазадаьккхина а дара ГелованигIеран тайпа. Цхьаьна хенахь Дадешкилиани Тенгиза цхьа чIогIа доккха гIуллакх дина хилла боху Геловани Иликонна, цундела иза цунна хьалха декхарийлахь ву. Ша Тенгиз хIинца вац, амма цуьнан кIантана Татарханна хууш ду ша дерриге а. Нагахь санна хьан цу ДадешкелианигIарна тIекхача аьтто балахь, ахь хIумма а хала ца воккхуш, кIелхьаравоккхур вара и кIант – хехар дира Кутина Датос.

– ДадешкелианигIар болчохь кест-кеста хьошалгIахь хуьлу кхарачойн эла Крымшамхалов – элира Мушнис.

– Крымшамхалов Ислам суна дика вевза! Тхойшиъ доттагIалла лелош а ву – хазахийтира Кутина. ХIинцалц вистхилар доцуш хиллачу хIусамдас элира, Кутина сатийсам бохош:

– Схьахетарехь, Илико Геловани кIоршаме стаг а ву, ша аьллачунна тIера вер волуш а вац. Нагахь санна цо ДадешкелианигIеран дехара а жоп ца луш дитахь, тIаккха хIун дийр ду вай? Цу тIехь ойла йан йеза вай!

– ТIаккха вай нуьцкъала цуьнан хIусаме чу а девлла, кIант Куте дIалур ву-кх – дIахьедира Мушнис.

Ах буьйса йаьллера. Пешахь лелхачу дечиган тата бен ца хезаш, йуха а тийналла йоьссира.

– Со бахьанехь цхьаьна а стагаца шу девне ас довлуьйтур дац. Суна хаьа сванийн йукъараллехь чIир боху дош муха маьIна йолуш ду. Суна шуьгара оьшург гIо бен дац, ас цIий Iанаде ца боху шуьга. КIентан да а вийна элас шен цхьаъ бен воцучу кIантах чIир эцна. – Алу хилла догура Кутин бIаьргаш. Нохчийн зудчун дахар гIеметтахIоьттинчу шина къонахчун дахаран меха ду – элира Кутас, къона нохчийн зуда йалар дагчуьра ца долуш…

Кавказехь цу деношкахь кхин а чIогIа шелйелира. Цу хьолехь шен хьеший новкъа ца бовлийтира Ахияс. Цундела цара кхин а масех де даьккхира Балкхарехь. Накъостийн барт хилира бIаьста, жимма а некъаш аттачу девлча, Кута кхарарчойн элаца Крымшамхаловца Дадешкелиани элий болчу Сванете хьошалгIа а веана, церан гIоьнца кIант цIа верзо хьожур ву аьлла. Нагахь санна ишта а аьтто ца балахь Кутас ламанхойн тобанца Сванете а вогIий, нуьцкъала кIант схьавоккху, ткъа цуьнан накъосташа сванаша Доккхачу дукъа тIехьахула Балкхаре дехьавала гIо до цунна.

Цу тIехь барт хилла дIасакъаьстира накъостий. Мушни шен доттагIчуьнца Хергианица къоьжачу Кавказан ирхенаш рогIера йаха дIатасвелира, ткъа Кута шен накъостаца ГIебарта вахара, цигахь жимма са доIуш, хан а йаьккхина, Нохчийчу дехьавала дагахь.

Кхарачара Ислам

1901-чу шеран шело ца кхоош деана и буьрса Iа хуьйцуш, Кавказан лаьтта йоьссира къона бIаьсте. Баьццарчу духаро кечйира хьаннаш, ткъа бес-бесара зезагийн кузо хьулйира шера аренаш а, некъан йистош а. КхоалгIа де дара Кута Йоккхачу Кхарачара Учкулан олучу йуьртахь меттигера эла Крымшамхалов Ислам волчохь хьошалгIахь волу.

Масех эзар стаг веха йоккха йурт йара Учкулан. Кхузахь масех маьждиг а, туьканаш а, пхьаьлгIанаш а йара. Учкулан олучу хи йистехь, Уллу-Кам олу кхин цхьа ахка цу хих кхетачу исбаьхьа хазачу меттигехь Iуьллура и йурт. Иза цIейаххана йара даьхний а, наккхармозий а лелорца.

