ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

–Բոլոր նրանց, ովքեր աշխատանքի են ընդունվում ակումբում, Գերմանիա չեն տանում,– ասաց Բորյան։

–Իսկ հնարավո՞ր է մերոնցից մի քանիսին տեղավորել այնտեղ,– չգիտես ինչու հանկարծակի իջեցնելով ձայնը, հարցրեց Մայան։

–Իհարկե,– ժպտաց Բորյան։– Մի քանի խմբեր կան՝ դրամատիկական, երգի ու պարի, լարային, կրկեսային։ Հայտարարություն կա ակումբի պատին փակցված՝ ցանկացողները կարող են ընդունվել ուզած խմբակի մեջ։ Բուրգոմիստրն է թույլատրել։

–Հարկավոր է մերոնց իրազեկ դարձնել։

–Ես արդեն ասել եմ ում պետք է։ Հո բոլորին չի կարելի․․․ Միայն մեր մարդկանց,– բազմանշանակալից ավելացրեց Բորյան։– Վիկտոր Տրետյակևիչը նույնպես այնտեղ է, նա լարային նվագախմբի ղեկավարն է, իսկ ակումբի ադմինիստրատորը Վանյա Զեմնուխովն է։

«Նրանք, իհարկե, այնտեղ կզբաղվեն ընդհատակյա գործունեությամբ,– մտածեց Մայան ։– Դա լավ է, կընդունվենք այնտեղ և մեզ Գերմանիա չեն քշի․․․ Դա շատ լավ է»,– Այդպես էր մտածում Մայան, բայց ասաց բոլորովին ուրիշ բան։-Գիտե՞ս, Բորյա, քո հնգյակի այդ Գենադի Պոչեպցովը դուր չի գալիս ինձ։

–Իսկ ինչո՞վ է դա վատ,– ժպտաց Բորյան։– Նույնիսկ լավ է,– շարունակելով ժպտալ, ավելացրեց նա։– Նույնիսկ շատ է լավ։ Դա ինձ անչափ ուրախացնում է։

–Ինչո՞ւ,– զարմանքով հարցրեց Մայան։

–Որովհետև ինձնից բացի քեզ ոչ ոք դուր չի գալիս։

–Խելառ,– մտերմաբար հպվելով Բորյային ասաց նա, բայց իսկույն էլ լրջացավ։– Ես այդ մտքով չեմ ասում, հառաչեց նա։– Գիտե՞ս․․․ նա մի քիչ վտանգավոր է երևում․․․ նա չի՞ մատնի մեզ, մեր ընդհատակյա խումբը ․․․– միանգամից ասաց Մայան։

–Ոչ, չի մատնի,– գլուխն արագ շարժեց Բորյան։– Չի կարող պատահել․ չէ՞ որ նա կոմերիտական է։

–Այո, բայց նա նույնպես կորցրել էր տոմսը․․․ երբ գերմանացիները մոտ էին արդեն և ուր որ է պիտի մտնեին Վորոշիլովգրադի մարզ։

–Ինչո՞ւ ես կարծում, թե նա դիտմամբ էր կորցրել։

–Չգիտեմ ։– Մայան թոթվեց ուսերը։– Համենայն դեպս հարկավոր է զգույշ մնալ։

–Նա արդեն ամեն ինչ գիտի։ Խմբի բոլոր տղաներին ու աղջիկներին ճանաչում է․․․ բայց անհոգ մնա, նա չի մատնի։

Եվ հանկարծ Բորյան հիշեց, թե ինչպես մի անգամ Գենադի Պոչեպցովը իր երեսին ասաց․ «Հարկավոր է միշտ ընտրել ոսկե միջինը»։ Այն ժամանակ ինքը ոչ մի նշանակություն չտվեց նրա ասածներին, բայց հիմա, Մայայի խոսքերից հետո, սկսեց մտածել ու մի տեսակ վախեցավ։ Ընտրել ոսկե միջինը ․․․ այսինքն խուսափել ծայրահեղություններից ․․․ մի՞թե կարող է մատնել ․․․ Հնարավոր է․․․ Ի՞նչ անել․․․ Նա ամեն ինչ գիտի․․․ Հեռացնել խմբից նույնպես անկարելի է ․․․ նա, իրոք, կարող է գնալ ու մատնել։

–Այո, հարկավոր էր զգույշ լինել մարդկանց ընտրության հարցում,– վերջապես խոսեց Բորյան ։– Մենք մի քիչ շտապեցինք․․․

–Այ, օրինակ, մենք Զինա Վիրիկովային չընդունեցինք մեր խմբի մեջ,– ասաց Մայան, նայելով Բորյային ։– Նա նույնպես կասկածելի անձնավորություն է․․․ Նրան վստահել չի կարելի։ Պոչեպցովի նկատմամբ ևս զգույշ պետք է լինել։

–Ոչինչ, զգույշ կլինենք,– որոշակի լռությունից հետո խոսեց Բորյան։– Մենք նրան կհետևենք։

Այդ նույն օրվա երեկոյան Բորյան, Անատոլի Պոպովը, Վիտոր Պետրովը, Դեմյան Ֆոմինն ու մյուս տղաները կանգնել էին Գորկու անվան ակումբի բակում և սպասում էին Եվգենի Մաշկովին։

Մաշկովն ուշ եկավ։ Նա, առանց ուշադրություն դարձնելու տղաների վրա, անցավ նրանց կողքով, մտավ ակումբ։

