Дахаран туьха. Кхаа декъехь исторически роман

Диканан а, вуонан орам бу дешар. И дешар а, Iилма а кIоргера мел хуьлу, дикано чIогIаха тоссу шен орам. Дешна наха кхуллу шайн тобанаш, тобанех йукъаралла кхоллало, ткъа йукъаралла – иза халкъ ду. Халкъ хьекъале мел хилий а, цуьнан вуонна дуьхьало йан ницкъаш алсам хуьлу, цуьнгара дика а алсам долу. Нохчийн къомана дика а вуо а хийцалуш кхийдош хиллачу Россин пачхьалкхаллин ирхенера кховдинера цо сатийсина маршо. Шеко йац хIун жоп лур дара гIамаран арахь виссинчу некъахочо шега хи дезий хьуна аьлла хаьттича. Амма цу лаамо вахийнарг Iехо а ца хиллера-кх хала.

Интеллигенци кхетам болчу адамех лаьтта. Цунна даима дуьхьалтуьйссу йаханчу заманера бIарлагIаш. И хилларг, дIаэхнарг нийсса къаьсташ гуш дац, амма интеллигенцина дагадогIу и муха хIаллак деш дара, муха хIаллак хуьлура историйн дийна теш хилларш. Нохчий а, гIалгIай а махкаха баьхначу хенахь харцонан марсайуьйлучу цIергахь йогура нохчийн къоман истори – шира жайнаш, таьптарш, хиллачийн тоьшалла ден йозанаш. Иза инзаре хIума дара – къизаллин терзан тIе диллича къам махках даккхарал а дезох. Мажъелла кехатан йуьхгаш бен санна ца диссина мостагIаша дIасаэтIийна нохчийн историн жайна.

ХIора а теори ца хуьлу аксиома. Дерриге а дуьненна шайн къомах лаьцна долу бакъдерг довзийта гIерташ къахьоьгуш бу нохчийн къомах болу историкаш. Мехала ду хьайн къоман истори хууш хилар. Шен кхиаре боьдучу некъатIехь муьлха а халкъана оьшу и нийса некъ хьоьхуш верг, гойтуш верг, кхерам боцуш цивилизацин хорше хIотта хала ду. Кегийра къаьмнашна а, халкъашна а къаьсттина кхераме йу революциш а, политически мур хийцабалар а. Оцу хьелашкахь кегийра къаьмнашна къаьсттина чIогIа оьшу собар. Синтеме хиларо гIо дийр ду дуьнене болу хьежам цIена хилийта а, цо кхийдайечу халонех атта чекхвала а. Дуьнен чохь пачхьалкхашна а, къаьмнашна а йукъахь дахарехь санна ницкъ болуш верг гIийланиг охьатаIо гIерта.

Интеллигенци классически билгалдарца – иза йукъараллин пардо ду. Тайп-тайпана бахьанашца исторически бакъдолчунна шен болчу хьежамащца цхьа барт болуш ца хилла иза. Аьтто бац сийлахь баккхийчу хийцамийн муьрехь, итта шерашца лаьттина йукъараллин кеп йухучу хенахь, хуьлучун нийса маьIна дан а, цIена кхетам ларба а.

Нохчийчоьхь хуьлучу процессашна шуьйрачу хаамийн гIирсийн гIоьнца а, адамашна дийна дашца а тIеIаткъам бан а гIоьртина интеллигенцин оппозиционни дакъа меллаша къайладелира. Ткъа цуьнан важа дакъа адамашна гуш а доцуш, хуьлучун куьйгалле хIоьттира. Цхьанна а ца гуш, лаьттара иза къомо хьалхатеттина а, шаьш цунна хьаьлха бевлла а болчу баьччийн букъа тIехьа, цара дIайоккху хIора а гIулч а, церан хIора а ойла шайна луъчу а йерзош, цара хIиттайора нохчийн керла пачхьалкх кхолларан Iалашонаш. Хьалхабевллачу баьччанша дуьгуш дацара нохчийн къам, цу цхьанна а ца гучу интеллигенцис дуьгуш дара. Ткъа мича дуьгуш дара? Стенга кхачош дара?

Де дийне мел долу чехка даьллера колониальни Iазапах маьрша бевллачу мехкашна тIаьхьакхиа гIертачу нохчийн къоман болар. Амма маьрша пачхьалкх кхолла сел кIезиг зеделларг долчу къоман аьтто бер буй те йукъараллин кхиаран рогIера тIегIане дала? Нагахь санна цуьнан аьтто балахь, иза Россис дина доккха мехала гIуллакх хир ду, хIунда аьлча Нохчийчоьхь хуьлуш дерг цунах доьзна ду. Нагахь санна нохчийн къоман аьтто ца балахь а иза Россин бехк хир бу – делахь хIинца а тIе ца кхаьчна Росси цIанъйаларан и исторически мIаьрго, делахь вуонна арайаьллачу пачхьалкхан санна сийсаза цIе хир йу цуьнан.

Беловежски пуща йаханчу заманехь йиссина. 1991-чу шеран чаккхенехь СССР йуьйхира. Россин Федерацис шен лаамаллин бакъонна тIе а тевжаш (иза моттаргIана бен дацара, хIунда аьлча СССР-н конституцехь союзни республика йукъара арайаларан бакъо билгалйина йац) СССР йукъара арайелира, йукъарахалкъан референдуман жамIаш кхин доллушшехь, ткъа цу шеран эсаран (октябрь) баттахь керла пачхьалкхан лаккхара органаш а кхоьллира.

Нохчийн Республикин суверенитет декларативни кхайкхор хилира 1990-чу шарахь. 1991-чу шеран товбецан (сентябрь) баттахь дIакхайкхинера иза йозуш йоцу, маьрша республика хилар. Нохчийн Республика а, Россин Федераци а йозуш ца хилар дIакхайкхоран хенан дозанаш ца дицича а гуш ду. СССР-н конституцига хьаьжжина, Нохчийн Республикин а, Россин Федерацин а нийсса бакъонаш йара шайн суверенни пачхьалкха кхолла. Амма федеральни центрана ца лиира Нохчийн Республикин и бакъо къобалъйан.