Ши де хьалха Ислама шен нах Накра дукъал дехьара хьал муха ду хьажа дIахьажийнера, Гуьржийн махка дехьавалар таро хир йуй талла.

Кутас дийцира Исламе ша хIун гIуллакх эцна араваьлла ву. Кхарачойн элас тешо йира Кутина гIо дан ша шен ницкъ кхочург дийр ду аьлла.

ШолгIачу сарахь Крымшамхаловс бахийтина хилла нах цIа баьхкира. Цара хаам бира Гуьржеха боьду некъ биллина бу аьлла.

Кхин цхьа де даьлча, шен нах вовшах а тоьхна, Кута цхьаьна а волуш, кхарачойн эла Гуьржеха ваха новкъавелира. Арабаьккхина некъ атта бацара, ткъа лаьмнашка лекха хьала мел волу, иза кхин а чолхе а, хала а хуьлура. Амма Iаламан хазалло а, Шат-Ломан буьххьера схьахьоькхучу цIеначу хIавао а гIо дора Кавказан ирхенаш атталица йаха.

ШолгIачу сарахь хьеший Сванетера ДадешкелианигIар болчу кхечира. Хаза тайина церан хIусамна гонаха йина лекха керта йара, ткъа уьйтIахь лаьттара кху махкахь уггаре а лекха лоруш йолу бIов. Кевнаш схьа а диллина, царна дуьхьал веанчу ламанхочо хIорш муьлш бу а ца хоттуш, чубигира.

ДадешкелианигIеран ков-керт вуно хаза кечйина йара. Гуш дара иза бехаш болчу нехан ков – керт хилар. ЦIенна гонаха а, кертан йистошкахула а дIадийна шортта тайп-тайпана дитташ а, зезагаш а дара. Ткъа цIенна тIехьара гуш дара говрийн доккха божала а, пхьалгIанаш а.

Беха некъ бина хьеший жимма дег меттах доккхуш боллушшехь, цIийнан ламитIехь гучувелира цIен чоа а дуьхна, гIеметтахIоьтина стаг. Цуьнан гIодайуккъехь дихкина дара дашо хIур биллина доьхка.

Крымшамхалов Ислам шена гушшехь иза хазахетарца ламитIера охьахьедира:

– Дала бакъ де суна суна гуш дерг! ХIара ма доккха совгIат ду – мохь туьйхира цо.

Ислам а, Кута а хIусамдена дуьхьал вахара, ткъа ши эла дегайовхонца маракхийтира.

Дадешкелиани Татархан воккхавийна а ца волура кхарачойн элас шена хьошалла дарна:

– Делахь, боккъалла а ма доккха совгIат хили суна ахь дина хьошалла – олура цо сих-сиха. Элана хIинца бен ца гира йуьстах ваьлла шайн цхьаьнакхетаран терго йеш лаьтташ волу нохчо.

Цуьнга куьйг луш Дадешкелианина гира нохчийн обарган и кIоргера хьежар.

Дадешкелианин хIусам йан а йара боккъалла а эла вехачу хIусамах тера. Хьешан цIенна нийсса йуккъехь лаьттара папан дечигах йина горга стол, ткъа цунна гонаха дара Iаьржа тIаьрсиг тоьхна гIанташ. Товханна хьалха лаьттара черчийн цIоканаш тIетессина даккхий, кIеда гIанташ.

Ткъа чоьнан малхаблен агIор доьзалан да Махвши охьахууш волу кечдина леккха гIант. Хьешан цIа сирла доккхуш, догура иттанаш чIурамаш.

Ткъа стоьла тIера чимтоссургана чохь кIур бетташ Iуьллура еза тонка чохь луьлла.

Хьеший йуучух кхетта, жимма садаIа паргIат битира, ткъа буьйсанна папан дечигах йиначу, кхачанах кечйинчу йоккхачу стоьла хьалха охьахевшира уьш. Татархан лерина хьаьжира шен хьешашка:

– Ислам, нагахь санна хьо со волчу кху нохчочунца веанехь – Куте хьаьжира иза, цхьаьна гIуллакхо соьгара гIо оьшуш араваьккхина хир ву-кх хьо?

