Ұлытаудың номадикалық тарихы. Мақалалар жинағы

«Жошыға сөз сөйле деп, оны неге нұсқағалы отырсың? Біз меркіттің қоқсығына бағынбақпыз ба?» – дегенде, Жошы қарғып тұрып, Шағадайды алқымынан ала түсіп: «Мені хаған әкем бөтен көрмегенде, сен неге мені шеттетіп отырсың? Сен тек долышар-қаялығыңмен ғана артық шығарсың? Сенімен

Атысып бүгілсем, Қолымды кесіп берейін.

Алысып сүрінсем, Жатқан жерде өлейін.

Хаған әкемнің әмірі білсін!» – дейді. («Моңғол құпия шежіресі»).

Бұл жерде ханзадалардың мұрагерлікке талас басталғанын көреміз. Ал Құлан өзінің жалғыз ұлы Күлқанның қаһан назарынан тыс қалуы қатты құбалжытады. Сонымен қатар, Жошының жауапты міндеттерге ие болуы мен әскердің алғы қатарында жүруі де аландатулық туғызып отырды.

1219 жылы «қатындарының ішінен Шыңғыс хаған Құлан деген ханымды ертіп, бауырларының ішінен Отшы ноянды үлкен сарайда қалдырып, Арай асуынан асып, сартауыл (Хорезм) елімен соғысуға аттанады». 1224 жылы Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғыс хан империясын төрт ұлына бөліп береді. Ең үлкен ұлы Жошы Қыпшаққа ие болып, Ұлытауда, Кеңгір өзенінің бойында ордасын тігеді. Сонымен қоса, көз болып жүру мақсатында Шыңғыс хан үлкен ұлына Құланды қосып жібереді.

Оғыздырдың заманында бой көтерген Орда Базар қалашығы Жошы үлесінің астанасы болды. Кеңгірдің Сарысуға құйылысында Қаражар деген жерде төрелердің ірі қаласының іргесі қаланады (археологиялық атауы Болған ана). Болған ана қаласы ірі салық жинау, сауда- саттық және әкімшілік орталығына айналады. Бұнда Жошының балалары, келіндері, сонымен бірге Құлан, оның ұлы (Шыңғыс ханның бесінші ұлы) Күлқан тұрған.

Жүзжанидің 1260 жылы жазылған «Табақат-и Насири» атты жазбасында Жошының өз әкесіне бой көрсетіп, сепаратистік саясатын жүргізгендіктен, Шыңғыс хан арасында алауыздық пайда болғанын айтады. «Менің әкем есіне ауыст, – деді Жошы өз айналасындағыларға. – Ол қаншама жерге залал келтіріп, қаншама халыққа қиянат жасады». Сондықтан ол Шыңғыс ханды өлтіргісі келетінін білдірді. Бұл сұмдық ниетті Құлан Шағатайға жеткізіп, хағанның құлағына да жетеді. Бұл оқиғаны ХІV ғ-ң басында жазылған

«Жылнамалар жинағында» Рәшит ад-Дінде растайды. Оның нұсқасы бойынша «Шыңғыс хаған Жошыға келар, башқұрт, орыс, шеркеш, т.б. солтүстік халықтарын жаулап алуды тапсырады. Бірақ, баласы әкесінің бұйрығына құлақ аспады. Қатты ызалаңған Шыңғыс хаған Жошыны ордаға шақырады. Жошы өзнің қатты сырқаттап қалғанын хабарлап, Қарақорымға баралмайтынын айтады. Сол кезде, батыстан келген бір маңғыт Жошыны „бір таудың“ маңында аң аулап жүргенін айтады. Капа отына ораңған хаған Жошыны өлтіруге Шағатай мен Өгедейді жібереді. Сол сәтте Жошының өлгені туралы хабар келеді».

Осы екі нұсқаны сараптай отырып, бір қорытындыға келуге болады. Үлкен ұлына мемлекетті ыдыратуға жол бермеу үшін Шыңғыс хан Жошыны өлтіруге құпия бұйрық береді. Ол бұйрықты орындауды Шағатай арқылы Құлан ханымға жүктейді. 1227 жылдың ақпан айында Құланның сенімді баскесерлері Жошының қолын шауып өлтіреді.