Անատոլի Պոպովը ու Բորյա Գլավանը նրա ետևից մտան դահլիճ, իսկ մյուս տղաները մնացին բակում։ «Ինչպե՞ս սկսել և առհասարակ ինչի՞ց սկսել, որպեսզի նա վստահի իրենց»,– մտածում էին տղաները։ Իրենք նրա մասին որոշ բան գիտեին, իհարկե, իսկ նա իրենց՝ տղաների մասին՝ ոչինչ։ Հենց միանգամից ասե՞լ նրան, որ կոմերիտականներ են, եկել են կապ հաստատելու նրա հետ։ Պատմե՞լ այն մասին, որ իրենք ընդհատակյա խումբ են կազմել և պայքարում են զավթիչների դեմ․․․ Իսկ եթե չհավատա՞․․․

Մաշկովն այստեղ, ակումբում նույնպես ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց տղաների վրա։

–Բարև ձեզ,-առաջ գալով անհամարձակ ասաց Անատոլին։

–Բարև ձեզ,– իբր նոր միայն նկատելով տղաներին, Մաշկովը շրջվեց նրանց կողմը։– Ի՞նչ եք ուզում։

–Ուզում ենք աշխատանքի տեղավորվել,– համարյա միասին պատասխանեցին Բորյան ու Անատոլի Պոպովը։

–Մենք հայտարարություն ենք տվել, ճիշտ է, անցեք մի երկու օրից ․․․

Մաշկովն ուզում էր գնալ դեպի բեմ, բայց Տոլյայի հարցը կանգնեցրեց նրան․

–Մեզ ուրիշ աշխատանք է հետաքրքրում։

–Ի՞նչ աշխատանք․․․ Երևի չեք ուզում գնալ Գերմանիա։ Հավանաբար, լսել եք, որ ովքեր աշխատանքի են ընդունվում ակումբում, նրան Գերմանիա չեն տանում, իսկույն վազել-եկել եք ․․․

–Մենք ոչինչ էլ չենք լսել,– կտրուկ ասաց Բորյան։

Մաշկովը ձևացրեց, թե չլսեց տղայի ասածը, դանդաղ շրջվեց և դահլիճից բեմ ելնող աստիճաններով բարձրացավ բեմ, քայլեց դեպի բեմի խորքը։

Տղաները գնացին նրա ետևից։ Մաշկովը քայլում էր բեմի երկարությամբ՝ բարձրաձայն մտորելով․

–Այստեղ կտեղավորվեն նվագախմբի տղաները ․․․ Վարագույրը հարկավոր է փոխել․․․

Նա դարձյալ ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում տղաների վրա, իսկ տղաները չէին էլ մտածում թողնել –հեռանալ, նրանք համառորեն սպասում էին։

–Մենք այստեղից չենք հեռանա, մինչև չբավարարեք մեր խնդիրը։

Մաշկովը դանդաղ շրջվեց նրանց կողմը և ասաց․

–Եկեք իմ ետևից։– Նա մտավ բեմին կից ինչ-որ սենյակ, նստեց սեղանի մոտ։ – Նստեք։

Տղաները տեղավորվեցին բազմոցին, սպասելով Մաշկովի հարցին։ Իսկ հարցը չուշացավ։-Ինչպիսի՞ աշխատանք եք ուզում,– հարցրեց Մաշկովը՝ ծխախոտ վառելով։

–Այնպիսի աշխատանք, որ մերոնք շուտ վերադառնան,– միանգամից ասաց Անատոլին, անթարթ նայելով Մաշկովին։

–Իսկ ո՞վ եք դուք։

–Մենք կոմերիտականներ ենք ․․․– երկչոտ ասաց Տոլյան։

–Հետո՞ ինչ ․․․

–Մենք կոմերիտականներ ենք,– այս անգամ ասաց Բորյան ։– Պերվոմայկայից։ Իսկ դուք կոմունիստ եք․․․ Մենք ձեզ գիտենք․․․

Մաշկովի դեմքը խաղաղվեց։ Դեմքին նկարվեց ժպիտը։ Դա մի մարդու ժպիտ էր, որը շատ լավ գիտեր, թե ովքեր են եկել իր մոտ և ինչ են ուզում։

–Դե լավ, պատմեք տեսնեմ ․․․

Տոլյան ու Բորյան իրար ընդհատելով պատմեցին Պերվոմայկայի տղաների ու աղջիկների մասին, այն մասին, թե ինչպես են թռուցիկներ տարածել, սպանել գերմանացիների կողմից նշանակված պահակին, որը ծաղրուծանակի էր ենթարկում Պերվոմայկայի աղջիկներին՝ շարունակ խլելով նրանց հավաքած հասկը։ Պատմեցին նաև այն մասին, որ դաշտերում վառել են ցորենի մի քանի դեզեր, երկաթգծի տակ ամոնալ դնելով, պայթեցրել են դեպի Ստալինգրադ գնացող գերմանական էշելոնը։

Մաշկովը չէր ընդհատում նրանց։ Իսկ վերջում սկսեց հարցերը՝ ընդհատակյա խմբի գործունեության մասին բոլո՞րը գիտեն արդյոք, ոչ ոք չի մատնի՞, եթե հանկարծ բռնվեն․․․ Կդիմանա՞ն տանջանքներին։

–Ոչ ոք չի մատնի,– արագ վրա բերեց Տոլյա Պոպովը ։– Մենք երդվել ենք․․․

«Իսկ Պոչեպցո՞վը,– մտածեց Բորյան։– Նա չի՞ մատնի արդյոք․․․ Նա կարող է մատնել»,– վախեցած մտածեց նա, սակայն այդ մասին ոչինչ չասաց Մաշկովին։