– Татархан, ахь нийса боху! Хьогара гIо оьшуш араваьлла ву тхойшиъ. Кутас ша и хьоьга дийцича нийса а хетар дара суна – элира Ислама. Обарга жимма соцунгIа а йина, долийра шен къамел:

– Гуьржийна къена эла Геловани Илико волчохь ши шо ду закъалтана лаьцна нохчийн бер долу. Цу кIентан дас дов даьллачохь къеначу эланан кIант вийнера, ткъа шен кIантах чIир оьцуш элас тур тоьхна и нохчо а вийна. Эланан йийсарера йада гIоьртина цу нохчочун зуда Бурунтуша дукъа тIехьа йолуш, шелонах гIорийна йелла. Дийна виссина волу и жима кIант элас закъалтана лаьцна ша волчохь сецош ву. Заманан йохалла суна хезна дацара кавказхоша зударшца а, берашца а тIом бо аьлла. Со кIантана тIаьхьа веана. Иза шен цIа верзо веза, шен гергарчу нахе дIавала веза.

Обарг паргIат вистхуьлуш хиллехь а, амма цуьнан доьналлех дуьзначу сибатана тIехьаьжча а гуш дара, иза ша аьллачунна тIера цкъа а вер волуш воций.

– Суна хезна цунах лаьцна. Соьга дийцира и хаттар къасто гIерташ эла Ратиани ву аьлла. Цкъа мацах бIо булуш хилла и ГелованигIеран элийн тайпа тахана дикка гIелделла ду, амма шайн йаьхьах доьхна дац. Амма ма-дарра аьлча чуьра ара а ца волуш, массарех а дIакъовлавелла волчу Иликон коьртехь хIун ду хууш Дела ша воцург цхьа а вац – ойла йеш вара хIусамда.

– Татархан, хIара тахана сингаттаме волу нохчо суна ваша санна ву хьуна. Кху дахарехь Iедало а, ахчано а гIо ца дечу хенахь, дош лелаш волчу Кутех хуьлу сан мокхаза гIортор. Ас хIумма а шеко йоцуш эр ду хьоьга, цо и кIант йа дийна йа велла цу йийсарера маьрша воккхур ву хьуна. Со ца хьоьгу хьуна кхунна новкъарло еш дуьхьал вер волчунах а. Цундела хьайн ницкъ кхочург де и гIуллакх маьрша дIадерзо. КIант воцуш кху махкара дIадаха йиш йолуш дац хьуна тхо – кхарачойн эланна лаьара шаьш кхуза кхачаран мехаллех Татархан кхетийта.

Къамел деш уьш Iачу хенахь кертара белхалочо хаам бира Татарханан ваша веъна аьлла.

– Кхуза чоьхьавала ала цуьнга – элира хIусамдас.

Жимма хан йаьлча, чоьхьа велира тIеман духар а долуш, майор цIе лелош волу Джансуг. Оьрсийша-м Георгий олура цунах. Шен вееш корта а таIийна, цо кхарачочуьнга куьйг кховдийра:

– Муха Iаш ду шу, эла? ХIинца-м хьо волчу ца вогIуш Iийр вац хьуна со – велакъежара иза, ткъа йуха цо Куте куьйг кховдийра.

– Джансуг, девзаш хир ду шу! ХIара Нохчийчуьр сан уллера накъост ву – вовзийтира Ислама вешина шен доттагIа. Джансуг вешина улло охьахиира. Дадешкелиани вежарий шайн хьешашна дуьххьал Iаш бара. Ислама а, Татархана а хоьттура эпсаре цуьнан гIуллакхаш муха ду, тIеман урхаллера керлачух лаьцна. Цаьрца къамел деш волу иза кӀелдӀашхула нохчочуьнга хьоьжура. ткъа цIеххьана шена хантIе кхозучу тепчан мукъа тIе куьйг а дуьллуш иза хьалаиккхира:

– Со вала велла! Кута ма ву иза! – йоккхуш йерг шен цIе йоцуш санна меттаха ца волуш Iаш волчу нохчочунна тIера бIаьрг ца боккхура эпсара.

