ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

–Երեկոյան կգանք, ոչինչ։ Հարկավոր է ցորենի դեզերը վառել, իսկ դրան․․․ Դեզերը պահպանում է, որպեսզի կալսեն, ուղարկեն Գերմանիա ․․․ Ծախու շուն։ Իսկ դրան հարկավոր է կախել վառված դեզերի մոտ։ Անհոգ մնա, մեզ այլևս չես տեսնի,– վճռական ձայնով ասաց Վասյան, նայելով աղջիկներին։

–Մենք լուռ հետևում ենք, թե այդ ծախու շները ինչ են անում,– ասաց Մայան։– Թռուցիկները քիչ է, հարկավոր է զենքի ուժով։ Թող մեռնենք, բայց պատվով։ Զոյայի նման։

–Ես էլ եմ գտնում, որ հարկավոր է դիմել զենքի,– խոսեց Ուլյան հանգիստ տոնով, ասես նրա խոսքը շատ հասարակ բաների մասին էր։– Միայն թռուցիկնրով ոչինչ չես անի։ Հարկավոր է նաև զենքով։

–Հիտլերականներն արդեն ստեղծել են իրենց նոր կարգերը։ Եվ Կրասնոդոնում, և մեզ մոտ՝ Պերվոմայկայում, նրանք ձերբակալում են առաջավոր մարդկանց, կոմունիստներին ու կոմերիտականներին, բոլոր նրանց, ովքեր շքանշաններ են ստացել սովետական օրոք, բոլոր կարմիր պարտիզաններին։ Ես կարծում եմ,– Մայան փոխնիփոխ նայեց աղջիկներին,– ինձ թվում է, որ մեզնից ոչ ոք չի կարող անտարբեր նայել այդ բոլորին, մեզնից յուրաքանչյուրը պարտավոր է զենք ունենալ և կռվել թշնամու դեմ որպես իսկական պարտիզան։ Ձեր առաջ, իմ սիրելի ընկերուհիներ, մեր հայրենիքի առաջ,– Մայայի ձայնը դողաց,– սովետական ամբողջ ժողովրդի առաջ երդվում եմ մինչև վերջին շունչը պայքարել անարգ թշնամու դեմ։ Ես գիտեմ, որ բոլորդ էլ ինձ նման եք մտածում, բոլորդ՝ անխտիր,– ձայնը ցածրացնելով, որպես սրբազան երդում, վառվող շուրթերով շշնջաց Մայան ։– Եկեք երդվենք, ինչով հնարավոր է օգնել կարմիր բանակին՝ հիտլերյան կատաղած շներին ոչնչացնելու գործում, օգնենք՝ չխնայելով մեր արյունն ու մեր կյանքը։ Ես մինչև կյանքիս վերջը հավատարիմ կմնամ հայրենիքին ու կոմերիտմիությանը։

Երդման այդ խոսքերը՝ դաշտամիջյան ճանապարհին, տապից քարացած ծառերի ներքո, հուզեցին բոլորին։

–Ես նույնպես երդվում եմ, ինչ էլ որ պատահի ինձ, ինչպիսի խոշտանգումների էլ որ ենթարկեն․․․– Ուլյան մի պահ լռեց՝ հարմար բառեր գտնելու համար, և միանգամից ավելացրեց,– չեմ դավաճանի իմ ընկերներին, մինչև կյանքիս վերջին րոպեն, մինչև վերջին շունչը հավատարիմ կմնամ մեր սրբազան հայրենիքին։

– Ես նույնպես երդվում եմ մինչև վերջ պայքարել թշնամու դեմ, ասաց Անտոնինա Իվանիխինան, նայելով Ուլյային ու Մայային։

–Բոլորս ենք երդվում,– ասաց Շուրա Բոնդարևան։

–Բոլորս երդվում ենք,– լսվեց Նինա Մինաևայի ձայնը։– Երդվում ենք կռվել մինչև վերջ, իսկ եթե պետք է մեռնել, մեռնել հերոսի մահով․․․

–․․․Երդվում ենք, – ասացին Նինա Գերասիմովան ու Անգելինա Սամոշինան։

–․․․Երդվում ենք ,– արձագանքեց Լիլիա Իվանիխինան։

–Ավելի հեշտ է տեսնել, թե ինչպես են մեռնում հերոսները, քան լսել ինչ-որ վախկոտի աղաչանքը՝ իրեն ներելու մասին,– արտասանեց Ուլյան՝ հայացքը հեռուներին։– Մենք կպայքարենք հանուն ազատության, և եթե մեռնենք, ապա դա մահ չի լինի, դա կլինի անմահություն․․․

Երեկոյան Պերվոմայկայի ծայրին, Դեմյան Ֆոմինի տանը, ուր ներկա էին Ուլյան ու Մայան, երդվում էին և տղաները։-․․․ Ես երդվում եմ մեր այրված քաղաքների, գյուղերի, անմեղ զոհերի համար,– սկզբում կամացուկ, հետո հետզհետե բարձր ու վճռական ասում էր Բորյա Գլավանը։

Մեկը մյուսի ետևից երդվում են Դեմյան Ֆոմինը, Գենադի Լուկաշևը, Վասյա Բոնդարևը, Նիկոլայ Ժուկովը, Վլադիմիր Ռագոզինը, Անատոլի Նիկոլաևը, Եվգենի Շեպելյովը։

–․․․Իսկ եթե խախտեմ այս սրբազան երդումը խոշտանգումների ժամանակ կամ վախից,– յուրաքանչյուր բառը շեշտելով ասում էր Անատոլի Պոպովը ,– թող իմ անունն ու իմ հարազատները նզովվեն հավիտյան, իսկ ինձ թող պատժեն իմ ընկերները․․․

Տեղից ելնում է Վիկտոր Պետրովը։ Նա ընկերներին չի նայում։ Նա նայում է դեպի դուրս, ասես այնտեղ, դրսում կանգնած են նրանք, ովքեր մի քանի օր առաջ խոշտանգեցին իր հորը՝ նրան իր կոմունիստ ընկերների հետ կենդանի թաղելով Կրասնոդոնի քաղաքային զբոսայգում։ Վիկտորի խոսքը նրանց էր վերաբերում, այդ նրանց էր Վիկտորն ասում․

–Ակն ընդ ական․․․ Երդվում եմ պայքարել, կռվել մինչև արյան կաթիլը վերջին․․․

Վիկտորը նստեց։ Տիրեց կարճատև, բայց ճնշող լռություն։

Վիկտոր Տրետյակևիչը, որ մինչ այդ լուռ նստած էր սեղանի մոտ, լուսամուտի գոգին, ոչ բարձրաձայն ասաց․

–Ամեն ինչ պարզ է,– և, նայելով նստածներին, կամացուկ ավելացրեց․– Նրանք, ովքեր հանձնարարություն ունեն, կարող են գնալ։

Տեղից արագ ելավ Վասյա Բոնդարևը, բազմանշանակալից մի հայացք նետելով աղջիկների վրա։ Ե՛վ Մյան , և՛ Ուլյան իսկույն հասկացան, թե ինչ էր ասում այդ հայացքի բազմանշանակությունը։ «Նրանք, պարզ է, գնում են Գրինյովին սպանելու»,– մտածեցին Ուլյան և Մայան ու մի տեսակ վախեցած նայեցին իրար։ Բայց դա մի վայրկյան անգամ չտևեց․ նրանք քաջալերող հայացքով նայեցին Վասյային։ «Թող սպանեն,– մտածեցին նրանք ։– Հայրենիքի դավաճան ծախու շները պետք է սատկեն․․․»։ Մեկը մյուսի ետևից տղաները դուրս եկան։ Վերջին պահին Բորյան հասցրեց ժպտալ Մայային և Ուլյային։ Սենակում մնացին Ուլյան, Մայան, Անատոլի Պոպովը, Վիկտոր Տրետյակևիչն ու Դեմյան Ֆոմինը։

–Դիմկա, դու փողոցում հսկիր, որպեսզի ոչ ոք չմոտենա տանը,– բարեկամաբար ասաց Վիկտորը, և Դեմյանը արագ ելավ տեղից։

–Ոչ միայն մեզ մոտ, Պերվոմայկայում,– երբ դրսում մարեցին Դեմյանի ոտնաձայները, սկսեց Վիկտորը ,– ընդհատակյա կոմերիտական խմբեր կան ուրիշ վայրերում։

–Որտե՞ղ,– Ուլյան շողարձակող աչքերով նայեց Վիկտոր Տրետյակևիչին։

–Կան նաև ուրիշ վայրերում,– խուսափողական ասաց Վիկտորը, և Ուլյան անհարմար զգաց իր անտեղի հարցի համար ։– Նրանց բոլորին գլխավորում են այդ նպատակով ընդհատակում թողնված կոմունիստները։ Պետք չէ, որ այդ մասին բոլորն իմանան, իսկ դուք պարտավոր եք իմանալ․․․ Եվ ոչ ոքի չասել ․․․ Մեզ օգնում են,– դարձյալ խուսափողական ասաց Վիկտորը։– Թե ով՝ դա կարևոր չէ,– ժպտաց նա,– կարևորն այն է, որ օգնում են։ Եվ մենք պարտավոր ենք արդարացնել մեր ավագ ընկերների վստահությունը։

–Պերվոմայկայի մեր տղաներն ու աղջիկները ամեն ինչ կանեն ավագ ընկերների վստահությունն արդարացնելու համար,– տեղից խոսեց Ուլյան։

–Նրանք արդեն ահագին բան են արել,– ավելացրեց Վիկտորը։– Այնտեղ այդ մասին ընկերներն արդեն գիտեն․․․ Մենք շատ բան ենք արել․․․ Մեր թռուցիկնրով մենք մարդկանց բացատրեցինք չհավատալ ֆաշիստների շռայլ խոստումներին։ Հասկացրինք, որ հիտլերականները, խաբելով նրանց, կտանեն Գերմանիա, կստիպեն այնտեղ գործարաններում զենք արտադրել՝ մերոնց սպանելու համար։ Բնակչությանը կոչ արեցինք մտնել պարտիզանական խմբեր, պայքարել զավթիչների դեմ։– Վիկտոր Տրետյակևիչը լռեց։– Այն բանում, որ պարտիզանական բազմաթիվ խմբեր են ստեղծվել, – ուշացումով ասաց Վիկտորը ,– մենք էլ ավանդ ունենք։

Բոլորը գոհունակությամբ ժպտացին։

–Ընդհատակյա կոմերիտական կազմակերպություն կա նաև Կրասնոդոնում ,– հանկարծակի ասաց Վիկտորը և բոլորը միանգամից հայացքներն ուղղեցին նրա վրա։– Կազմակերպությունն ունի շտաբ, որի անդամներից մեկն էլ ես եմ։

–Ահա թե ի՜նչ,– սեթևեթանքով արտաբերեց Ուլյան, բայց լուրն այնքան կարևոր էր, որ դրան ուշադրություն դարձնող չկար։

–Շտաբի անդամներից է նաև Վանյա Զեմնուխովը․ դուք նրան գիտեք,– շարունակեց Վիկտորը ։– Մի խոսքով, մենք կապված կլինենք այդ կազմակերպությանը, բայց կգործենք առանձին։ Այսինքն նրանց հետ կապված կլինենք միայն մենք՝ չորսով, և Բորիս Գլավանը։ Մնացածները չպետք է իմանան այդ մասին։

–Պարզ է,– իսկույն վրա բերեց Տոլյա Պոպովը։

–Բայց կգործենք առանձին ,– կրկնեց Վիկտորը։– որոշված է շտաբի մեջ մտցնել նաև Ուլյային։ Մայան դպրոցական կոմերիտկազմակերպության քարտուղար ու կուսշրջկոմի անդամ է եղել մինչև օկուպացումը, նրան շատերը գիտեն, ընկերները որոշեցին չընդգրկել նրան շտաբում։ Տղաներին ու աղջիկներին կբաժանենք հնգյակների։ Յուրաքանչյուր հնգյակ պետք է ունենա իր հրամանատարը։ Որոշել ենք հնգյակների հրամանատարներ նշանակել Բորյա Գլավանին, Ուլյային, Մայային և Վիկտոր Պետրովին։ Իսկ ամբողջ խմբին կգլխավորի Տոլյա Պոպովը։ Յուրաքանչյուր հրամանատար կազմում է իր հնգյակը․․․

–Համաձայն ենք,– արտասանեց Մայան։– Ի միջի այլոց, պտք է ասել, որ գործին այդպիսի լուրջ մոտեցումը ինձ շատ է դուր գալիս։

–Եթե ուզում ենք, որ լուրջ մարդիկ գործ ունենան մեզ հետ, պետք է ինքներս լրջորեն վերաբերվենք գործին,– տեղից բարձրանալով ասաց Վիկտորը ։– Ամենից գլխավորը՝ գաղտնապահություն։ Սա շատ կարևոր է։ Դե, բարի գիշեր, մինչև նոր հանդիպում։

Տոլյան դուրս եկավ Ուլյային ու Մայային ճանապարհելու։

–Մենք արդեն գործում ենք, Ուլկա,– դրսում ընկերուհուն սեղմվելով շշնջաց Մայան։– Ինչպիսի երջանկություն՝ մենք արդեն գործում ենք․․․

Ներքևում, Կամենկայի կողմերում, խավար անտառներում կանչում էին գիշերահավերը։

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան պատշգամբում, թախտի վրա նստած էր, երկար քայլելուց ոտքերը ուռած էին դեռ․ չէր կարողանում շարժվել։ Երբ աղջիկները ներս մտան, նա ուրախ-ուրախ բացականչեց․ Օ՜, այս ինչ լավ է, որ եկաք։– Նա կիասբարձրացավ թախտից, ժպտադեմ նայեց աղջիկներին՝ իր նախկին աշակերտուհիներին։– Այս որտե՞ղ եք, անխիղճ անաստվածներ։

–Առավոտյա՞ն չէիք մոտդ, Սաշենկա,– ժպտաց Մայան։

–Օկուպացիայի մեկ ժամը տարի է թվում, Մայա ,– արտաբերեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, խեղճացած նայելով Մայային ։

–Սրանից հետո շաբաթը մի անգամ ենք գալու,– ասաց Մայան, բայց հետո զգաց, որ իր սիրելի Սաշենկան պիտի տխրի, ավելացրեց․-Խոսք ենք տալիս այսուհետև հանգիստ չտալ քեզ։ Ո՞ւր է պատեֆոնը, մի բան լսենք։

Ձայնապանակը դանդաղ պտտվեց՝ սենյակը լցնելով տխրածոր երգով։ Մայան մեքենայորեն վերցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի օրագիրը, բաց արեց պատահած էջը․ «Քեզ, տետր իմ, կուզենայի վստահել ես ամեն ինչ․․․ Դու անշունչ ես ու լուռ․ իմ բարեկամն ես դու։ Ես շատ անգամ եմ խոսում քեզ հետ, խոստովանում եմ սակայն, որ այնքան էլ անկեղծ չեմ եղել քեզ հետ․․․ Դու աչքեր չունես, դու չես լսում ․․․ թե չէ շատ բան կտեսնեիր դու, շատ բան կլսեիր․․․ Ես շատ կուզենայի պատմել քեզ այն բոլորի մասին, ինչ եղավ երկու օր առաջ, պատմել այն երեկոյի մասին, որ չի մոռացվի երբեք, այն գիշերվա մասին․․․ Քեզ կուզենայի պատմել ինձ խորապես հուզող որոշ բաների մասին․․․ Մենք խոստացել էինք գրել ճշմարտությունը․․․ Որքան երջանկություն կար այդ գիշերվա մեջ, որքան մտքեր եկան- անցան անընդհատ հոսանքով, լցրին մարմնիս ամեն մի բջիջը, ինչպես վառ եմ պատկերացնում ես զրուցակիցներիս ոգեշնչված դեմքերը․․․» Մայան մի երկու էջ թերթեց, նորից սկսեց կարդալ․ «Օգոստոս, ախ, գոնե անձրև գար։ Այս ու այն կողմ եմ ընկնում, մի գործ չեմ գտնում, որ կատարեմ։ Մի՞թե ամեն ինչ կորած է․․․ Ախ, եթե հնարավոր լիներ ոչինչ չմտածել։ Կուզենայի պատկերել գոնե մեկ օրն իմ այս կյանքի, բայց օրերն իրար նման են, նրանց տարբերությունն աննկատելի․․․ Ստիպված եմ մահճակալին ընկած՝ երազներով մխիթարվել։ Նրանք ինձ տանում են մոռացության աշխարհը ․․․ Ի՞նչ դժվար ժամանակ է․․․»։ Մայան կրկին մի քանի էջ թերթեց, նորից կարդաց․ «Մայայի գալը կենդանացնում է իմ խուցը։ Ես ինքս էլ կյանք եմ առնում։ Մայան լեռնային հորձանուտ գետակ է․ նա ասես հոգնել չգիտի։ Նա մշտապես շարժուն է․ շարունակ հնչում է նրա ձայնը, շառագունում են նրա նուրբ վարդագույն այտիկերը, փայլում էին նրա աչիկները․․․»։ Չշարունակեց կարդալ, ծալեց օրագիրը, նայեց Ալեքսանդրային։ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ասես նոր միայն նկատեց օրագիրը, արագ վերցրեց Մայայի ձեռքից։

–Կարդալ չի կարելի,– շշնջաց նա՝ շառագունած ժպտալով ընկերուհուն։ Իսկ սկավառակը դանդաղ պտտվում էր։ Դանդաղ ծորում էր երգը։ Անցած օրերի մասին տխուր երգում էր պատեֆոնը․

Տխուր իմ երգով ես չեմ արթնացնի

Իմ գեղեցկուհուն, թող քաղցր քնի․․․

Հետո խոսեցին սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրություններից, Գրինյովից, որին տղաները դաշտի մեջ, ծառից կախել էին, իսկ կրծքին կպցրել էին մի գրություն այն մասին, որ բոլոր դավաճանները կստանան իրենց պատիժը։ Հետո խոսեցին վերջին թռուցիկներից, և Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, հանկարծ ինչ-որ բան հիշելով, ասաց․

–Տոլյա Պոպովն էր այստեղ։ Ասում է նոր ռադիոընդունիչ են հավաքել, ամեն գիշեր Մոսկվան լսում են։

–Ճի՞շտ,– Մայայի սև աչքերը փայլեցին ուրախությունից։

–Այո։ Քիչ հետո կգան։ Ոնց էլ մոռացել էի,– ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Բորյան էլ հետն էր, քեզ էր ուզում տեսնել։

–Ի՞նձ,– շփոթվեց Մայան ։– Ի՞նչ էր ասում։

–Չգիտեմ ,– իբր անտարբեր՝ անհոգ արտասանեց Ալեքսանդրան, հետո զգաց, որ Մայային անհարմար վիճակի մեջ դրեց, խոսքը փոխեց։– Կարծեմ հիվանդ էր։

–Հիվա՞նդ,– վախեցած ու զարմանքով ասաց Մայան ,– ի՞նչ է պատահել․․․ Ես տեսա, բոլորովին հիվանդ չէր։

–Իսկ որտե՞ղ տեսար, գնչուիկ,– իսկույն վրա տվեց Ուլյան։– Ախր դու երեկ և այսօր մեզ հետ էիր, ե՞րբ տեսար նրան։

–Պատահմամբ տեսա, պատասխանեց Մայան՝ դարձյալ շփոթվելով։

–Ա՜ա, պատահմամբ է տեսել,– ծոր տվեց Ուլյան,– փողոցով պատահմամբ գնում էի, պատահաբար տեսա, սկսեցի պատահմամբ խոսել։

Աղջիկները ծիծաղեցին։

–Ուլկա,– մտերմիկ տոնով սաստեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։– Խիղճ ունեցիր․․․

–Ես միշտ էլ խղճով եմ եղել, Ալեքսանդրա Եմելյանովնա,– ծիծաղելով ասաց Ուլյան։– Արար աշխարհը գիտի դա․․․ Դուք ձեր Մայայի մասին մտածեք․․․

Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ժպտաց, այտը գորովագին սեղմեց Մայայի այտին։

Առավոտը բացվեց անձրևով։ Դեղնած, թաց տերևները կախվել էին ծառերից։ Հեռվում, լայնարձակ տափաստանի վրա, ծանր նստել էր մառախուղը։

Պերվոմայկայում խոսում էին պարտիզանների, թռուցիկների ու այրված դեզերի մասին։ Բոլորը թաքուն, բայց ներքուստ ուրախ՝ ասում էին, որ գիշերը պարտիզաններ եկել Պերվոմայկա, թռուցիկներ փակցրել տների պատերին, հեռագրասյուներին, խանութի դռանը։ Ինչ-որ աշխուժություն էր տիրում ավանում։ Մի թռուցիկ ձեռքին, Մայան մտավ տուն։

–Թռուցիկ եմ գտել, մամ,– ձեռքում շուռումուռ տալով թռուցիկը, անտարբեր ասաց նա։– Առ, կարդա։ Կարծես տեղ չեն գտել կպցնելու, բերել մեր պատին են փակցրել։

Մայրը զարմացած նայեց դստերը, ակամայաբար մեկնելով ձեռքն ու վերցնելով թռուցիկը։

–Իսկ ինչպե՞ս են փակցրել,– մտազբաղ ասաց նա, և սկսեց կարդալ՝ սկզբում ցածր, իսկ հետո հետզհետե բարձրացնելով ձայնը․ «Հիտլերը կախաղանով, գնդակահարությամբ ու խոշտանգումներով ուզում է վախեցնել սովետական մարդկանց։ Թշնամիները լացով ու արցունքով են լցրել մեր տները։ Հիշեցեք, Հիտլերի համար ստրուկներ ենք մենք, միս, ասասուն։– Աննա Փեհլիվանովան խորը շունչ քաշեց, շարունակեց․– Լավ է մահ, քան գերմանական ազատություն։ Հիտլերը խաբում է պատերազմի ավարտի մասին, պատերազմը նոր է բորբոքվում։ Մեր բանակը դեռ կվերադառնա Դոնբաս։ Մի գնացեք Գերմանիա, եթե ուզում եք շուտով ձեր տան մեջ համբուրել ձեր ամուսնուն, որդուն, եղբորը։ Մենք մեր թռուցիկներում կպատմենք ճշմարտությունը, ինչքան էլ դառը լինի այն Ռուսաստանի համար։ Կարդացեք, կարդացեք մեր թռուցիկները, դրանց բովանդակությունը հաղորդեցեք տնից-տուն, գյուղից-գյուղ։ Մահ գերմանական զավթիչներին»։– Ախր ինչպե՞ս են փակցրել ,– վերջացնելով ընթերցումը, կրկնեց Աննան,– ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ․․․ Շունն էլ բաց թողած էր․․․

–Էլ ինչ պարտիզան, որ չկարողանա թռուցիկը փակցնել պատին,– ծիծաղեց Մայան։ – Իսկ գիտե՞ս, մամ, քանի որ պարտիզաններ են գալիս, ուրեմն կարմիր բանակը հեռու չէ։ Ուրեմն մոտ է այն․․․

–Դա նույնպե՞ս թռուցիկներում է գրված,– ուշադիր նայելով դստերը, հարցրեց Աննան։

–Այո։ Գրված է նաև այն մասին, որ ընկեր Ստալինը Մոսկվայում է,– ասաց Մայան։ – Գերմանացիները ստում են, որ իբր ընկեր Ստալինը թողել է Մոսկվան։

–Դա նույնպե՞ս թռուցիկում է գրված,– արդեն չթաքնված հետաքրքրությամբ հարցրեց Մայայի մորաքույրը՝ Նինան, որը հյուր էր եկել Սամսոնովկա գյուղից։

–Այո,– Մայան հանգիստ շրջվեց մորաքրոջ կողմը և շրջազգեստի գրպանից հանելով մի թռուցիկ ևս, անտարբեր գցեց սեղանին։ – Սա էլ մոռացել էի․․․ Սա ցանկապատին էր կպցրած․․․ Կարդա՞մ, մամ։

–Կարդա,– ուշադրությունը լարեց մայրը։– Կարդա տեսնենք ինչ են գրում։

–«Մոտենում է գերմանա-ֆաշիստական բարբարոսների լծից ազատվելու բաղձալի ժամը,– հանգիստ, անվրդով ձայնով կարդաց Մայան։– Հարավ- արևմտյան ճակատի զորքերի կողմից ճեղքված է պաշտպանության գիծը։ Մեր զորամասերը, գրավելով Մորոզովսկայա կայարանը, առաջ շարժվեցին 45 կիլոմետր դեպի արևմուտք։ Մեր զորամասերի առաջխաղացումը դեպի արևմուտք շարունակվում է ։ Գերմանացիները խուճապահար փախչում են՝ ձգելով զենքերը։ Նահանջելով՝ թշնամին թալանում է բնակչությանը, խլում մթերքներն ու հագուստը։ Պահեք, ինչ կարող եք, որպեսզի հիտլերյան բանդիտների ձեռքը չընկնի։ Սաբոտաժի ենթարկեք գերմանական հրամանատարության հրամանները, մի հավատացեք նրանց ստերին։ Ընկեր Ստալինը Մոսկվայում է։

Մահ գերմանական դահիճներին։

Կեցցե սովետական ազատ հայրենիքը»։ Ահա,– ասաց Մայան նույն անտարբերությամբ։ – Իսկ դուք չեք հավատում։

–Ինչո՞ւ չենք հավատում ․․․ Հավատում ենք․․․ Բայց դե բոլոր թռուցիկները քեզ են պատահում,– ժպտալով արտասանեց մայրը՝ չկասկածելով բնավ, որ ինքը՝ Մայան է գրել այդ թռուցիկը։

–Դու ուշադիր չես, ծիծաղեց Մայան, հետո ավելացրեց ,– գերմանացիները ուզում են կոմերիտականներին տանել Գերմանիա, բայց չեն կարող։

–Ինչո՞ւ չեն կարող ,– հետաքրքրվեց մայրը։

–Պարտիզանների թռուցիկներում է գրված ։ Նրանք կոչ են անում չգնալ Գերմանիա։ Ժողովուրդը հավատում է պարտիզաններին, ուրեմն և կլսի նրանց։

–Ուժով կտանեն,– ասաց մորաքույրը։

–Ուժո՞վ ։– Մայան մի պահ նայեց նրան։– Չեն կարող։ Մի՞թե պարտիզանները կթողնեն․․․ Կտեսնեք, որ չեն կարող։

Մայան այդ երեկո ուշ եկավ տուն։ Եվ ուշ էլ քնեց։ Սեղանի մոտ նստած շարունակ գրում էր։

–Մինչև կես գիշեր ի՞նչ էիր գրում,– առավոտյան հարցրեց մայրը։– Մի քանի անգամ արթնացա, գրում էիր։

–Չէ՞ որ ասել եմ․․․ պարապում եմ,– խուսափողաբար ասաց Մայան, իսկ հետո փոխեց խոսքը․– Մերոնք գրավել են Նովոշախտինսկը։ Ֆաշիստները կորած են։

–Իսկ որտեղի՞ց գիտես,– արագ հարցրեց Աննան՝ անկարող թաքցնելու հրճվանքը․ նրա դենքը բերկրանք էր արտահայտում։– Նշանակում է, ուրեմն, որ մերոնք մոտենում են․․․ Այսօր ավանում բոլորն այդ մասին էին խոսում․․․ Ուրեմն դա ճի՞շտ է․․․– Իհարկե ճիշտ է․․․

Մայր ու աղջիկ նայեցին իրար, ժպտացին։

Մայան սպասում էր նրանց։ Բորյան կրկին մեկնել էր Պոպովկա՝ իր թաքցրած գնդացիրներից երկուսը բերելու։ Ուր որ է՝ պիտի գար։ Նա ուզում էր տուն մտնել, ինչ-որ մեկը այնտեղ, փողոցում, երկարաձիգ սուլեց։ Մայան նրան սուլոցից ճանաչեց․ Ուլյան էր։ Մայան ձեռքի գիրքը դրեց պատշգամբի բազրիքին, արագ դուրս եկավ։ Մութ էր, բայց Աննան տեսավ, թե ինչպես Մայան դուրս եկավ բակից և, տեսնելով Ուլյային ու Բորյա Գլավանին, ուրախությունից ծափ զարկեց։

–Ե՞րբ է եկել,– հարցրեց Մայան՝ շփոթված նայելով Ուլյային։

–Ո՞վ,– իբր չհասկացավ Ուլյան։

–Այսօր ,– պատասխանեց Բորյան։ Քանի օր է ճանապարհին ենք։ Գիշերը գալիս էինք, ցերեկը՝ թաքնվում։

–Գնդացիրը բերե՞լ եք։

–Այո։ Եվգենի Մաշկովին ասացի, քիչ մնաց ուրախությունից գժվեր։ Սա չորրորդ գնդացիրն է, որ բերում ենք։ Երկուսն առաջ էինք բերել։

–Ես գիտեմ այդ մասին։

–Մաշկովը գովեց։

–Ասա՞ց, որ մեզ մոտ եղել է։

–Ասաց ․․․ Նա Ուլյային սիրահարվել է, գիտե՞ս․․․

–Այո,– հպարտ կանգնեց Ուլյան։– Մինչև ականջները։ Չէ, մինչև ականջների ծայրերը։

Նրանք ցածր ծիծաղեցին։

–Վաղը արի Տոնյայի մոտ,– կամացուկ ասաց Ուլյան։– Վեցի մոտերքը։ Իսկ մինչ այդ պետք է գնալ Իզվարինո։ Կարո՞ղ ես գնալ։

–Իհարկե,– ասաց Մայան ։– Իսկ ի՞նչ կա։

–Հարկավոր է թռուցիկներ տարածել այնտեղ։ Ճանապարհին նույնպես․ եկող-գնացող շատ կա այդ ճանապարհին։ Ահա, կարտագրես։ Սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրությունն է։

–Շատ լավ։

–Իսկ հիմա աչքերս փակում եմ, ցտեսություն ասա Բորկային։

Մայան ձեռքը մեկնեց Բորյային։

–Աչքերդ մի փակիր,– ասաց նա՝ ժպտահայաց նայելով Ուլյային։– Քեզանից ամաչող չկա։ Բարի գիշեր, Բորյա։– Մայայի մատները սահեցին Բորյայի ափի վրայով։ – Մինչև վաղը,– քնքշաձայն ավելացրեց նա։

–Զգույշ եղիր,– խորհուրդ տվեց Բորյան։– Աշխատիր՝ ոչ ոք չնկատի։

–Եղավ,– ժպտաց Մայան։– Զգույշ կլինեմ։ Մինչև վաղը․․․

Մայան դարպասի մոտ սպասեց մինչև Ուլյան ու Բորյան անհետացան մոտակա տների ետևում, ու նոր գնաց տուն։

Աշխատելով չարթնացնել մորն ու մորքույր Նինային, որ քնած էին սենյակում, Մայան կամացուկ, անձայն մոտեցավ պատշգամբում, լուսամուտի առջև դրված սեղանին,սկսեց արտագրել Ուլյայի տված թռուցիկը։

Ոչ մայրը և ոչ էլ մորաքույրը չգիտեին, իհարկե, որ այդ պահին Մայան թռուցիկներ է արտագրում։

Մայան հաշվեց․ քսան օրինակ։ «Մի երկու հատ էլ արտագրեմ, գնամ քնելու »,– որոշեց նա։ Մատներն արդեն թմրել էին։ Մայան չգիտեր, որ մայրը քնած չէ։ Իսկ նա, իրոք, քնած չէր, քիչ առաջ արթնացել էր ու հիմա քնել չէր կարողանում։ «Ոտքի վրա չորացել է,– մտածում էր նա դստեր մասին։– Օրը մի կտոր չոր հացից բացի ոչինչ չի դնում բերանը»։ Հիշեց Մայային պատերազմից առաջ՝ այնպես ուրախ, թռվռուն։ Աննան չկարողացավ այլևս քնել։ Նա ելավ անկողնուց, դուրս եկավ պատշգամբ․ Մայան պատշգամբում թախտին քնով էր անցել։

Աննան, չգիտես ինչու, մի տեսակ անհանգիստ սրտով մոտեցավ սեղանին, ակամա բաց արեց այնտեղ դրված տետրը և ասես քարացավ․

«Մերոնք գալիս են,– կարդաց Աննան։ Մայայի ձեռագիրն էր։– Մեր զորքերը, դաժան մարտեր մղելով, առաջ են գալիս․․․» Կարդաց Աննա Փահլիվանովան ու հասկացավ։ Ամեն ինչ հասկացավ նա․․․ Ուրեմն Մայան խաբում էր իրեն, ուեմն նա ոչ թե դաս էր վերհիշում, այլ թռուցիկներ էր գրում։ Վախը ընկավ մոր սիրտը։ Երկար մտածեց Աննան, շատ երկար մտածեց։ Բայց չհանդիմանեց աղջկան։ Չէ, չկարողացավ հանդիմանել։

–Քո հայրն էլ կոմերիտական էր,– ասաց նա, երբ Մայան առավոտյան լվացվել, նախաճաշել էր և ինչ-որ տեղ էր ուզում գնալ ․․․– Ես էլ կոմերիտական եմ եղել։ Զգույշ եղիր, աղջիկս։ Դժվար է պայքարի ճանապարհը։ Շատ է դժվար․․․

Մայան իր սև, խոշոր աչքերը հառել էր մորը և հպարտությունից խոսք չէր գտնում ասելու։

Նա մոտեցավ, անխոս սեղմվեց մորը։

–Շնորհակալություն ,– կամացուկ ասաց նա։ Եվ քիչ լռելուց հետո ասաց․ Գնում եմ Իզվարինո, մամ։ Այնտեղ թռուցիկներ պետք է տարածեմ։

–Բայց չէ՞ որ վտանգավոր է,– վերջապես ասաց Աննան մտախոհ։– Չէ՞ որ շատ է վտանգավոր,– ավելացրեց նա։

–Ես իրավունք չունեմ չգնալու, մամ,– հանգիստ ձայնով ասաց Մայան ։– Ես կոմերիտկազմակերպության քարտուղար եմ եղել ․․․ Ես իրավունք չունեմ․․․ Հիշո՞ւմ ես, ամառները բերքահավաքի ժամանակ գնում էինք մոտիկ կոլտնտեսություններին օգնելու ․․․ Առաջինը միշտ ես էի գնում, հիշո՞ւմ ես։ Ուրիշ կերպ հնարավոր էլ չէ։

Աննան լուռ էր։

–Գնա,– ուշացումով ասաց նա՝ երկար նայելով աղջկան։– Թող չարը հեռու լինի քո ճանապարհից։ Գնա․․

Նա այլևս ոչինչ չգտավ ասելու։

Տղաներն արդեն հավաքվել էին ավանային ակումբի բակում։ Այդպես էր որոշումը, հանձնարարությունը կատարելուց հետո երեկոյան հավաքվել ակումբի մոտ։

Դեմյան Ֆոմինը՝ կարճահասակ, տարիքով տղաներից ամենափոքրը, ակումբ եկավ ամենավերջում։ Բորյան սկսել էր անհանգստանալ․ Դեմյանը նրա հնգյակից էր։ Բոլորը միանգամից աշխուժացան, հենց որ փողոցի ծայրին երևաց Դեմյանը։

–Բարով տեսանք, ով քաջն Դիմկա Փոմին,– գոչեց Վասյա Բոնդարևը։

–Ողջույններ բոլորիդ՝ իմ կողմից, Դեմյան Փոմինը սեղմեց տղաների ձեռքերը։– Ի՞նչ նկար է։

– «Վոլգա – Վոլգա »,– պատասխանեց Բորյա Գլավանը ։– Վերջացրի՞ր բոլորը։

–Բոլորը ,– ասաց Դեմյանը՝ ձեռքը տանելով գրպանները։– Այս ոնց է պատահել, մեկը մնացել է,– նա մի թռուցիկ հանեց գրպանից։– Այս ինչպե՞ս է պատահել, որ մնացել է,– նա թոթվեց ուսերը և այդ պահին, նկատելով քիչ հեռվից եկող ոստիկան Սևաստյանովին, ծիծաղեց։– Տալիս եմ Սևաստյանովին, ինչ ուզում է, թող անի։

–Հիմարություններ մի արա, Դիմկա,– ասաց Անատոլի Պոպովը։– Լսո՞ւմ ես, Դիմկա։

–Բայց չէ, Դիմկան չէր լսում։ Նա հանկարծակի նկատեց, որ Սևաստյանովը խմած է և որոշեց նրա մեջքին կպցնել մոռացված թռուցիկը։ Դիմայի աչքերն արդեն փայլում էին խորամանկ ժպիտով։

–Իսկ եթե թռոցիկը կպցնե՞նք Սևաստյանովի մեջքին,– առաջարկեց նա, հայացքը չկտրելով Սևաստյանովից ։

–Ասացինք, որ թող գժություններդ,– բարկացավ Անատոլի Պոպովը ։

–Դիմկա, խելոք մնա,– իր հերթին ասաց Բորյան, միաժամանակ աչքով անելով նրան։

Դեմյանը ինչպես կանգնած էր, այնպես էլ կանգնած մնաց։

Սևաստյանովը եկավ, թեթև օրորվելով անցնում էր տղաների կողքով, Դիմկան մի երկու քայլ առաջ գնաց և ընդգծված քաղաքավարությամբ ասաց․

–Բարև ձեզ, քեռի Տիմոֆեյ, ինչպե՞ս եք։

–Սևաստյանովը կանգ առավ, ուշադիր նայեց Դեմյանին։

–Լավ եմ, բալիկս, մոտ արի, ո՞ւմ տղան ես։

Ֆոմինը արագ մոտեցավ, խոնարհ կանգնեց նրա առջև․ նա ետևում, ձեռքում սեղմած պատրաստ պահում էր թռուցիկը։

–Սոլիկովսկու տղան եմ, քեռի Տիմոֆեյ։

Սոլիկովսկին շրջանային ոստիկանության պետն էր, Դիման գիտեր, ինչ էր անում։

–Օ՜, ես էլ չճանաչեցի,– Սևաստյանովը չէր հասցրել տարածել ձեռքերը, Դիմկան հայտնվեց նրա գրկում, նա ձեռքի թռուցիկը արագ ու աննկատ սոսնձեց Սևաստյանովի մեջքին ու հետ քաշվեց՝ շարունակելով անմեղորեն, քնքշաբար ժպտալ նրան։– Պապան ինչպե՞ս է․․․

–Լավ է քեռի Տիմոֆեյ, շնորհակալություն ․․․

Սևաստյանովը քայլեց դեպի դահլիճ, մի քանի անգամ ետ նայելով ու ժպտալով Դեմյանին։

–Դիմկա, դու իսկական աճպարար ես, – հիացմունքով բացականչեց Տոլյա Պոպովը՝ գրկելով Դեմյանին։

–Զգույշ, Տոլիկ, քո մեջքին էլ թռուցիկ կկպցնի,– ծիծաղեց Բորյան։

–Ափսոս, էլ չունեմ,– ձեռքերը տարածեց Դեմյանը ։– Իմանայի՝ մի հատ էլ կպահեի։

–Տղերք, Սոլիկովսկին,– բացականչեց ինչ-որ մեկը։

–Դիմկա, փախիր, հայրիկդ գալիս է,– կատակեց Բորյան, և բոլորը շրջվեցին դեպի Սադովայա փողոցը, որի ծայրին, իր շքախմբով, երևաց շրջանային ոստիկանության պետ Սոլիկովսկին։

–Հիմա նա մի լավ դաս կտա Սևաստյանովին ,– ծիծաղեց Դեմյանը։

Տղաները գիտեին, որ երբ պետերից որևէ մեկը բացակայում է, Սևաստյանովը իրեն գեներալի նման է պահում։ Նրանք արագ անցան մութ ճեմասրահով, մտան դահլիճ, որտեղ, իրոք, գեներալի պես, փքված շրջում էր Սևաստյանովը՝ չկասկածելով անգամ, որ թիկունքին թռուցիկ կա կպցված։ Բոլորն, իհարկե, տեսնում էին, բայց ոմանք, վախենալով ոստիկանություն ընկնելուց, շրջվում էին, մյուսները ձևացնում էին, թե չեն տեսնում, ոմանք ծիծաղում էին, իսկ Սևաստյանովը շարունակում էր ճեմել դահլիճով մեկ՝ դիտողություն անելով սրան- նրան, հայհոյելով։

Տղաները անհամբեր սպասում էին։ Վերջապես ներս մտավ թանձրամարմին Սոլիկովսկին։ Նկատելով Սևաստյանովին, Սոլիկովսկին մոտ կանչեց նրան։

Սևաստյանովն արագ մոտ եկավ, ձգվեց ու զեկուցեց․

–Պարոն պետ, շարքային Տիմոֆեյ Սևաստյանովը պատիվ ունի զեկուցելու․․․

–Թողնել ,– գոռաց Սոլիկովսկին։ Այդ ի՞նչ է փակցված ձեր մեջքին։

Սևաստյանովը կանգնել էր քարացած ու ապուշ կտրած։

–Ես, պարոն պետ․․․

–Թողնե՛լ,– կրկին գոռաց Սոլիկովսկին և մոտենալով Սևաստյանովին, թունդ հայհոյանքով պոկեց թռուցիկը, հետո շրջվեց իր հետ եկած սպաներից ինչ-որ մեկին հրամայեց․

–Տարեք սրան ոստիկանատուն և ասացեք, որ ես հրամայել եմ փայտի տասնհինգ հարված տալ նրան։

–Առաջ,– իր հերթին հրամայեց սպան, և Սևաստյանովը, դեռևս քար կտրած ու շփոթահար, քայլեց սպայի առջևից։

–Դաժան հայրիկ ունես, Դիմկա,– Դեմյանի ականջին փոփսաց Անատոլի Պոպովը։

Տղաները կամացուկ ծիծաղեցին։

Ակումբից դուրս գալիս, Սևաստյանովը ետ նայեց։

–Դիմկա, քեզ է որոնում,– չկարողանալով պահել ժպիտը, շշնջաց Բորյան։

Դեմյանը ուսով հրեց նրան, ծիծաղեց։

Այն մասին, որ կուսշրջկոմի նախկին հրահանգիչ Եվգենի Մաշկովը որպես դիրեկտոր աշխատանքի է ընդունվել Գորկու անվան ակումբում,– Մայան իմացավ Բորյայից, իսկ Բորյային այդ մասին ասել էր Վիկտոր Տրետյակևիչը։