–Ուրեմն այսպես, ասաց Մաշկովը, դանդաղ ելնելով տեղից ։– Իմ մասին ոչ մի խոսք ձեր տղաներին ․․․ Ամեն ինչ Վիկտոր Տրետյակևիչի միջոցով ․․․ Որպեսզի ոչ ոք չգա ինձ մոտ․․․ Այդպես ավելի լավ է․․․ Ամենից գլխավորը՝ դուք մենակ չեք․․․ Ձեզ կօգնեն ․․․ Շարունակեցեք պայքարել ․․․ Հայրենիքը ձեր կարիքը զգում է ․․․ Գնացեք։ Ես ձեզ չգիտեմ, իսկ դուք՝ ինձ․․․

Երեկոյան Մայան ուշ եկավ տուն։ Մորն ասաց, որ գնացել էր աղջիկների հետ պարապելու, շատ է հոգնել, ու գնաց քնելու։ Սակայն երկար ժամանակ քնել չէր կարողանում։

Կրասնոդոնի ընդհատակյա կազմակերպության շտաբի անդամների հետ ունեցած զրույցը հուզել էր նրան։ Իսկ իրեն, ինչպիսի անմտություն, թվում էր, թե միայն իրենք՝ Պերվոմայկայի կոմերիտականներն են ընդհատակյա խումբ ստեղծել։

Պարզվում է, որ հայրենիքի համար այս ծանր օրերին ընդհատակյա կոմերիտական խմբեր են ստեղծվել նաև հարևան խուտորներում ու ստանիցաներում։ Բոլոր կոմերիտականները պայքարի են ելել ընդդեմ թշնամու ․․․«Մահը պայքարում ավելի լավ է, քան ստրուկի կյանքը»,– շշնջաց Մայան և խավարի մեջ շողացին նրա աչքերը։ Նա հիշեց նաև Օլեգ Կոշեվոյի խոսքերը․ «Որպես Կրասնոդոնի ընդհատակյա կոմերիտական կազմակերպության կոմիսար,– ասաց նա, փոխնիփոխ նայելով իրեն ու Ուլյային ,– կազմակերպության, շտաբի անդամների և անձամբ իմ անունից շնորհակալություն եմ հայտնում ձեզ՝ Պերվոմայկայի կոմերիտականներիդ ․․․ Դուք ազնվաբար ու քաջաբար եք կռվում գերմանացիների դեմ…– Օլեգը ժպտաց։– Ես համոզված եմ, որ առիթ կունենամ կրկին անգամ շնորհակալություն հայտնելու ձեզ…»

Մայան իր առջև ասես նորից տեսավ Վանյա Զեմնուխովին, որը շարունակ կկոցում էր աչքերը, ժպտահայաց Լյուբա Շևցովային, տեսավ ու Վիկտոր Տրետյակևիչին, որը մերթ ընդ մերթ նայում էր Մայային և, արագ փախցնելով հայացքը, ժպտում։ Բոլորին տեսնում էր ասես և նրանց մտովի ասում․ «Ոչինչ, դուք առիթներ շատ կունենաք դեռ Պերվոմայկայի կոմերիտականներին շնորհակալություն ասելու․․․ Մենք դեռ շատ բան կանենք․․․ Մենք ձեռքներս ծալած չենք նստի, մենք կգործենք»

Ե՞րբ էր քնով անցել՝ ինքն էլ չգիտեր, արթնացավ ինչ-որ ձայներից։ Փողոցից աղջկական մի ձայն կանչում էր նրան։

Եվ մինչև Մայան կելներ տեղից, մինչև կհագնվեր՝ փողոց ելնելու համար, վազեվազ բակ մտավ Ուլյան։ Գիշերը ձյուն էր տեղացել։ Աշնանային երկար ցրտերից հետո՝ առաջին ձյունը։ Ճերմակ ձյան վրա խոր ոտնահետքեր թողնելով, Ուլյան վազեց բակի երկարությամբ, թմփթմփացնելով բարձրացավ փայտե աստիճաններով։

–Մայա, մի րոպեով դուրս արի,– ներս ընկնելով՝ հուզված ասաց նա։– Դուրս եկ, տես ում են տանում։

–Ո՞ւմ են տանում,– դեռևս ոչինչ չհասկանալով հարցրեց Մայան, անշտապ ելնելով տեղից։

–Ձեր տանն ապրող սպային։ Վլադիմիր Բեսսոնովին ․․․

–Ո՞վ է տանում,– ո՞ւր է,– մյուս սենյակից ելնելով հարցրեց Աննա Փեհլիվանովան, – ո՞ւր է։

–Գերիների հետ տանում են,– շրջվելով Աննա Փեհլիվանովայի կողմը պատասխանեց Ուլյան։– Ուտելու որևէ բան վերցրու տանք նրանց։ Շատ են նրանք։ Շուտ արա․․․

–Իսկ որտե՞ղ են հիմա։

–Բազարնայա հրապարակի մոտ տեսա։ Նրանց քշում էին դեպի Կրասնոդոն կամ Վորոշիլովգրադ։ Երևի համակենտրոնացման ճամբար են տանում։ Հարկավոր է շտապել։

–Տանն ինչքան հաց կա՝ տար,– արագ ասաց Աննա Փեհլիվանովան ։– Մենք մի կերպ կդիմանանք։ Տար։– Նա տան ամբողջ հացը հանեց, դրեց սեղանին։

Երկու րոպե չանցած, աղջիկներն արդեն ձյան միջով վազում էին դեպի Կրասնոդոն գնացող խճուղին։

Առջևում երևաց ռազմագերիների շարասյունը։ Իսկ շարասյան գլխին՝ մի սայլակառք, որտեղ նստած գերմանացի սպան ուշադիր նայում էր գերիների կողմը, մեկ-մեկ բարձրաձայն հրամաններ տալիս ուղեկցող պահակներին։

Աղջիկները կանգ առան և լուռ նայեցին շարասյան կողմը։

Գերիները կիսամերկ, հյուծված ու հոգնատանջ, հազիվ էին հասցնում քայլել սայլակառքի ետևից։ Ֆաշիստական ուղեկցորդ պահակները աղաղակով ու հարվածներով քշում էին նրանց ձյան միջով։

Գերիները քայլում էին ճանապարհով ու ճանապարհից դուրս՝ տափաստանի միջով, շրջապատված գերմանացիներով, տեղական ոստիկաններով ու շներով։ Պերվոմայկայի երեխաները հացի կտորներ էին շպրտում նրանց, կանայք՝ արտասուքն աչքերին, քայլում էին հետևից, հայհոյում, անիծում գերմանացիներին, երբեմն խնդրում, աղաչում էին՝ թույլ տալ ուտելիք հանձնել գերիներին։ Փաշիստները հրացանի կոթով հրում էին կանանց, երեխաներին ու ծերերունիներին, հայհոյում էին․

–Ռուիխ, շվայնե ․․․Լռել, խոզեր ․․․

Սակայն կանայք շարունակում էին քայլել, խնդրել։

Մայան Վլադիմիր Իգնատևիչին տեսավ դեռ հեռվից։

–Ահա նա,– ասաց նա Ուլյային, իսկ մտքում ասաց․ «Տեսնո՞ւմ եք, լեյտենանտ, նորից հանդիպեցինք։ Եվ սա, իրոք, գուցե և վերջին հանդիպումն է»։

–Վերցրու ինքդ հանձնիր հացը, Ուլյա, ես չեմ կարող,– ասաց Մայան՝ աչքը չկտրելով շարքի մեջ քայլող Վլադիմիր Իգնատևիչից։– Նա անհարմար կզգա։

–Չեն թողնում,– նայելով գերմանացիների կողմը, հուզված ասաց Ուլյան։– Տեսնո՞ւմ ես ինչպես են քշում մերոնց։ Բայց ես կհանձնեմ։

Ուլյան արագ գնաց շարքի կողքից։ «Վոլոդյա»,– կանչեց նա։ Շարքում ետ նայեցին, և հենց այդ պահին Ուլյան շպրտեց հացի կապոցը։ Միանգամից մի քանի ձեռքեր օրորվեցին օդում, իրարանցում ընկավ։

–Ցրվել, ցրվել,– գոռացին ուղեկցորդ պահակները օդում կրակելով։– Ցրվել։ Շվայնե, շվայնե․․․

Պահակներից մի քանի հոգի վազելով մոտեցան, սկսեցին հրացանի կոթերով խփել գերիներին, որոնք հրմշտելով իրար, շարունակում էին հացի կտորներ փնտրել տասնյակ ոտքերի տակ կոխկրտված ձյան մեջ։

Ֆաշիստական զինվորը, բռնելով հրացանի փողից, թափ առնելով հրացանի ծանր կոթն իջեցրեց գետնին խոնարհված գերիների վրա։

Գերիները լուռ փախան իրենց տեղերը։ Իսկ երկուսը մնացին պառկած այնտեղ, ձյունածածկ ճանապարհին։

Գերիները առաջ շարժվեցին, իսկ այնտեղ, ուր քիչ առաջ խմբվել էին նրանք, գետնին, արյան մեջ անշարժ պառկել էին դեռ այն երկուսը։ Նրանցից մեկը Վլադիմիր Իգնատևիչն էր։

–Այս ի՞նչ արեցի, այս ի՞նչ արեցի,– լաց եղավ Ուլյան, վազելով դեպի Մայան։– Նրանց սպանեցին, Մայա, դահիճները նրանց սպանեցին։

Մայան, անուժ որևէ բան ասելու, ընկավ Ուլյայի գիրկը և գլուխը նրա կրծքին սեղմած, լուռ հեկեկաց։

Գերիների շարասյունը դանդաղ քայլում էր տափաստանի միջով։

Օրն անցավ ծանր։ Մինչև ուշ երեկո ձյուն էր տեղում։ Մայան փակվել էր տանը, շարունակ քայլում էր տանը, շարունակ քայլում էր սենյակում , մտածում։ Գոնե մայրը տանը լիներ․ նա առավոտ շուտ գնացել էր Սամսոնովկա, քրոջ մոտ՝ ուտելու որևէ բան բերելու, և մինչև հիմա չկար։ Մայան մի անգամ էլ մոտեցավ լուսամուտին․ այնտեղ, փողցում դեռ շարունակում էր տեղալ ձյունը։ Նա նորից հիշեց այն բոլորը, ինչ տեղի ունեցավ առավոտյան, հիշեց, թե ինչպես տղաները ձեռքի փոքրիկ սայլակով տարան Վլադիմիր Իգնատևիչին ու մյուս սպանված գերուն․․․ Տղաները նրանց տանում էին թաղելու ավանի հանգստարանում, իսկ ինքը կանգնել էր անշարժ՝ հենված Ուլյայի ուսին, և անձայն լալիս էր։ «Մի՞թե նրանք չպիտի ստանան իրենց արժանի պատիժը,– մտածում էր Մայան ,– աստված իմ, մի՞թե պիտի անպատիժ մնան նրանք,– շարունակ կրկնում էր նա, և ինքն իրեն հուսադրում,– կգա, շուտով կգա ահեղ դատաստանի ժամը»։ Իսկ Դեմյան Ֆոմինը, այդ փոքրիկ տղան, որի վրա ինքը ոչ մի ուշադրություն չէր դարձնում պատերազմից առաջ, պարզվում է, քաջ տղա է։ Նա կանգնել էր իր մոտ և շարունակ կրկնում էր․․․ «Մի վշտանա, Մայա, մենք այդ պահակներին մի լավ դաս կտանք»։ Եվ ինչ՝ տաս-տասնհինգ րոպե առաջ նա վազեվազ մտավ բակ, փայտե աստիճանների վրայով, ինչպես առավոտյան Ուլյան, ցատկելով մի ակնթարթում հայտնվեց դռների մեջ։

–Նրանց չեն տարել, Մայա ,– հևասպառ ասաց նա վազելուց շնչհեղձվելով։– Նրանց թողել են այստեղ, Պերվոմայկայում ․․․ Մենք տղաներով ուզում էինք շրջապատել նրանց տափաստանում, բայց նրանց Կրասնոդոն չտարան և ոչ էլ Վորոշիլովգրադ տարան ․․․ Նրանք տեղավորել են Պերվոմայկայի հիվանդանոցում, և մենք պետք է ազատենք նրանց ․․․

–Ինչպե՞ս,– ընկճված ձայնով կամացուկ հարցրեց Մայան։

–Այո,– արագ գլխով արեց Դեմյանը։– Նրանց այս գիշեր կպահեն այստեղ, և մենք կազատենք նրանց։ Արդեն որոշված է․․․

«Բայց նրանց մեջ չի լինի Վլադիմիր Իգնատևիչը,– անձկությամբ մտածեց Մայան։– Որովհետև նա այլևս չկա, նրան սպանեցին»։

–Դե, ես գնամ,– թույլ ժպտաց Դեմյանը։– Դու մի մտածիր, Մայա․․․ Ես վաղը քեզ կպատմեմ բոլորը։

–Ոչ, ես էլ եմ գալիս,-հանկարծ վճռական ասաց Մայան։– Մենք կշեղենք պահակների ուշադրությունը։

Դեմյանը քիչ մտածեց։

–Ես իրավունք չունեի ասելու,– ասաց Դեմյանը ուշացումով։– Կիմանան, որ ես եմ ասել քեզ։

–Ոչինչ ․․․ դու անհոգ մնա,– հանգստացրեց Մայան։– Ճանապարհին Ուլյային էլ վերցնենք։

Ուլյան տանը մենակ չէր։ Այնտեղ էին նաև Բորյան, Տոլյա Պոպովն ու Վիկտոր Տրետյակևիչը։

Երբ Մայան ներս մտավ, բոլորը միանգամից շրջվեցին նրա կողմը, մեղավոր ժպտացին։

–Բարի երեկո,– ասաց նա առաջ գալով ։– Այս ի՞նչ եք անում։

–Մենք նոր ուզում էինք գալ քեզ մոտ, Մայա,– բոլորի փոխարեն ասաց Ուլյան, նայելով տղաներին։

Դեմյանը անշարժ կանգնել էր դռների մոտ։ Եվ ինչո՞ւ չէիք գալիս,– հարցրեց Մայան, Ուլյայի պես նայելով տղաներին։

–Որովհետև դու այսօր անտրամադիր էիր ,– անհամարձակ սկսեց Տոլյան ։– Մենք չէինք ուզում անհանգստացնել քեզ։

–Այո,– կամացուկ արտաբերեց Բորյան։

–Մենք ուզում էինք գալ քո ետևից, ազնիվ խոսք,– ասաց Ուլյան՝ փայլուն, թախծանուշ աչքերով նայելով Մայային։

–Մենք այսօր կարևոր հանձնարարություն ունենք, Մայա, վերջապես խոսեց Վիկտոր Տրետյակևիչը որոշ լռությունից հետո ։– Մեզ հրամայված է ազատել Պերվոմայկայի հիվանդանոցի շենքում տեղավորված սովետական քսանմեկ ռազմագերիներին․․․ Մենք պարտավոր ենք ինչ էլ որ լինի,– Վիկտորը մի կարճ ակնթարթ նայեց բոլորին,– ինչ էլ որ լինի կատարել հրամանը․․․ Մենք պիտի գայինք քո մոտ, Մայա ․․․ Մենք հենց նոր ուզում էինք գալ քեզ մոտ։

Բոլորը թեթևացած շունչ քաշեցինք։

–Այսօր գերիների մի մասը տարել են Կրասնոդոն, մի մասը՝ Իզվարինո, Վոդյանոյե և Վոլչանսկի, իսկ մի մասն էլ տեղավորել են մեզ մոտ՝ Պերվոմայկայում ,– նորից խոսեց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։– Գերմանացիները կատաղած են Ստալինգրադի մոտ կրած պարտության համար,– հանկարծ ասաց նա ջերմագին։

Այդ խոսքերի վրա Մայան ժպտաց, և այդ ժպիտը միանգամից փոխեց բոլորի տրամադրությունը։

–Դիմկան կմտնի գերիների մոտ,– շարունակեց Վիկտորն արդեն աշխույժ տոնով։

Մայան զարմանքով նայեց Դեմյանին։

–Այո, այո, գերիների մոտ, գլխով արեց Վիկտորը։– Նա գիտի նրանց մոտ մտնելու հնարը․․․ Նա նրանց արդեն նախազգուշացրել է՝ պատրաստ լինել։

–Մի՞թե,– բացականչեց Մայան՝ երջանիկ աչքերով դիտելով Դեմյանին։

–Չէ՞ որ իմ մայրն այնտեղ, հիվանդանոցում էր աշխատում, տնտեսվար էր,– կարմրելով ասաց Ֆոմինը ։– Ես այնտեղ շատ եմ եղել․․․ Այնտեղ հիվանդանոցի ետևի կողմից դուռ կա, բանալին ինձ մոտ է․․․– Դեմյանը գրպանից հանեց, հպարտությամբ ցույց տվեց բանալին, կրկին դրեց գրպանը։– Մենք գերիներին կազատենք, իսկ պահակների՞ն ․․․

–Նույնպես կազատենք,– ասաց Անատոլին։

–Այսինքն կվերցնենք նրանց,– գլխի թեթև շարժումով ասաց Ֆոմինը, և տղաներն ու աղջիկները, նայելով նրան, ակամա ծիծաղեցին։

Միայն Բորյան էր, որ չժպտաց անգամ։

Նա, հայացքը գետնին, խստաձայն ասաց․

–Այսօրվա դեպքը մենք մինչև մահ չպետք է մոռանանք։

–Դե լավ, գնացինք, խոսակցության նյութը փոխելու համար առաջարկեց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։– Աղջիկները կգնան առանձին։ Գնացինք։ Հաջողություն եմ մաղթում։ Ես գնում եմ Կրասնոդոն՝ շտաբին զեկուցելու մեր զրույցի մասին։

Փողոցի ծայրին տղաներին սպասում էր Վիկտոր Պետրովը։

Մայան ու Ուլյան ժամապահներին նկատեցին հեռվից։ «Համարձակ գնա»,– շշնջաց Մայան։ «Իսկ եթե վախենո՞ւմ եմ»,– նույնպես շշուկով ասաց Ուլյան՝ աչքը չկտրելով հիվանդանոցի մուտքից, որտեղ առաջ ու ետ էին քայլում ժամապահները։ Նրանք երկուսով էին։ «Իսկ դու մի վախենա»,– նորից շշնջաց Մայան։ «Դա այնքան էլ հեշտ չէ»,– կրկին շշուկով ասաց Ուլյան։

Ժամապահներից մեկը, առանց հրացանն իջեցնելու, կանգ առավ, նայեց աղջիկների կողմը։

–Մի տես ինչ փերիներ են գալիս մեզ մոտ,– ասաց ժամապահներից մեկը՝ իջեցնելով հրացանը։

–Բարև ձեզ,– հասնելով նրանց, զրնգուն ձայնով ասաց Մայան։– Ճի՞շտ է, որ ձեզ մոտ գերիներ կան։

–Ճիշտ է,– աշխուժացան պահակները, և նրանց առոգանությունից աղջիկները հասկացան, որ ժամապահները գերմանացիներ չեն։

–Իսկ մեր Պերվոմայկայից մարդ չկա՞ այնտեղ ,– քնքշաձայն ասաց Ուլյան, ժպտլով ժամապահներին։

–Ասենք թե կա,– նույնպես ժպտալով ասաց ժամապահներից մեկը՝ մեջքով հենվելով հիվանդանոցի պատին։

–Իսկ երկա՞ր եք պահելու նրանց այստեղ։

–Մինչև վաղը։

–Իսկ վա՞ղը։

–Վաղը գուցե տանեն Վորոշիլովգրադ։ Իսկ այնտեղից ,– ձեռքով անորոշ շարժումներ արեց, որից դժվար էր կռահել՝ նրանց այնտեղից կտանեն Գերմանիա՞, թե պարզապես կգնդակահարեն։

–Իսկ եթե գերիներից որևէ մեկը դուր գա մեզ, բա՞ց չեք թողնի տանենք մեզ մոտ,– աչքերը խորամանկ խաղով ժպտաց Ուլյան։

– Եթե գերիներից մեկը դուր գա ձեզ, մենք նրան կուղարկենք այն աշխարհը ,– ասաց ժամապահներից մեկը՝ նայելով Ուլյային։ – Որովհետև մենք՝ ռումիններս, խանդոտ ժողովուրդ ենք։

–Թե գերմանացիների՞ց եք վախենում։

–Մենք նրանցից վախենում էինք․․․– ժամապահը նայեց շուրջը, կամացուկ ձայնով ավելացրեց։– Մինչև Ստալինգրադի մոտ եղած մարտերը վախենում էինք, իսկ հիմա ․․․ պարզապես դաշնակից տերության մարտիկներ ենք, ուրիշ ոչինչ․․․

–Քիչ խոսիր,– ընկերոջը սաստեց մյուս ժամապահը։

–Դուք անչափ բարի եք,– շարունակեց Ուլյան ժպտալով։

Ժամապահները ծիծաղեցին։

–Բայց միևնույն է, գերիներից ոչ ոքի չենք տա ձեզ,– ասաց ժամապահը ,-ինչքան էլ դուր գան ձեզ․․ Գերմանացիները, գիտե՞ք ինչ կանեն դրա համար․․․ Տասը տեղ ստորագրել տվեցին, մինչև նրանց մեզ կհանձնեին․․․ Բացի այդ, այստեղ գերմանացի ժամապահ էլ կա, ներսում է․․․ Նրանք պարզ է մեզ չեն վստահում․․․

Աղջիկները շարունակում էին խոսեցնել ժամապահների, և նրանց թվում էր, թե ժամանակը շատ դանդաղ է անցնում։

Այդ նույն պահին Դեմյան Ֆոմինն արդեն ներսում էր, գերիների մոտ, նա գերիներին կամացուկ ասում է․

–Վեր կացեք, ընկերներ․․․ գնացեք․․․ Դուք ազատ եք․․․ Հիվանդանոցից քիչ ներքև ձոր է․․․ Ձորով գնացեք, իսկ այնտեղ Կամենկա գետն է, այնտեղ անտառներ են․․․ Գնացեք․․․

Գերիները շփոթված նայում են իրար։ Նրանք ելնում են նստած տեղերից, շտապում են․․․ Մի քանիսը չեն շարժվում անգամ․․․

–Վեր կացեք․․․ Գնացեք ձորով, իսկ այնտեղ անտառներ են։ Այնտեղ կմիանաք պարտիզաններին․․․

–Մենք քայլելու ուժ չունենք,– ասում է գերիներից մեկը։– Մենք ոչ մի տեղ գնալ չենք կարող։

Բաց դռնից անաղմուկ դուրս են ելնում գերիները, արագ քայլերով, գայթելով իջնում դեպի ձորը։

Հեռվից, ատրճանակներն ու «ֆինկաները» պատրաստ բռնած, ձյան վրա պառկած նրանց հետևում են տղաները։

Դեմյանը, վերջացնելով գործը, արագ դուրս եկավ ետնադռնից՝ չմոռանալով դուռը թողնել բաց․․․ Գուցե այն մյուսներն էլ էլ կարողանան դուրս գալ․․․ Նա կուզեկուզ վազեց տղաների մոտ և փլվելով ձյան մեջ, հոգնած շշնջաց․

–Վերջ․․․ տասնյոթ հոգի փախան․․․ Չորս հոգի բոլորովին հյուծված են․․․Նրանք տեղից շարժվել չկարողացան․․․ Բայց կեցցես, Վիկտոր,– շրջվելով Վիկտոր Պետրովի կողմը, կամացուկ ավելացրեց Դեմյանը ։– Իսկական հերոս․․․ Գերմանացի պահակն այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ պատահեց իր հետ․․․ Վիկտորը նրան գրկեց ետևից, մի ձեռքով ամուր փակելով բերանը, նա գերմանացուն ուժով նստեցրեց գետնին, և ես միայն «ֆինկայի» փայլը տեսա մթության մեջ․․․ նա ձայն անգամ չհանեց։

«Նրանք իմ հորը սպանեցին, ինքն իրեն ասում էր Վիկտոր Պետրովը՝ ասես արդարանալով,– նրանք իմ հորը կենդանի թաղեցին զբոսայգում»։

–Գնանք, տղաներ ,– հրամայեց Տոլյա Պոպովը ։– Ամեն ինչ բարեհաջող էր․․․ Հարկավոր է հայտնել աղջիկներին․․․

–Նրանք արդեն գիտեն,– ձյունն իրենից թափ տալով արտասանեց Դեմյան Ֆոմինը։

–Ինչպե՞ս ,– զարմացավ Տոլյան։

–Պարզ ,– ասաց Դեմյանը խորհրդավոր։

Եվ, իրոք, քիչ անց նրանց ընդառաջ եկան Ուլյան ու Մայան։

–Հը, ինչպե՞ս էր,– ժպտաց Մայան։

–Ամեն ինչ լավ էր,– հանգիստ ձայնով ասաց Տոլյա Պոպովը։– Ապրեք․․․

–Իսկ Ուլյան ժամադրվեց պահակի հետ,– ծիծաղեց Մայան։

–Մի ժամից հետո հրեշտակի մոտ կլինի ժամապահ-սիրեցյալդ, Ուլյա,– ասաց Բորյան ։– Գերիների համար նրան ժամադրության կուղարկեն այն աշխարհ։

–Իմ խեղճ ասպետ,– ասաց Ուլյան խորը հառաչանքով և բոլորը ծիծաղեցին։

–Դե, մինչև վաղը,– ասաց Տոլյա Պոպովը ։– Բարի գիշեր․․․ Վաղը կհավաքվենք․․․

Նրանք բաժանվեցին։ Տոլյա Պոպովն ու Բորյան գնացին աղջիկներին ճանապարհելու։

Մայային ուղեկցելուց հետո Բորյան վերադառնում էր տուն։ Նա արդեն իջնում էր դեպի հեղեղատ, երբ ետևից ինչ-որ ձայն լսեց։ Աղջկա ձայն էր․– նա դա իսկույն հասկացավ և արագ վազեց ետ։

–Բաց թողեք, ի՞նչ եք անում, բաց թողեք, – ասում էր աղջկա ձայնը։

«Լինա Սամոշինայի ձայնն է»,– վայրկենապես մտածեց Բորյան և սլացավ ետ։ Դպրոցական շենքից քիչ ներքև, այնտեղ, ուր ճանապարհը շեշտակի թեքվում, գնում էր դեպի մթին հեղեղատ, գերմանական երկու զինվոր մի աղջկա ուժով քաշում էին ճանապարհից դուրս։

–Բաց թողեք ինձ․․․

Առանց մտածելու, Բորյան հասավ նրանց, և, իբր պատահաբար էր հայտնվել այստեղ, բարձր և ոչ այնքան քաղաքավարի, ռումիներեն հարցրեց․

–Ժամը քանի՞սն է։

Հիտլերականները խմած էին։ Հանկարծակիի գալով, նրանք բաց թողեցին աղջկա ձեռքը։ Բորյան շարունակեց խաղը՝ շատ լավ գիտակցելով, որ գերմանացիների համար, այն էլ մի քիչ խմած վիճակում, ոչինչ չարժե տեղացի մարդուն գնդակահարել։ Բայց ետ կանգնելու տեղ չկար այլևս․ նա արդեն ռիսկի էր դիմել։

–Ժամը քանի՞սն է – համառորեն իր հարցը կրկնեց Բորյան՝ գրպանում շոշափելով ֆիննական դանակը։ «Եթե խորամանկությունը չօգնեց, վճռեց նա,– գործի կդնեմ վերջին միջոցը»։

Անգելինա Սամոշինան վախվորած նայեց մեկ հիտլերականներին, մեկ Բորյային՝ չհամարձակվելով շարժվել տեղից։

Բորյայի հաստատակամությունը ներգործություն ունեցավ։ Զինվորներից մեկը չրխկացրեց ինքնալուսիչը և լուսավորեց ձեռքի ժամացույցը։

–Քսան,– ռուսերեն արտասանեց գերմանացին։

Ինքնալուսիչի լույսի տակ Բորյան տեսավ Անգելինայի գունատ դեմքը և ռուսերենը, ռումիներենն ու գերմաներենը իրար խառնելով սկսեց բացատրել, որ լավ չէ, երբ աղջիկը մեկն է, իսկ իրենք՝ երկուսը։ Հարկավոր է մի աղջիկ էլ գտնել, և Բորյան առաջարկեց միասին գնալ աղջկա հետ և կանչել նրա ընկերուհուն ևս։

–Մենք այստեղ կսպասենք ,– ասաց Բորյան նայելով Անգելինային, իսկ դու գնա ընկերուհուդ կանչիր․․․

–Հիմա,– արագ վրա բերեց Անգելինան և անարգելք ձուլվեց մթությանը։

Մնում էր, որ Բորյան ևս կարողանար ազատվել այս պատմությունից։ Զինվորներին զվարճացնելով դատարկ պատմություններով, նա նրանց տարավ մոտակա տան մոտ, ասաց․

–Այն մոմենտ,– և բացելով բակ մտնող դռնակը, ներս մտավ։

Գերմանացիները, հավանորեն, մտածեցին, որ տղան գնաց աղջիկներին շտապեցնելու։ Իսկ Բորյան, ներս մտնելով բակ, արագ վազեց դեպի դիմացի ցանկապատը և անցնելով այն, կորավ տների արանքում։

Առավոտյան Անգելինան պատմում էր Մայային։

–Ահա այստեղ էր, Մայա, Բորային աստված ուղարկեց․․․ Մենք գալիս էինք Տոնյա Իվանիխինայի հետ, նրա գրպանում թռուցիկներ կային դեռ, ինձ մոտ էլ կային, բայց ինձ մոտ քիչ էր, և ահա, ասես գետնի տակից հայտնվեցին, առջևում երկու գերմանացի երևացին։ Մութ էր թեկուզ, բայց ես նրանց համազգեստից ճանաչեցի։ Նրանք մեզ հրամայեցին կանգնել, ես թռուցիկները տվեցի Տոնյային, «փախիր» ասացի, իսկ ինքս ընդառաջ գնացի գերմանացիներին ։– Անգելինան խոր շունչ քաշեց, շարունակեց։– Չգիտեմ ինչ կլիներ, եթե Բորյան հրաշքով չհայտնվեր, մինչև կյանքիս վերջը չեմ մոռանա նրան, Մայա, նրան կարող էին սպանել, պատկերացնո՞ւմ ես․․․

Արևոտ օր էր, ձյունը շողում էր կուրաչուցիչ փայլով։ Զրուցելով նրանք հասան հեղեղատ, իսկ քիչ անց նրանք արդեն թակում էին Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի դուռը։

–Ներս մտեք,– բացելով դուռը ժպտադեմ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մայրը՝ Աննա Եգորովնան։– Մտեք, մտեք․․․

–Տա՞նը չէ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան,– հարցրեց Մայան՝ Անգլինայի հետ բարձրանալով պատշգամբ։

–Տանն է, անցեք․․․ Աղջիկներն էլ այնտեղ են․․․

Փոքրիկ սենյակում, աղջիկներին հավաքած գլխին, ինչ-որ բան էր կարդում Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։

Տեսնելով Մայային ու Անգելինային, նա փակեց ձեռքի տետրը, մի կողմ դրեց և ընդոստ քայլերով գնաց նրանց ընդառաջ։

–Իմ անուշիկ Մայա,– գորովագին շշնջաց նա, ուժով զսպելով իրեն, որ չարտասվի։ Բայց դա նրան չհաջողվեց․ նրա աչքերը լցվեցին։

–Օյ, օյ, օյ,– ծիծաղեց Ուլյան և արտասանեց այն բանաստեղծությունը, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նվիրել էր Մայային և որը անգիր գիտեին բոլոր աղջիկները․