– Мила Кута? – цецваьлла хьоьжура шен веше Татархан.

– Нохчийн обарг Кута ву-кх! – шен ваша ша дуьйцучух ца кхетарна оьгIаз оьхура Джансуг.

– Хьуна вевза иза? – йуха а цецваларца веше хаттар дира Ислама.

– Вай хьанна ца вевза иза? – цIеххьана мохь беттачуьра соцуш, меллаша жоп делира Джансуга.

– Ма эхь ду иза! Суна-м ца воьвзу иза – цхьаъ дагадеана леррина нохчочуьнга хьоьжура эпсар.

– Со кхуза чоьхьа воллушшехь и сайна мичахь гина те бохуш, цуьнан терго еш Iаш вара со – велакъажарца стоьла хьалхара гIоттуш, хьешашна тIеволавелира эпсар, ткъа йуха Куте куьйг кховдош, цо элира:

– Буро а, Грозная а гIопашкахь массо а меттехь хьан суьрташ ду, ткъа хьан коьртах хIоттийна боккха мах а бу. Оьрсий кхоьру хьоьх, амма ламанхоша хьан сий до.

– ХIан! ХIинца вайна массо а вовше дика вевза – велавелира вист ца хуьлуш, Iаш хилла эла. Гулбеллачара йуха а дийцаре дира Кутас деана гIуллакх.

– Ислам, хьо тан доттагIа ву. Тхан дас Тенгиза чIогIа гергарло лелийнера хьан деца. ХIинца дуьйна хьан накъост Кута а тхан доттагIа хир ву. И кIант цу йийсарера маьрша ваккха мел а дукха ахча кхоор дац оха – шайн къамелана реза болуш, вовшашка хьоьжура ДадешкелианигIар.

– Ас кхана Геловани эла волчу а вахана дуьйцур ду кIантах дерг – ша бина сацам бовзийтира Татархана.

Iуьйре йекхна йара, амма делкъехь чIогIа йохлур йу. Сванетехь бIаьсте хьалххе йеанера Кавказан дукъа тIехьачул. Эланан кертахь заза даьккхинера стоьмийн дитташа, ткъа керла йаьллачу бецан баьццарчу куза тIехь даьржинера бес-бесара зезагаш. Геловани волчу массо а цхьаьна гIур ду аьлла сацам бира хьешаша. Дадешкелиани шен хьешашца а, иштта кхин болчу уллора накъосташца а эла Геловани Илико кхечира. Кхаьрга хьоьжуш хилча санна, сиха схьадиллира кевнаш. Геннара гуш вара кертахь стоьла хьалха Iаш вара ойланашка вахана къена эла. Говрашкара буьссуш, уьш эланна тIебахара. Керта богIу нах гича, эла меллаша хьалагIаьттира, ша карахь ловзош хилла шаьлта йуьстах а йоккхуш.

– Маршалла ду хьоьга, сан хьоме Илико! – куьйг кховдийра цуьнга Татархана. Къеначу элане маршалла хаьттира Ислама а. Кутас корта таIийра, амма куьйг ца кховдийра.

Массаьрга а лерина хьажарца, гуьржийн элас уьш стоьле кхайкхира.

– Хьо лаа веаний, Татархан со волчу? ХIун гIо оьшу хьуна соьгара? – щен хьешан бIаьргийн хьежарехь цхьаъ деша гIерташ санна хаьттира къеначу элас.

– Соьца сан накъостий бу, кхарачойн эла Крымшамхалов Ислам а, нохчо Кута а – бовзийтира Татархана шен накъостий.

– Суна вевзара кхуьнан да – Исламе дIахьаьжира гуьрже. – ЧIогIа гергарло лелош вара тхойшиъ, ткъа нохчийн обарг а вуьйцуш хезна – элира элас.

– Илико, хьуна хаьа тхойшиъ хIун гIуллакх эцна араваьлла. Айхьа хIоттийна мах ала, тIаккха оха кIант дIавуьгур ву. Иза шен нахана дIавала веза. Берашца тIом беш а ца хуьлу, берашкара чIир оьцуш а ца хуьлу – эланна тIера бIаьрг ца боккхуш, элира Татархана.