Бұл оқиғаны жасыру үшін Ұлық Жыршы Шыңғыс хаңға Жошы өлімін әлі күнге дейін сақталған күй ретінде жеткізеді. Ол күй бойынша Жошы құлан аулауға шығып, үйірді бастап жүрген айғырды аяғынан жаралайды. Ызалы құлан аңшыға тап беріп, оны аттан құлатып, қолын шайнап, өлтіреді. Шыңғыс ханның қаралы хабар әкелген адамның көмейіне қорғасын құямын деп қатаң айтқан сөзі бар еді. Сол кезде хабарды жеткізуге ешкімнің батылы жетпей, Ұлық Жыршы келіп, домбыра алып, бір күйді тарта жөнеледі. Хан осы күй арқылы бәрін түсініп, сертін бұзбас үшін, домбыраның көмейіне қорғасын құйғызады. Сол күйде бейнеленген ақсақ құлан, аяғын сілтіп басатын Құлан ханымның өзі.

Жошыны өлтірген жануар емес екеніне күмән жоқ. Өйткені оппы қарлы ақпан айында Ұлытауда құлан аулау мүмкін емес. Сондықтан, Жошы өзінің сарайында болғаны әлде қайда жақынырақ. Археолог Жұман Смаилов Жошы ордасында жүргізген қазба жұмыстарының нәтижесінде сарайдың қабырғаларында камин секілді отын пештерін тапқан. Олай болса Жошы қыстың кезінде Ұлытауда болғаны әбден мүмкін.

Жарты жыл арада Шыңғыс ханның өзі де дүниеден озғаннан кейін, Жошының балалалары Құланды да артынан аттандырады. Құлан өзінің соңғы жылдары өмір сүрген Болған ана қаласында жерленген. Жалғыз ұлы Күлқан орысты жаулауға барғанда қаза табады. Бірақ, тимуридтардың «Муизз ал-ансаб шежіресінде» Күлқанның төрт ұлы қалғаны жазылады. Олар Құлан ханымның басына кесене тұрғызады. Құлан ана күмбезі солай пайда болған.

Осы тақырыпты зерттеу кезінде Құлан ананың қазақ тарихында өзгеше орны бар екеніне көз жеткізе отырып, бұл тұлғаның өмірбаяны туралы зерттеу тарихшыларымыздың болашақ еңшісінде деп есептейміз.

Сейтжанов М. Б. Сәтбаев қ., «№25 ЖМ» КММ. Тарих пәнінің мұғалімі.

03.08.2016 ж.

Жезқазғанды зерттеген Уэст

Уэст – Жезқазған мыс кен орнында алғашқы болып геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізген ағылшындық ірі инженер-геолог. Никон Ушаковтың мұрагерлері ағылшын инвесторларымен келіссөздер жүргізіп, Жезқазған мыс кенін сатуға бел буғанда, келісім-шарт шасасар алдында шетелдіктер барлау жұмыстарын жүргізіп алуды жөн көрді. Ол үшін 1904—1905 жылдары кен орнына «Сібір синдикаты» компаниясының агенттері келіп, көзбен қарап шығып, Лондонға геологиялық-барлау жұмыстарын жүргізуге болады деген мәлімдеме жолдады.

1906 жылы Ұлытауға геолог Уэст басқарған геологиялық партиясы келді. Барлау жұмыстарының басында-ақ ағылшындар ірі көлемдегі мыс желілеріне тап болды. Зерттеу мақсатында балқытуға жіберілген кентастардың құрамында бар 6-дан 32 процентке дейінгі металл анықталды. Сонымен қатар, ағылшын геологтары С. Болл мен Бродрик кеннің геологиялық топографиясын суретке түсірді. Жұмыс барысында жалпы тереңдігі 17 мың метрді құрайтын 235 ұнғыма бұрғыланды. Яғни, әр ұңғыманың орташа тереңдігі 72 метр болды. Онымен қоса, ағылшындар 17 шахта мен көптеген штректер жүріп өтті.

Болашақта салынатын зауытты отынмен қамтамасыз етуді көздеп, ағылшындар Байқоңыр көмір ошағын зерттеді. Нәтижесінде Уэст 54 ұңғыма бұрғылап, екі жерден мыс қорыту зауытын қамтамасыз ететін ірі қоңыр көмір пласттарын тапты.

Уэсттың жүргізген геологиялық-барлау жұмыстарының нәтижесі бойынша инженер Гарэвэй болашақ өндірістің жоспарын әзірледі, ал 1912 жылы Лондонда өткен «Атбасар мыс кендері» Акционерлік Қоғамының акционерлері Қарсақбай мыс қорыту зауытын салу туралы шешім қабылдады.

Сол жұмыстардың арқасында 1913 жылы Қарсақбай мыс зааводының құрылысы басталып, 1918 жылы құрылыс аяқталар кезде революция салдарынан ағылшындардың салған заводы большевиктердің тәркілеуіне ілекті. Содан тек 1925 жылы Қарсақбай мыс қорыту заводын қайта келтіру жұмыстарын бастау туралы шешім қабылданды. «Атбасар түсті металл» тресі құрылды. 1928 жылы мыс заводы іске қосылды. Сол уақыттан 1939 жылға дейін Кеңес үкіметі ағылшын геологы Уэст ашып кеткен 17 шахтаны пайдаланып отырды. Тек 1939—1940 жылдары Жезқазған кенішінің күшімен екі шахта салынып, 1940 жылдан бастап Москваның қаржыландыруымен жаңа шахталар ашыла бастады. Осы мәліметтер Уэсттың Жезқазғанда жүргізген жұмыстарының жемісі маңызды екенін білдіреді.

М. Сейтжанов. 2017 жыл

Камал-папа

Мен Камал Смайыловтың немере інісі болып келемін. Бірақ, ол кісіні әрқашан «папа» деуші едім. Бұған бала кездегі бір оқиға себеп болған-ды. Төрт-бес жасар кезім болуы керек, үйдегі фотоальбомды ақтарып отырып, көзім өз әкемнен аумайтын кісінің суретіне түскенде, іштей «бұл кім болды екен?» дегендей қадалып қарап отырып қалыппын. Соны аңғарған әкем:

– Бұл кісі – Алматыда тұратын Камал дейтін әкең болады, – деп түсіндірді. Әкемнің бұл сөзінен соң мен «е, менің Алматыда да папам бар екн ғой» деген ойға берілдім. Сол күннің ертесінде-ақ көрші балалармен ойнауға шыққанда «Менде екі папа бар, біреуі – үйде, біреуі – Алматыда тұрады» деп кәдімгідей мақтанатын болдым. Бұл сөз үлкендердің де құлағына жетіп, ақыры, бәрі менің мұныма бір күлісіп алғаны бар. Бірақ, содан соң үй-ішімізбен біз де Камал көкені «папа» деп атап кеттік.

Камал-папаны алғаш көруім 1983 жыл. Ол Нәдлә-жеңгей екеуі үйімізге қонаққа келді. Сол сапарында ол кісінің берген ұлағаты мынадай болды.

– Иә, Мұхтар-батыр, сабақ қалай? – деп сұрады Кәмекең. Мен: «Жақсы», – деп жауап бердім.

Нәдлә-жеңгей:

– Жақсы ма, жоқ өте жақсы ма? – деді.

Мен шындығымды айттым: «Жақсы», -дедім. Екеуі күлді.

Мен еркін өскен бала – қашан ойнауға шығам, қашан сабағымды оқимын – ешкімнің шаруасы жоқ. Кейбірде Гүлнәр апам бақылауды қолға алады – бітті. Басқа уақытта – бостандық. Ал Кәмекеңнің сұрағы мені қатты ойландырып жіберді. Сабақ оқып, білім алудың маңыздылығы ойыннан жоғары екенін ескердім.

Камал-папаның біздің Жездіге келесі келгені 1985 жылдың мамыр айында. Бұл жолы келгеніне Бибігүл әжемнің қайтыс болуы себеп болды. Үйдің алдына төрт киіз үй тігілді, жұрт жиналды. Намазға келген кісі аяғы басылғаннан кейін бәріміз әжем жерленген Ұлытауға шығаберіс тасжолының бойындағы қорымға бардық. Әлі бүгінгідей есімде, Камал-папа қатып үлгермеген топырақтан бір уыс алып, оны үгітіп менің қолыма берді де: «Былай сеп» – деп, тағы топырақ алып әжем жатқан жерге шашып жіберді. Мен сол әрекетті қайталадым. «Анамыздың топырағы торқа болғай» деп, зират басында дұға қайырдық. Қазір «Кешегі Кеңес дәуірінде дінге тиым салынды, жұрт өздерінің ата-бабаларына Құран оқытып, дұға арнаудан қорқатын» деген де пікірлер кездесіп қалады. Меніңше, бұл біржақты айтылған сөз. Бәлкім, көлеңкесінен қорыққандар болса болған шығар, бірақ, жүрегінде иман ұялаған жандар аруақтарға қол жаюды еш ұмытқан емес.

1991—1992 жылдары Кәмекең елге қатарынан екі рет келді, екеуінде де жолы тойға түсіп еді. Бірі – Баубек Бұлқышевтің 75-жылдық тойы болса, екіншісі – Камал-папа мен белгілі академик-дәрігер Төрегелді Шармановтың бірге өткізген 60-жылдық мерейтойлары болатын. Б. Бұлқышевтің Кәмекеңнің өміріндегі орны тым ерекше, ол бір жағы бізге жақын туыс болып келеді және атамыз Сейітжанның қолында өсіп, тәрбие алған. Ол туралы Камал-папа өзінің «Жеті қыр, бір сыр» атты кітабында тамаша етіп жазғаны да белгілі. Сондықтан, Б. Бұлқышевтің мерейтойына орай құрылған қос комиссияның бірінің төрағасы К. Смайылов болуы қай жағынан алып қарасаңыз да әбден жарасымды еді.

Ал, Камал-папа мен Төрегелді ағаның 60-жылдық мерейтойлары Қазантаудың баурайындағы «Қаражол» жайлауында өтті. Көптеген киіз үй тігіліп, қаптаған халық жиналды. Ұлытау өз төсінен ұшып шыққан қос ұланына барынша құрмет танытып бақты. Ұзынынан тігілген ақшаңқан киіз үйлер, топтаған автокөліктер, мыңдаған ел-жұрт. Ойын-сауық, концерт, бай дастархан жайылып екі күн дүркіреп той өткен соң, екінші күні кешке қарай киіз үйлер жиналып, тек бір үй ғана қалдырылды. Мұнда сырттан келген құрметті қонақтарға арнайы қонақасы берілді.

Ертесінде сол қонақтармен бірге атақты Ақшоқыға (Алтыншоқы) бардық. Бірнеше ақ «Волгалардың» артынан біз әкемнің қызмет қара «Уазымен» жүріп отырдық. Ақшоқыға келгенде көргенім – бір жағы түп-түзу тасқа қашалған араб әліпбиі мен тастан үйілген шоқы.

– Бұл не? – деп сұрағаныма әкем:

– Бұл Ақсақ Темірдің Алтын Ордаға ұйымдастырған жорығы туралы өзінің жаздырып кеткен ескерткіш, – деп жауап берді.

Қонақтардың арасынан бір кісі осы жер туралы әңгімесін бастады:

– Бұл жер үлкен әскер тоқтап, жорық жасаудың алдында жан-жақты дайындалып алуға қолайлы болған. Неге десеңіз, екі қырдың аяғы өзенге тіреледі, сондықтан осы алаңға киік немесе құландарды қамап, екі жақтан садақпен атып, әскерді азық-түлікпен қамту мәселесін шешкен. Ал, тастан үйілген шоқы қару-жарақ жасау үшін көтерілген, өйткені, отты қыздыру үшін тоқтамай соғып тұратын жел керек болған, ал, олай болса, Ақшоқы үнемі жел соғып тұратын жерде орналасқан.

Бұдан да басқа пікірлер айтылды. Шерхан Мұртаза, Ақселеу Сейдімбек тәрізді белгілі тұлғалардың әңгімелерін айтсаңызшы! Ақшоқыдағы Ақсақ Темірдің тасқа қалдырған жазуының көшірме екенін де сонда білдім. «Жеті қыр, бір сыр» атты кітабының басында бұл тас туралы Камал-папа былай деп жазады: «…Ұлытаудың аты ұлы орыс ақыны А. С. Пушкиннің жазбаларында үш-төрт рет аталады. Ол бір жазбасында Ақсақ Темірдің Ұлытау маңына келгенін, сонда бір аялдап тұрып өзінің жорығы жөнінде сол жердегі бір тасқа қашап жазыпты деген дерек келтірілген.

Сол Ақшоқы баурайында жатқан тарихи тасты 1936 жылы Эрмитаждың директоры, академик Орбели арнайы адам жіберіп, Ленинградқа алдырған екен. 1988 жылы біз сол Эрмитажда болғанда оның директоры академик Б. Б. Пиотровскийден сұрағанда, ол тастың музей қорында сақтаулы тұрғанын айтты. Түркістанның атақты қасиетті тай-қазанын қайтару жөнінде сол жолы алғаш әңгіме болған. Енді осы тас туралы мәселе қозғауға да болар еді». Иә, сол тас Эрмитажда тұрғанша, өзіміздің Мемлекеттік мұражайда орнын тапса ғажап болар еді» деп армандап кеткен болар Кәмекең.

Ақшоқыдан кейін Едіге тауының бауырына қарай жол тартқанда оң жағымыздан сақ дәуірінің қорғандарын көрдік. Ол туралы әкем:

– Кезінде өзім осы тарихи ескерткіштерді Әлкей Марғұланға көрсетіп аралатқанмын. Анау сақтардың қорғандарын өткен ғасырда мексикандықтар тонап кетіпті, – деді. Жолай тағы бірнеше тарихи ескерткіштерге тоқтадық. Оның бірі кезінде Әлкей Марғұлан қазба жұмыстарын жүргізген көне батырдың жатқан бейіті. Сонда мені таң қалдырғаны батырдың жатқан сүйегін қоршаған төрт тас плита (Ұлытаудың граниті). Жаңағы плиталардың көлемі екі жарым квадраттан аспаса, кем емес. Сонда кісілердің арасынан бір жастауы:

– Ол кезде қазіргідей кран жоқ, мына плиталарды осы жерге қалай жеткізді екен? – деп басын шайқады.

Міне, Ұлытау – көне замандардан-ақ бері Адам баласы мекендеген жер екеніне осы ескерткіштер куә. Сол жолы мен Камал-папаларға еріп, Алматыға аттанып кеттім. Өйткені, мектепті бітірген жылым болатын, мақсатым – студент атану. Жезқазғанның аэропортында алматылықтарды шығарып салуға арналған кішігірім банкет өтті.

Ұшаққа отыру басталып, біз орындарымызға жайғастық. Бір кезде қымыз құйыла бастады (Ұлытаудың қымызындай қымыз еш жерден кездестірген емеспін). Сөйтіп, ұшақ ішінде шөлімізді қандырып алып, Алматыны бетке алдық.

Бір сағат жиырма минутта «Ту-154» бізді Алматыға алып келді. Бізді күтіп алған жүргізуші Володя ма, әлде Сергей ме еді:

– Үйге? – деп қазақша сұрады.

Кәмекең:

– Уф-ф, үйге, – деп күрсінді.

Мен терезеден қарап отырмын. Теледидардан, журналдардан көрген «Қазақстан» қонақ үйі қайда? Алатау қайда? Ештеңе көрінбейді. Көшенің екі жағында ормандай талдар жауып тұрған көпқабатты үйлер ғана.

Үйге келдік. Үй бесінші қабатта, төрт бөлмелі. Есікті жарқын жүзді, күлімсірген шикі сары, көзілдірік киген Сәлім ағам ашты. Амандасып танысқаннан кейін:

– Ну, как съездили? – деп сұрағанға Кәмекең:

– Съездили очень хорошо! – деп жауап берді.

Таңертең тұрсам бәрін жел үрлеп кеткендей, ешкім жоқ. Балконның есігі ашық тұрғаннан мен бірден сол жаққа асықтым. О, ғажап! Дәл алдымда «Қазақстан» қонақ үйінің көпнайзалы басы көрініп тұр. Ал, оң жағымда бір қатарға тізіліп тұрған Алатау.

Уақытымды жоғалтпайын деп, бірден дайындыққа кірістім. Жездіден өзіммен алып келген кітаптар бар, соларды оқи бастадым. Кешкі алтыдан кейін көзім қызарып, миым ашып отырған кезде, үйдің иелері де келе бастады. Нәдлә жеңгей мен Гүлжан жеңгем асханада, ал Камал-папам және мен теледидардың алдында. Кәмекең үндемейді, оң қолында қалам, блокнот, ал сол қолында – пульт. Жапондық «Сони» телевизорын көргенім сол жолы бірінші рет болатын. Оны Кәмекең Жапонияға барғанда жапондықтар сыйлыққа берген екен.

Каналдар ауысқан сайын блокнотқа құмырсқалар әскери сапқа тұрған секілді әріптер пайда болады. Басындағы ақшыл шашының қиылуы алдымда өзімнің Бақыт әкем отырғандай сезім береді. Бірақ, менің әкемнің айырмашылығы – оның сол қолында кітап, көзінде көзілдірігі, ал оң қолында темекі. Ол паровоз сияқты бірінен соң бірін түтіндететін де отыратын.

Жүрістерінде де айырмашылық бар. Камал-папа тез қимылдайды, ал Бақыт әкем баппен, бір аяқтан бір аяққа асықпай, бар салмақпен басады. Диваннан тұрып жер орындықты алады да, есіктің алдына отырып, әрі қарай оқуын жалғастырады.

Ал, Камал-папа болса орнынан жылдам түрегеліп, кабинет қызметін атқаратын бөлек бөлмеге кетеді. Мен ваннаға барғандай болып, сол бөлменің қасынан өтіп бара жатып көзімнің қырымен бір қарап қоямын. Столдың басында отырған Кәмекең жаңағы блокноттағы «құмырсқалардың әскерін» ақ қағазға мың есе қылып көбейтіп жатады.

Оқуға түсу сынақтардан өтіп, мен әл-Фараби атындағы Ұлттық университетінің тарих факультетін төрт жылдың ішінде оқып бітірдім. Жатақхананың қиыншылық өмірін көріп, дипломымды алып, ауылға қайттым.

1998 жылдың желтоқсан айында Весовая кентінің орыс мектебінде сабақ беріп жүргенімде Президент сайлауының алдында үйге Гүлнәр апам келіп:

– Президент өкілдері болып Ұлытау-Жезқазғанға Камал-папа мен Шерхан Мұртаза келейін деп жатыр. Осы үйге соғамыз деді, дайын отырыңдар, дастархан мол болсын, – деді.

Сол жылдың ақпан айында дүниеге менің ұлым келген еді. «Атын кім қоямыз?» дегенде мен әкеме:

– Өзіңіз қойыңыз, – дегенімде, әкем:

– Менде үш ұл бала болса деп армандап едім. Үшеуіне қазақтың үш жүзінің белгілі тұлғаларының есімдерін берсем бе дегем. Үлкен ұлыма Сырым Датұлының атын беріп, саған Мұхтар Әуезовтің атын бердім. Өкінішке орай, үшінші ұлды Құдай бермеді. Егер бергенде оны Бауыржан Момышұлының құрметіне Бауыржан деп қоятын едім. Ендеше немеремнің атын Шерхан деп қояйық, өйткені, Шерхан Мұртаза Ұлы жүздің қадірлі тұлғаларының бірі, әрі Камал әкеңнің досы, – деді. Әкемнің айтқаны болды, ұлыма Шер ағаның есімін бердік.

Мұны Камал-пападан естіген Шерхан Мұртаза:

– Мен қайткенде де ол балаға барып батамды беруім керек, – депті.

Жұмыста сабақ беріп жатқан кезде завуч келіп:

– Мухтар Бакытович, к Вам приехали очень важные гости из Алматы. Бегите домой! – деді.

Жалдап отырған төртінші қабаттағы үйге келсем, Шерхан Мұртаза, Ұлытау ауданының әкімі Серік Тілеубаев, тағы басқа кісілер отыр екен. Он айлық Шерхан Кәмекеңнің алдында отыр. Кісілермен амандасып мен де отырдым. Шерхан Мұртаза ұлыма батасын беріп, «Ай мен Айша» кітабына қолтаңбасын қалдырды.

– Ал, біз асығыспыз, – деп, дастарханнан дәм ауыз тиер-тиместен жүріп кетті.

Камал-папа менен:

– Мектепте істеп жүрсің бе? Сол дұрыс қой – деді. Басқадай сөйлесуге уақыт болған жоқ. Соның өзі бізге есте қалатын зор оқиға болды.

Келесі жылы наурыз айында, өкінішке орай, Бақыт әкем дүние салды. Камал-папа жедел ұшақпен ұшып келді. Екеуіміз көріскенде көз-жасымды жасыра алмадым. Алматыдан жеңіл киініп келген екен, әкемнің дубленкасын кигенде, алдымда Бақыт әкемнің өзі тұрғандай болды.

Камал-папамның келесі ауылға келгені әкемнің жылы еді. Сол кезде мен ол кісіні соңғы рет көрдім. Жетпісжылдық мерейтойына шақыру келіп еді, оған да бара алмадым.

2003 жылдың маусым айында үйге келсем келіншегім Кенжегүлдің көзінде жас:

– Ата қайтыс болыпты. Жаңалықтардан көрсетіп жатыр, – деді. Сөйткенше болған жоқ, телефон да суық хабар жеткізді. Бұл дүниеден солай, бір күнде кетеді деп ойламап едік. Дереу Алматыға билет алып, жол жүріп, поезбен жетісіне бірақ жеттім. Нәдлә жеңгей:

– Ем алып жатқан досы Төрегелді Шармановқа қалын сұрап клиникаға барған кезде, сол кісінің қолында қайтты. Сахар… – деді.

Алланың бұйрығына бағынғаннан басқа бізге не шара? Кәмекең өз басының, немесе туыстарының қамын ғана емес, бүкіл адамзаттың болашағын ойлап, уайымдап кеткен еді. Камал-папам бүкіл ұлтымыздың беткеұстары, халқымыздың мақтанышы еді. Оған дәлел – ол кісінің ғылыми зерттеулері (электроника, космонавтика, болашақ энергетика саласындағы болжамдары), публицистика шығармалары – «Жеті қыр, бір сыр», «Жолданбаған 27 хат», «ХХІ ғасырға саяхат», Шерхан Мұртаза екеуінің хаттары, кино, театр және телевидение туралы ой-толғамдары. Кәмекеңнің бастамасымен «Қыз Жібек» атты фильм түсірілгені, айтыс қайтадан қазақ қауымына оралғаны, «Тамаша» пайда болғаны жұртқа белгілі. Соңғы жылдары Президенттің қабылдауында болғанда «50х50» деген бүкіл ақпарат құралдарына тиісті заңды қолдануға өтініш жасап, қазақ тілінің мәртебесін көтерген де Камал Сейітжанұлы. Экономика, саясат, қоғам проблемаларын қозғап, цифрлармен дәлелдеп, жауабын іздеп тауып, оқырмандарына ұсынатын еді.

Менің Камал-папам жымиіп күліп, бір ренішін, уайымын сырт көзге көрсетпей, ақ көңілді, пессимизм дегеннің не екенін білмейтін адам ретінде ғана есімде қалды!

«Сарыарқа» (Жезқазған қ.) және«Шарайна» (Сәтбаев қ.) газеттері.27.04.2007 жыл.

Домбауыл немесе Добұн мерген

Екінші мыңжылдықтың тұлғасы деп дүниежүзі мойындаған Шыңғыс қаһанның шыққан тегі бүгінгі күні қызу талқылануда. Ұлы тұлғаның руы, туған жері, саясатын жүргізген Отаны туралы зерттеулер екі бағытқа қақ айырылып шықты. Кезіндегі Ресей отаршылдық саясаты көздеген кигіз туырлы елді екіге айыру мақсаты өз дәрежесіне жетіп отырғанына ұқсайды. Қазақ пен моңғол тарихнамасының соғысы, әсіресе қоғамдық интернет желілерінде, аянбай қақтығысқа ие болып отырғанын көреміз.

Ортағасырлық жылнамалардың бұрмалануының «қылмыстық себебі» сол Ресей мен Цин империясының ықпалдығына түскен екі көшпенді аумақты әлсіретіп, елін бодан қылу болды. Сондықтан, дала аумақтағы елді санасынан, ұлық тарихынан, түбі өздерін де жер бетінен жойып жіберу отаршыл саясаттың басты мақсатына айналғанын тарих дәлелдеп берді. Бұл процесс Петр І-нің кезінде басталып, Сталинның кезінде, толығымен болмаса да, басты жоспарлары орындалды десек қателеспеспіз.

Санамызға сіңіп кеткен Исай Калашниковтың «Жестокий век» романы, В. Янның бұл тақырыптағы көптеген шығармалары, «Моңғолдың құпия шежіресі», «Алтын шежіре», Бартольдтың зерттеулері, тағы басқасы тарихнамадағы Шыңғыс қаһанның дәуірінде болған оқиғаларды дауға түспейтіндей қылып шегелеп қойып еді. Сол кітаптар тарихты жазғанда сүйенетін басты дереккөз болып келді. Оған идеология да, мемлекет қаржысы да, қатан кеңес империялық билік те бар жағдайды жасап қойды. Көптеген кітапханалар мен жәдігерлер жойылды, тарихи білімі жоғары ғалымдар ГУЛагтың қолымен келмеске кетті.

Соған қарамастан, кеңес империясы құлағалы, қолымызға басқа да дереккөздер тие бастады. Тек қана шаруашылыққа бейімделген ел Ленин тезистерінің гипнозынан шығып, өз тарихын білгісі келіп, өткенге ой сала бастады. ХХІ ғасыр қазақтың санасына одан да ғажап олжа әкелді – ол интернет. Сирек кездесетін құжаттар мен кітаптар бар архивтер мен кітапханалар цифрланып, көптеген рухани дүниелер қызығушылық танытқан жанға қолжетімді болды. Әбілғазының «Түрк шежіресі», Қадырғали Жалайырдың «Тарих-и Оразмұхаммеді», Рашит ад-Діннің «Жылнамалар жинағы» мен «Оғыз намасы», «Оғыз қаһан» эпосы, тағы басқасы басылып шығарылды.

Соның арқасында кеңестік идеологияға сай тарихнамаға кері пікір туындай бастады. Тарихымыздың екінші «көлеңке» жағының шеті ашылды. Сол тұрғыда Шыңғыс қаһанның тарихтағы рөлі басқа көзқарасқа ие болып, мемлекет құрудағы, әскери тәртіпті жетілдірудегі, басқа елдерге жасаған өркениеттілік ықпалы жоғары бағаланды. 70 жыл бойы бөтенсініп жүрген Шыңғыс қаһанды қазақ өзінің бабасы деп мойындады, тіпті оны қазақ пен күллі кигіз туырлы елдерді біріктірген Алаша ханмен кейіптеді.

Біздің соңғы жылдарда Ұлытау тақырыбында жасаған өлкетанушылық бағытындағы зерттеулер Шыңғыс қаһанның шыққан тегі мен Отаны туралы ой-пікірлер туындатады. Рашид ад-Динның жазуы бойынша Шыңғыс қаһан Кият тайпасынан, оның ішінде Нируун (ару тұқым) руынан шыққанын білеміз. Ал Қара-Кеңгір өзенінің солжағалауында тұрған оғыз заманына жататын діңде жерленген Домбауыл, «Оғыз қаһан» эпосы бойынша, Қият руының рубасысы екенін білеміз. Әрине, бұл жерде қияттар қазіргі Моңғолияда да өмір сүрген деген пікірді алға тартуға болады. Демек, Оғыз қаһан заманынан бастап ХІ ғасырға дейінгі заманда, «түрк қауымынан шыққан» мұңғылдар, кейін олардың ұрпақтары оғыз-қияттар бір бүтін болып Ортақ пен Кертақты жайлап, Борсықтағы Қарақорымды (бүгінгі Қарақұм) қыстаған десек, Шыңғыс қаһан мен оның әскері, Бағаналы елі, қоңыраттар, маңғыттар, т.б. автохтонды этнос болып шығады.

Осы пікірімізді қолдайтын дерекнамалар 2009 жылы қайта шыққан «Моңғолдың құпия шежіресі» мен 2011 жылы басылған академик Әлкей Марғұланның Шығармалары. Екеуінде де Домбауыл мен Добұн мерген туралы, бір-біріне ұқсас аңыздар беріледі.

Әлкей Хақанұлы Ұлытау өңіріндегі оғыз заманына жататын дің, діңгек, үйтас, қос-үйтас типті архитектуралық тарихи ескерткіштерінің арасында ең маңыздысы деп Домбауылды атап, ғимараттың сипатын келтіре отырып, Домбауылға қатысты келесі аңызды сөз қылады. Академик «Домбауылды атақты мерген, ақын және музыкант – күй шығарушы» деп бейнелейді. (Шығармалар. ІХ том, 295-бет. 2011 ж.)

Марғұлан келтірген аңыз бойынша «Домбауыл қанның қызына ғашық болып қалады. Қан қызын шет көзден сақтаймын деп, «түн теңізінің» ортасына үй салады. Қыздың қарауына қырық қыз беріп, ешкімге қызбен жүздесуге рұқсат бермей, қызды қараңғы мұнараның ішіне отырғызып қояды. Бір күні қыз шыдамы таусылып, «сыртта не болып жатыр?» деп қасындағы қыздарға терезені аштыртады. Сол сәтте қанның қызы түскен күн сәулесінен жүкті болып қалады. Бұл хабар қанға жетіп, ол қақпағы бар алтын қайыққа қызды отырғызып, өзен ағысымен жіберуге бұйрық береді. Сол өзеннің жағасында аты елге белгілі Домбауыл өмір сүрген. Ол да өз қандығынан қуылған еді. Оның қасында болған Шаба-Соқыр досы алыстан алтын қайықты көріп қалып, Домбауылға шарт қояды: қайықтың ішіндегісі сенікі, қайықтың өзі менікі болсын – деп. «Қайық жақындағанда Домбауыл: «Қия атайын ба? Кесе атайын ба?» – деп сұрайды. Шаба-Соқыр: Қия ат – дейді. Домбауыл мерген, атып жібергенде қайықтың қақпағы бірден түсіп қалады. Сондықтан Домбауыл мен Шаба-Соқырды қияттар деп атаған. Қайық жағаға тірелгенде, олар ішіндегі қаншайымды көреді. Домбауыл оған үйленеді, одан ұл туып есімін Тәңір деп қояды.»