– Ас дукха хан йу массаьрга а дIааьлла: кIант со волчохь вац. Шаьш ца тешахь, хIара керт талла – жоп делира элас Куте а хьоьжуш. Кхета мегар дара элас кIант дIалур воций. Хьеший хьалагIевттира. Кутас ша кертара араволуш, йуха а хьаьжна элира:

– Диц ма делахь вайшиъ йуха а гур хилар! – кхин вист ца хуьлуш кертара аравелира Кута. Воккхачу стеган Iодика а йина шайн доттагIчунна тIаьхье аравелира Ислам а, Татархан а.

Илико волчуьра ДадешкелианигIаьрга хIорш цIа баьхкича, хIинца а дIаваханза хиллачу Джансуга элира:

– Кута, тхо тарковски элийн цхьа тIаьхье йу. Доьзална йукъахь хилла дар-дацар бахьана долуш, Сванетехь тхайн паргIато леха дезна тхан. Сайн белхан гIуллакхашкахула со дуккхозза а хилла Дагестанехь а, Нохчийчоьхь а. Къилбаседа Кавказан сардалан гуонехь болх бина ас. Со тешна ву тхан дай а хьо волчохь Довта-МартантIехь хилла хир бу. Хьо дикачу дайх, йаьхь йолчу къомах схьаваьлла а ву, Паччахьан эскар хьайх цецдоккхуш майра турпалхо а ву. ХIинца дуьйна хьо тхан уллора накъост а ву. Хьуна гIо эшча, тхайн ницкъ кхочург дан тхо кийча а ду – Кутех бIаьрг буьзна хьоьжура эпсар.

– Ас даггара баркалла боху суна тахана гIо дан мел гIоьртинчунна. Хьуна а, Ислам, хьайн массо а гIуллакх дIа а тесна, соьца Гуьржеха веана волчу. Шуна а – ДадешкелианигIаьрга хьаьжира Кута. – Аш шайн ницкъ кхочург дира и кIант цIа верзо. Баркалла шуна. Амма хIинца цкъа а хила йиш йац моьттург дан деза, иза ас дийр а ду – велавелира Кута.

Шен накъосташка Iодика а йина, Кутас йуьхьарлецира Маьршачу Сванете боьду некъ – шен доттагIа эла Ратиани а, цуьнан зуда, Кутин ду биъна йиша Фатика а йолчу. Татархана шен нах бахийтира Кутица цхьаьна, иза ша воьдучу дIакхаччалц цуьнан кхерамазалла ларйан.

Эла Мачутадзе

Кута эла Дадешкелиани волчу веана аьлла Мушнинна цу дийнахь хезира, амма ламанхойн Iадатаца догIуш дац нехан хьеший хьебан, нагахь санна и хьаша хьан уллера накъост велахь а. Фатика-м йоккха йина а ца йолура. Дукха хан йара цу шиммо Кута шайга хьошалгIа кхойкху, ткъа хIинца эххар а тIекхечира цара сатийссина мIаьрго. Буьйса йаллалц Iаш йара Фатика Кута схьакхачаре хьоьжуш, амма Мушнис элира цуьнга:

– Фатика, нохчаша чIогIа лардо хьошаллин хьалхара кхо де. ХIусамден ларам беш и кхо де лардеш хир ву Кута.

ШолгIа де а чаккхенга лестара. Iуьйранна дуьйна Местия дIавахана вара Мушни. Фатика шен кертахь гIуллакхаш деш йара. Иза йоьдучу тIаьхьа оьхуш, цуьнан кучан йухах а тассавелла вара церан ши шо кхаьчна волу жима кIант. Мушнис шен доттагIчунна сийнна Дато цIе тиллинера цунна. Делкъал тIаьхьа Мушни ша вехачу, Шхара ломан когашкахь Iуьллучу Ушгули йуьрта цIа веара.

Шавцкала (Iаьржа хи) хи Энгури хих кхетачу хьоста йистера, лаьмнийн марахь Iуьллу и исбаьхьа хаза йурт РатианигIара йиллинера.

– Тахана Кута нахаца къена Илико волчу веана хилла. Цуьнан аьтто а ца баьллачух тера ду – ойланца Фатике хьоьжура Мушни, говрара вуссуш. Цунна хаьара Кута кIант воцуш дIагIур воций, цундела иза схьакхачале ойла йеш вара иза хIун дан мегар ду а, мила цу гIуллакхна тIеверзо оьшу а. Шен дена дуьхьалхьаьдира кIант.

Мушнис иза маравоьллина, говрана тIе хаийра. Датон жима куьйг говран луьстачу кхесана йукъахь дIадовра.

– Кийча хилалахь хьеший тIеэца – элира Мушнис Фатике. Ткъа жима Дато-м воккха бере санна дозаллица говрахь Iаш вара, шина а куьйгаца цунах кхесах тасса а велла.

– Кута варе хьоьжуш вуй хьо? – хаьттира Фатикас.

– Кута кхана ван тарло. Тахана ас кхайкхина Хергиани а, эла Мачутадзе Александр а. Иза а нохчочун доттагIа ву. Дагаловла деза тхо кхин дIа хIун дан деза.

Хергиани хIинцале схьакхечира Мушни волчу.

Фатикас стоьла тIе кхача охьабуьллучу хенахь, царна хезира цхьаммо ков тухуш.

– Эла Мачутадзе веана – ков схьаделла вахара Мушни. ХIусамдена гира масех бере. Царех цхьаммо сихвелла кхунна тIевогIуш элира:

– Ас хьаша валийна шуна.

Кута ша йочано хьулйина гуьйренан стигла санна мокха вара. Амма Мушни гича сирла йелира цуьнан йуьхь. Ша жимха санна парт аьлла говрара охьа а вуссуш, шен доттагIчунна доггах маракхийтира иза.

– Шуна хьошалла дийр ду аьлла айса делла дош кхочушдина-кх ас – велакъежара обарг.

– Кута, тхан хьоме ваша! Хьо ДадешкелианигIаьрга веана вуй а хууш, ма сатуьйсура оха сихонца тхайн хIусамехь ган – маравоьллинчуьра дIа ца хоьцура обарг Мушнис.

– Чоьхьадовла. ХIусамда реза хир ву аьлла хета суна шуна хьошалла дан – элира Кутас ша новкъаваккха баьхкина хиллачаьрга.

– Ас чIогIа доьху шуьга сан хIусамера рицкъанах кхетахьара шу – дихйира Мушнис эла Дадешкелианис бахкийтиначу нахе.

– Беркат ма эшадойла хьан хIусамехь. Оха тхайна тIедиллина декхара кхочуш дина, цундела сихонца дIадаха а деза – элира береша, шайн говраш кертара ара а йохуш.

Къамелаш а хезна аравелира Хергиани, ткъа цунна тIаьхьа меллаша ког боккхуш, кIант а карахь йогIура Фатика.

Кута Хергианина маракхийтира:

– Ма хаза хийти суна хьо кхузахь гина. Муха ду шун Бечо йуьртара дахар? – хаьттира обарга.

Фатика уллохь лаьттара. Иза жимма йоьхна йара. Дагалецамаш цхьаъ цхьанна тIаьхьа уьдура цуьнан бIаьргаш хьалха. ЦIийелла йогура беснеш. Атта дацара бердах доьдучура хьан ирс лардина волу стаг ган. Ма дукха хIуманна декхарийлахь йара иза Кутина. Иза ма вара цуьнан дахаран маьIна хилла безам лечуьра баьккхинарг.

Кутас Фатикина мара а кхеташ хаьттира:

– Маршалла ду хьоьга сан йиша. ХIун деш йу хьо? Сванаша хьийза-м ца йо хьо? – забар йира Кутас. ХIинца бен ца гира цунна ненан карара охьа а воьссина, цуьнан кучах тийссалуш лаьтта жима Дато. Малх санна нуьре лепачу, горгачу йуьхьтIера шен даккхий бIаьргаш къерзош, цецваьлла хьоьжура иза шена дуьххьара гуш волчу стаге. Кутас кIант лекха хьала а ойуш элира: