ՀԵՌԱՑՈՂ ԵԶԵՐՔ. (Վեպ-ռեքվիեմ)

– Ինչո՞ւ պիտի կպչեմ ու ինչո՞ւ պիտի ասեմ, – ժպտերես նայելով մորս՝ խաղաղ ասաց հայրս: – Իմ հասկացող սիրելի կնիկս ես ու իմ լավ ու վատ օրերի հավատարիմ ընկերը:

Մայրս շոյված, խոր հիացմունքով ու քնքշանքով նայեց հորս, հետո նայեց ինձ, շփոթված ժպտաց:

– Հայ ճանաչված գրողներից ես մենակ Սիլվա Կապուտիկյանին եմ տեսել մոտ երեսուն տարի առաջ, մեր դպրոցում: Բագրատ Ուլուբաբյանի ու Սարգիս Աբրահամյանի հետ էր եկել: Ջահել, սիրուն՝ բա ոնց էր խոսում, ոնց էր արտասանում, մնացել էինք փշաքաղած: Նա առաջին հայ գրողն էր, որ Իսահակյանից հետո եկել էր Ղարաբաղ: Իսահակյանին քառասունութին լավ չէին ընդունել, մարզկոմի էշ քարտուղար Տիգրան Գրիգորյանը նրան հարցրել է. «Ղարաբաղ մտնելու թույլտվություն ունե՞ք»: Հայ մարզի հայ քարտուղարը յոթանասուներկուամյա հայ մեծ բանաստեղծին էդպիսի հարց է տվել: Մի բան ասեմ, կարող է չիմանաս, – աշխուժացավ հայրս,– մեր շրջանի Թալիշ գյուղում Իսահակյանը խլեղը հագին մի շա¯տ պառավ կնոջ ձեռքը համբուրում է: «Կյանքումս երկու հոգի են ձեռքս պաչել, – ասում է պառավը: – Մեկը դու ես, մեկն էլ մորուքով մի մարդ էր»: Րաֆֆին է եղել: Պատկերացնո՞ւմ ես: Զորայր Խալափյանն էլ էդ գյուղից է, գիտե՞ս, – հանկարծակի հիշելով ավելացրեց հայրս, – շատ տաղանդավոր գրող է, շա¯տ, նրա գրվածքները երբ եմ, է¯, կարդացել, բայց մինչև հիմա լրիվ հիշում եմ: Նրա հերոսները՝ Ստեփանը, Անտիկը, Նորան, Վասիլը, Հաբեթը, Հունանի երեք որդիները, մյուսները, բոլորն աչքիս առաջ են… Մարդ երանի թե կարողանար էդպես գրել:

Հայրս օղի լցրեց, հոտ քաշեց, հրեց մի կողմ.

– Չէ, չեմ խառնելու: Տղաս կոնյակ է խմում, ես էլ եմ կոնյակ խմում, ախպերություն պիտի անենք:

Ես հորս համար կոնյակ լցրի: Նա վերցրեց բաժակը, ասաց.

– Ոմանք կարծում են, թե կյանքը շա¯տ երկար է: Էդպես չի: Աշխարհն է հավիտենական, իսկ կյանքը կարճ է: Մարդիկ չեն հասկանում, ընդհակառակը՝ ոչ թե կարճ է, այլ շատ կարճ է: Ջահել ժամանակ է թվում, թե կյանքը երկար է, այնինչ՝ չէ¯, իրոք որ շատ կարճ է, մի սխալմունք արեցիր՝ վերջ, չես հասցնի ուղղել: Դրա համար էնպես պիտի ապրես, որ էդ սխալմունքը չանես, չնայած, իհարկե, դժվար խնդիր է, բայց պիտի ձգտես, պիտի միշտ մաքուր լինես, ինչքան էլ անմաքուր լինի շուրջդ, անարդար չլինելու համար, պիտի որ արդար լինես, ուրիշ կերպ չի լինի, պիտի ամեն ինչ անես, որպեսզի հետո, կյանքիդ մայրամուտին, ոչ թե մեկ ուրիշին, այլ ինքդ քեզ ասես՝ ճիշտ ապրեցի կյանքս, հալալ քրտինքով ապրեցի ու ոչ ոքի ոչ մի վնաս չտվի, որովհետև կյանքն իսկականից մի անգամ է տրվում, երկրորդ կյանք չկա: Ավելի ճիշտ, կարևոր էլ չէ՝ կյանքը կա՞րճ է, թե երկար: Կարևորն անսխալ ապրելն է: Բայց դե, ափսոս, որ մարդ շատ ուշ է զգում դա, երբ ետ գնալու ո՛չ հնար կա, ո՛չ ժամանակ: Աստծու խոսքն Ադամին՝ քու հացը երեսիդ քրտինքով վաստակես, մարդ չպիտի մոռանա, որովհետև անազնիվ ճանապարհով եկածը նույն ճանապարհով էլ կգնա: Հրեն, նայիր, քո նվիրած Աստվածաշունչն էն մյուս սենյակում դրած, միշտ կարդում եմ. աշխարհիս ամենահնագույն ու ամենախելոք գիրքն է: Էնտեղ եմ կարդացել. հողին թափված ջրի պես լինենք, այլ ոչ թե քամու բերանն ընկած ավազի նման: Բա սա՝ սիրէցէք զմիմեանս… Ի միջի այլոց, սրբազան ղուրանում էլ նույնն է ասվում՝ օգնեցեք միմյանց բարության ու բարեպաշտության, բայց ոչ չարության ու թշնամության մեջ: Մի տես թե ի¯նչ խոսքեր են… Կենացդ, պապան մատտաղ, Աստված թող շառ ու փորձանքից հեռու պահի քեզ, որովհետև ազնիվ մարդու համար ամենամեծ վիրավորանքն անազնվության մեջ անհիմն ու նաև երբեմն միտումնավոր կերպով մեղադրվելն է: Թող նա քեզ արդարության ճանապարհով միշտ առաջնորդի, որպեսզի ոտքդ քարի չկպչի երբեք, որովհետև երանելի է էն մարդը, ով ամբարիշտների խորհրդով չի շարժվում, մեղավորների ճանապարհին ոտք չի դնում և հանցագործների հետ համախոհ չի լինում, այլ հաճույք է ստանում իր արած բարի գործերից, քաջ գիտենալով, որ իր արած բարությունը վաղն իր առաջն է գալու: Ոնց որ էդ սուրբ գրքերում է ասված, որ նման մարդը նման է ջրերի հոսանքի վրա տնկված բարատու ծառի, որն իր պտուղը ժամանակին կտա, իսկ նրա տերևը չի թափվի ու ամեն բան, ինչ էլ որ անի, կհաջողվի: Կենացդ, շուտ-շուտ արի, որ շատ չկարոտենք…

Հայրս խմեց, նորից կնճռոտվեց: Բայց չդժգոհեց:

– Ոնց որ թե էլ հոտ չկա, – ասաց նա:

– Որ մի բաժակ էլ խմես, մանուշակի հոտ է գալու, – լրացրեց մայրս ծիծաղելով:

– Ճիշտ է ասում, – բարեհոգի ժպտաց հայրս: – Լցրու, լավ է մարդու գլուխը դատարկ լինի, քան թե բաժակը:

Մայրս տապակած կանաչ լոբի բերեց: Խորունկ պնակի վրայից գոլորշի էր ելնում: Թարմ լոբու բուրմունքը տարածվեց սենյակում:

– Փա¯հ… Ղարաբաղի հոտ եկավ, – ոգևորված ասաց հայրս: – Բայց, դե, Ղարաբաղի լոբու համն ուրիշ է, օդն ու ջուրն ուրիշ է: Համեմատել չի լինի: Ժողովուրդն էլ ուրիշ է՝ ազնիվ, աշխատասեր, խիզախ ու հերոսական: Հայրենական մեծ պատերազմում ո՞ր փոքր ժողովուրդն էդքան հերոս տվեց: Բա մարշալնե՞րը: Բա գեներալնե՞րը՝ մի քանի տասնյակ: Սովետական Միության քսանից ավելի հերոս, մեկն էլ կրկնակի՝ Նելսոն Ստեփանյանը: Բա ցարական բանակի մեր փառապանծ զորավարնե՞րը՝ Մադաթով, Բեհբութով, Տեր-Ղուկասով, Լազարև, Շելկովնիկով՝ ո՞ր մեկն ասես: Բա Մյուրա՞տը, Նապոլեոնի մամլյուկներ Ռուստամն ու Պետրո՞սը… Իսկ բնակչությունը՝ ընդամենը հարյուր երեսուն հազար, որևէ տեղ էդպիսի բան տեսե՞լ ես: Չես տեսել:

Հայրս խոժոռվեց, մտախոհ նայում էր մի կետի, հետո ծանր օրորեց գլուխը, տրտմագին ավելացրեց.

– Բայց գնահատող չկա: Մոսկվան հայերի դարավոր նվիրվածությունը, հավատարմությունը չի գնահատել ու չի գնահատում: Մեծ հայրենասեր Տարաս Շևչենկոյի ասած՝ «Խոհեր իմ, օհ, մռայլ խոհեր, ցավ եք դուք ինձ և վիշտ դժխեմ»: – Նա մի կարճ պահ դադար տվեց, հոգոցով ասաց, – դատարկվում է Ղարաբաղը, Նախիջևանի պես դատարկվում է, ջահելները գնում են Երևան, կրթություն են ստանում, հետ գալ Ղարաբաղ՝ չի թույլատրվում: Որ գան էլ՝ որտե՞ղ պիտի աշխատեն, ի՞նչ պիտի անեն՝ արդյունաբերություն չկա, շինարարություն չկա, գործարան ու ֆաբրիկա չկա, ճանապարհ չկա, ոչինչ չկա, մարդիկ ճարահատյալ բողոքում են, պահանջում միացնել Հայաստանին, բողոքողներին էլ կամ վտարում են մարզից, կամ՝ նստեցնում: Էդ ճանապարհին գիտե՞ս ինչքան մարդ է զոհվել, ինչքան մարդկանց են քշել, կորցրել սիբիրներում: Անհաշիվ: Խանջյանին էլ դրա համար սպանեցին: Ես որ Ղարաբաղի տերը լինեի, մի բարձր հուշարձան կկանգնեցնեի Ղարաբաղի կենտրոնում, վրան մե¯ծ-մեծ տառերով կփորագրեի. «Ի հիշատակ բոլոր նրանց, ովքեր զոհվել են և կզոհվեն հանուն Ղարաբաղի»:

– Ա¯յ մարդ, երեխի հոգին մի պղտորիր, – բարկացած խառնվեց մայրս: – Քո էդ պատմությունները հազար անգամ լսել ենք, օգուտ չկա, փոխիր թեմադ:

– Լավ, – համաձայնեց հայրս, – թեման փոխենք: Վերջերս նորից կարդացի «Գիքորը» ու գիտե՞ս ինչ եզրակացության եկա, ինչ մտածեցի: Մեր բոլոր գրողների ու բանաստեղծների մեջ մենք ամենաշատը Թումանյանին ենք սիրում: Էդ լուսեղեն մարդու բոլոր գործերը՝ թե՛ չափածո, թե՛ արձակ, մեր սրտից են բխում: «Գիքորը» մեր ժողովրդի սրտովն է, գիտե՞ս ինչու: Որովհետև ազգովին Գիքոր ենք՝ փոքր ժամանակ, և Համբո՝ արդեն մեծացած: Իմ հայրը, քո պապ Ոսկանն այսինքն, տեղով մեկ Համբո է՝ միամիտ, խեղճ, միշտ գլուխը կախ՝ տանջող մտքերի մեջ կորած: Ամբողջ կյանքը կոլխոզին նվիրած՝ դառը դատած, դատարկ նստած, մի լավ օր չտեսավ: Իսահակյանը կարծես նրա մասին է գրել՝ «Ախ, մեր սիրտը լիքը դարդ, ցավ, օր ու արև չտեսանք»: Ո՞նց տեսներ, երբ հարազատ կոչված պետությունը սաղ-սաղ մաշկում էր գյուղացուն. կով պահել չէին թողնում, բայց յուղի պլան էին գցում, ոչխար չունես՝ բրդի պլան, այծ չունես՝ մազի պլան, պիտի տաս, հավ չունես՝ ձվի պլան, տնամերձ հողամասը տարին չորս անգամ չափում էին, ավել մետրի համար՝ տուգանք, պտղատու ծառի համար՝ հարկ: Մի տես մարդու տեղն ինչքան նեղ պիտի լինի, որ տասնչորս ու տասնհինգ տարեկան աղջիկ երեխոցը վերցնի ուղարկի փեզո՝ հավաքագրման այսինքն: Իսկ մենք սոված, տկլոր, կարմիր փողկապները կապած քայլում էինք երթաքայլ՝ շեփորների ու թմբուկների ուղեկցությամբ, երգելով՝ լայնարձակ է հայրենի երկիրն իմ, երգում էինք ու հավատում, որ, իրոք, աշխարհում չկա նման մի այլ երկիր, ուր մարդը այդպես շունչ քաշեր ազատ, քայլում էինք հեռու լեռներում ծվարած մեր գյուղում, ձեններս գլուխներս գցած, հավատով, որ այդ երջանիկ կյանքը մեզ ընկեր Ստալինն է տվել: Մեր տունը քանդողը Ստալինն է եղել: Նա ու Լենինը: Տասնութ թվականին առաջին դեկրետներից մեկը համակենտրոնացման ճամբարներ ստեղծելու մասին է եղել:

– Այ մարդ, – սաստեց մայրս, – մի կարգին բանից խոսիր, մի կարգին կենաց ասա:

– Դե լավ, խմենք ընկեր Ստալինի կենացը:

Ես գրկեցի հորս ուսերը, համբուրեցի այտը: Ինձ համար բերկրալի էր լսել նրան, թեպետ այդ պատմություններին ծանոթ էի, շատ անգամ էր պատմել:

– Ստալինի հայադավ տիրումերը, – բաժակը վերցնելով ասաց նա, – ծնողի կենացը առաջինը պիտի խմել, այլ ոչ թե՝ քանի չենք մոռացել, խմենք իմ ծնողների կենացը, իմ հերս ոնց որ սուրբ Քրիստոս, մերս՝ Մարիամ Աստվածածին, նրանց կենացը, կնիկ ջան, Աստված հոգին լուսավորի քո ծնողաց, մեր երկու աղջիկների կենացը, նրանք էլ ծնողներ են արդեն, փառք աստծու, մեր բերանից կտրել՝ երկուսին էլ բարձրագույն կրթություն ենք տվել: Ծառն իր պտուղներով է քաղցր ու բարի, մարդն՝ իր երեխոցով, լավ երեխան գարունքվա ծաղիկն է, աշունքվա՝ պտուղը, որ և՛ աչք է ուրախացնում, և՛ սիրտ հովացնում: Նրանց ու նրանց հետ նաև մեր կենացը, որովհետև մենք էլ ենք մտնում ծնողների կենացի մեջ: Լեո ջան, խմիր, մատտաղ, Հուրունցի ասած՝ դու էլ ամուսնացիր, որ իմանաս՝ ծնողն ինչ բան է: Աշխարհիս ամենալավ բանը գիտե՞ս ինչն է՝ երբ հեր ու զավակ իրար հետ նստած ուրախ սրտով քեֆ են անում:

Խմեցինք, հայրս երկար նայում էր շշին, հետո շրջվեց մորս կողմը, ասաց.

– Երևակայիր, ճիշտ էիր ասում, էս կոնյակի մեջ, մանուշակի հոտ՝ չէ, բայց ուրիշ ինչ-որ լավ բանի հոտ կա:

Մայրս ծիծաղեց, գնաց խոհանոց:

– Ով գիտի, – նորից խոսեց հայրս, – գուցե քույրերիս փեզո բերած չլինեին ու ես էլ եկած չլինեի նրանց մոտ՝ իմ կյանքն ուրիշ ձևով դասավորվեր, չորրորդ դասարանից սկսած թղթակցություններ էի տպագրում թերթերում: Մի անգամ «Պիոներ կանչ» թերթին գրեցի, որ ուզում եմ հերոս դառնալ, բայց չգիտեմ խաղաղ պայմաններում ինչպե՞ս հերոս դառնալ: Նամակս տպագրեցին թերթում, չորս-հինգ ամիս շարունակ պատասխաններ էին տպագրվում, տասնյակ մարդիկ՝ մեծ թե փոքր, թերթի միջոցով դիմում էին ինձ, խորհուրդներ տալիս: Վիկտոր Համբարձումյանն էլ պատասխանեց: «Պիոներ կանչը» ինձնից ոտանավորներ էլ տպագրեց: «Սովետական Ղարաբաղը» նույնպես տպագրեց: Մեր հարևան Կոճողոտ գյուղից մի տղա կար՝ Ջամալ Թադևոսյան, նա էլ էր ինձ նման դպրոցական, նրա հետ միասին մասնակցեցինք Ադրբեջանի պատանի թղթակիցների չորրորդ համագումարին: Պատկերացնո՞ւմ ես՝ հինգերորդ դասարանի աշակերտ և՝ հանրապետական համագումարի պատգամավոր: Գնացինք «Գրական Ադրբեջան» հանդեսի խմբագրություն, Խագանի փողոցի վրա, 26-ի այգու դիմաց: Բաժնի վարիչ Ոստիկ Կարակոզյանը սեղանի ետևը նստած գրեչկա էր ուտում: Ուղիղ մի ժամ սպասեցինք, և նա այդքան ժամանակ, գլուխը սեղանի վրա կախած, ուտում էր: Հետո կարդաց մեր ոտանավորները, գովեց, ասաց, որ առաջիկա համարում կտպագրվեն: Մեր նկարներն ուզեց: Ուրախացած գնացինք նկարվեցինք, հաջորդ օրը տարանք, էլի գրեչկա էր ուտում: Նկարները վերցրեց, մի տարի սպասեցինք, բայց այդպես էլ չտպագրվեցին մեր ոտանավորները: Երկու պատմվածք ուղարկեցի, տպագրեցին: Բայց դա հետո էր, ես իններորդ դասարանում էի արդեն: Գրող Մարգար Դավթյանն ինձ ընդարձակ նամակ գրեց: Խմբագրություններից շատ նամակներ եմ ստացել…

Ես տեսել եմ այդ նամակները՝ ծրարներին թերթերի տպագիր անվանումները, հետադարձ հասցեները՝ նույնպես տպագիր: Տատս իր հին սնդուկում խնամքով պահում էր դրանք:

– Մեծ մաման պահում է նամակներդ, – ասացի ես: – Սնդուկի մեջ դարսած պահում է:

Հայրս նայեց ինձ, աչքերը վայրկենապես լցվեցին, բայց նա զսպեց իրեն:

– Ծնողից քաղցր բան չկա երկրիս երեսին, – ի վերջո ասաց նա դողդոջ ձայնով: – Աշխարհում ոչ ոք չի կարող փոխարինել նրանց: Ոչ ոք… Ես պարտք մնացի ծնողներիս, ինչ սիրտս ուզում էր, չկարողացա անել, ուժս չպատեց… Ո՛չ ես, ո՛չ էլ փոքր եղբայրս քաղաք չպիտի գայինք. նրանց անտեր թողեցինք: Հիշում եմ, փոքր եղբայրս առաջին անգամ եկել էր Սումգայիթ, բարաքում էինք ապրում, գազ դեռ չկար, գնացինք խողովակագլանման գործարանի մոտից վառարանի փայտ բերելու: Երկաթգծերի երկու կողմերին գերանների բլուրները փտում էին բաց երկնքի տակ, բոլորը տանում էին՝ խոսող չկար: Նստեց մի կոճղի ու լաց եղավ: «Պապային թողել ենք մենակ, եկել», – լացի միջից ասաց նա: Բայց հետո փոխվեց, քաղաքը մարդուն փոխում է, կոպտացնում, դարձնոմ չոր, անսիրտ, անտարբեր: Ճիշտ էր ախպերս, մենակ թողեցինք ծնողներիս: Աններելի է, ութ երեխա մեծացնես ու այսօրվա օրը մենակ ապրես: Բա դա ասելու բա՞ն է: Նրանց քաշած օրերը, որ միտս են գալիս՝ սիրտս դաղ-դաղ է լինում: Մեծ տղան կամավոր գնաց ռազմաճակատ ու անհետ կորավ:

Ես նայեցի հորս, նրա եղբայրը ռազմաճակատում անհետ չէր կորել, բայց ես նրան չէի կարող այդ մասին ասել, իրավունք չունեի:

– Ինչո՞ւ մի տեսակ նայեցիր, մատտաղ, – տարակուսած հարցրեց հայրս:

– Չէ, մի տեսակ չեմ նայում, – շփոթվեցի ես: – Պատմիր:

– Հա, – շարունակեց հայրս, – մի տղան էլ՝ Արկադի անունով, ես նրան չեմ տեսել, բայց մայրս ասում էր, որ շատ սիրուն, խելոք երեխա էր, առաջին դասարան էր գնում, հանկարծակի վատ էր զգացել, գյուղում բժիշկ չկար, տարել են Վերին Հոռաթաղ, թե Հաթերք, հիմա չեմ հիշում, ճանապարհին մահացել է: Զաբելա քույրս էլ ծննդաբերության վրա մահացավ, քնով էր անցել ու մնացել քնած: Էլի՝ բժիշկ ու հիվանդանոցի պակասությունից: Չորս երեխան՝ Մելսիկը, Վիլենը, Վլադիկը, Կարինան, մնացին անտեր ու անտիրական: Մի երեխան էլ, տղա երեխա, որի ծննդաբերության ժամանակ քույրս մահացել էր, հանձնեցին Շուշի՝ մանկատուն, ո՞վ որդեգրեց, ի՞նչ եղավ, այդպես էլ չիմացանք մինչև օրս… Է¯, ի՞նչ կյանք էր, որ քաշում էր քույրս, սրա-նրա գոմում՝ մեկ Խոր Ձորում, մեկ՝ Թխկոտ, մեկ՝ Փերին Գոմեր, սոված, անշոր, մարդն էլ՝ մեր փեսա Ոսկանը, քիթը մրոտ աման էր կլայեկում՝ դիմացը մի կիլո լոբի կամ կարտոֆիլ ստանալու համար, ու պատահում էր՝ էն էլ չէր ստանում: Քառասունինը թվին մեր բարեկամ Բախշին ընտանիքով Սիբիր աքսորվեց, Ալթայի երկրամաս, կռվում գերի էր եղել, տունն ազատվեց, տուն էլ ասում եմ՝ գետնին կպած նամահոտ մի ծակուռ, քույրս սկսեց էդտեղ ապրել: – Հայրս ծանր հոգոց հանեց, ասաց, – ես փոքր երեխա էի, ութ-ինը տարեկան, հիշում եմ, թե ինչպես նրան տարան, ամռան արևոտ օր էր, կանգնած նայում էինք, «ստուդեբեկկեր» ծանր մեքենաները նույն ժամին դուրս եկան տարբեր թաղամասերից, դանդաղ, ոնց որ հուղարկավորության ժամանակ, մոտեցան կոլտնտեսության գրասենյակին, առանց կանգ առնելու իրար ետևից անցան: Մեր Բախշին էր՝ ընտանիքով ու պառավ մոր հետ, Աթալամունց մեր Սարգիսը, Բալաբեկը՝ սաղ ընտանիքով, Վաղարշակ դային, Կոլյա դային: Մեքենաների թափքերի երկու կողմերին կարմիր բանակայիններ էին կանգնած… Մարդիկ էդ ի¯նչ օրեր են քաշել, քարը չի դիմանա, բայց մարդը դիմանում է… Էդ ամբողջը տեսած տանջահար հայրս ասում էր՝ մարդուն երկու ականջ է տրված ու մի բերան՝ որ շատ լսի ու քիչ խոսի: Ճիշտ էր ասում:

Նա ծանր ելավ տեղից, գնաց պատշգամբ: Երկար ժամանակ կանգնած էր այնտեղ, հետո վերադարձավ անտրամադիր և, նստելով իր տեղը, ասաց.

– Ես որ եկա Սումգայիթ, կենտրոնական փոստի շենքը դեռ նոր էին կառուցում: Նայիր, այստեղից ինչ երևում է՝ քաղկոմի ու քաղգործկոմի շենքը, սինթետիկ կաուչուկի գործարանի հսկա ակումբը, ձեր դպրոցի շենքը, կողքի թաղամասերը՝ մինչև ծովափ, չկային, հետո կառուցեցինք, մի շենք չկա, որի վրա իմ մատների հետքը չլինի, ամեն ինչ արել եմ՝ քարտաշություն, հյուսնություն, սվաղ: Սարքեցինք, կուկլա քաղաք դարձրինք, սաղ շրջաններից եկան լցվեցին՝ երկու հարյուր հիսուն հազար բնակչություն ունի: Իսկ առաջ, – հայրս տարուբերեց գլուխը, – առաջ այս տեղերքը լրիվ ավազուտ էր, բուք ու բորան, իսկ երբ քույրերս էին եկել՝ առհասարակ ոչինչ չկար, հարյուրից ավելի փայտաշեն երկար բարաքներ՝ առանց հարմարությունների, ջրի մի ծորակ՝ մի քանի բարաքի համար, շարունակ հերթեր, մի քարաշեն երկար զուգարան՝ նույնքան բարաքների համար: Եվ էդ բոլոր բարաքներում հարյուրավոր հայ աղջիկներ ու տղաներ՝ բոլորը Ղարաբաղից փեզո եկած, անտեր ու անտիրական: Հայերը, տես, ինչքան շատ էին, որ երեկոյան հատուկ դպրոցներ բացեցին նրանց համար, գրադարան կար, հետո դրանք փակվեցին, գրադարանի գրքերը՝ մի քանի հազար կտոր, թափված էին աղբանոցում, ես ու մի ընկեր ունեի՝ Ներքին Հոռաթաղ գյուղից, կռունկավար էր խողովակագլանման գործարանում, Իլյա էր անունը, հիմա Երևանում միլիցիոներ է, գնացինք ահագին գրքեր վերցրինք էնտեղից:

Հայրս բարձրացավ տեղից, գրադարակից մի գիրք վերցրեց:

– Թումանյանի բանաստեղծությունների ահա էս ժողովածուն, – ասաց նա, – էնտեղից եմ վերցրել: Մի լսիր, աշուղ Քյարամի երգերից է, Թումանյանը տեքստը մշակել, դրել է «Եղջերուն» պատմվածքում. «Հեյ պարոններ, տեսա կանաչ գարունքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա: Սիրուն հորթը մոլոր կանգնած իր կողքին՝ էս սարերում լաց էր լինում մի պախրա»: Տես է… Եվ էսպիսի մարդու՝ Սորբոնի ու Պետերբուրգի համալսարաններն ավարտած երեք որդիներին բոլշևիկները տարան սիբիրներում անհետ կորցրին: Բա էս մեկը, մի լսիր տես ինչ բանաստեղծություն է.

Վեր է կացել էն սարում

Մեր Չալակը իր թևից,

Գնում է մութ անտառում,

Քաջ ախպերս ետևից:

Պարզ, հասարակ, ու էնքան պարզ ու հասարակ, որ թվում է նստես, դու էլ էդպես կգրես: Բայց չէ, ինչքան պարզ ու էնքան էլ հանճարեղ է, շարունակությունը նայիր.

Զրընգում են նրանք խոր

Էն անտառում կուսական,

Ես կանչում եմ նորից նոր,

Ինձ թվում է, թե կըգան:

Զուր… վաղուց են, ախ, նըրանք

Մեր սարերից գնացել,

Էն զիլ ձեներն են մենակ

Իմ ականջում մընացել…

Կարդում ես ու շունչդ կանգ է առնում, ոնց որ թե մեր անտառների մասին լինի գրած, Ջիվան ախպորս մասին, որին անմեղ տեղը բանտ նստացրին. համագյուղացի երեք ընկերոջ հետ, երեքն էլ տասներեք-տասնչորս տարեկան, ոչխարի հերթում՝ ոչ դիտավորյալ, իհարկե, խփում, կոտրում են մի ուրիշի՝ հարևանուհու գառան ոտքը: Վախենալով ծնողներից, նրանք էդ գառը կապում են թփից, երեկոյան այծ ու ոչխարը բերում գյուղ, ասելով, որ գառը կորել է: Վախենում են սկզբում ասել: Աղմուկ, ճվճվոց, ստիպված խոստովանում են իրենց արածը, լուսադեմին գնում են հանդ և գառան փոխարեն նրա ոսկորներն են գտնում թփի մոտ. գայլերը, թե չախկալները կերել էին: Հայրս մի գառ է առնում, տալիս տիրոջը: Սակայն գյուղից՝ ո՛չ էն է հարևան Շահնազարը, ո՛չ էն է վերին թաղի Հրանտիկը, ո՛չ էն է Սուղունց Սուղումունը, որը շատ էր ուզում գյուղսովետի նախագահ դառնալ և դառավ, գրում են Բաքու, «Կոմունիստ» թերթի խմբագրությանը, որ գյուղական սովետի նախագահ Երվանդ Առուշանյանն իր եղբոր որդու գողությունը թաքցրել է արդարադատությունից: Նամակն ուղարկում են մարզային դատախազություն, էնտեղից՝ շրջանային: Երվանդին հաջողվեց աքսոր քշած եղբոր որդուն հանել արանքից, մյուս երկուսը՝ եղբայրս ու նրա մանկության ընկերը՝ Արմենը, բանտ ընկան, յուրաքանչյուրին՝ յոթական տարի: Չորս տարուց հետո տասնութ տարեկան եղբորս բերեցին կուրացած: Ինքը ջահել տղա, համարյա երեխա՝ մեր սար ու ձորին կարոտած, սիրուն աչքերը բաց, բայց չի տեսնում, գիշերահավը կանչում էր անտառում, ասում էր «ջան», կկուն կանչում էր, սրտանց ասում էր՝ «Աջան»: Զաքաթալայից ամռան շոգին երկաթե փակ մեքենայով տարել էին Բաքու՝ Կարադաղ, իբր, էդ էր կուրացման պատճառը: Ով գիտի… Խեղճ հայրս ուր էլ տարավ, ինչ էլ արեց, չօգնեց, ասենք՝ ի՞նչ կարող էր անել գյուղացի աղքատ ու անգրագետ մի մարդ: Եղբայրս մահացավ: Արմենն էլ բանտում մահացավ: Զարմանալի է, որ Գորգին, նրանց երրորդ ընկերը, նույնպես ջահել տարիքում մահացավ: Եղբորիցս հետո քույրս՝ Ասյան էր մեր խոզերը պահում, մթին անտառներում, մեն-մենակ: Տղայի պես բարձրանում էր ծառերի կատարները՝ կաղին թափ տալու, երբ նա գնաց փեզո, ես էի խոզերը պահում: Գյուղի տղաների հետ խոզերը տանում էինք է¯, անտառի խորքերը, որտեղ օրը ցերեկով արևի շողքն անգամ չէր ընկնում: Ծառերը՝ բարձր, համարյա մինչև երկինք, օրորվում, անաղմուկ, սահուն ու լայնընթաց գնում են դեպի երկնքի խորքը, ճռռում են, հետո լռություն է տիրում, հանկարծակի թեթև քամին անցնում է ծառերի վրայով, մոխրագույն տերևները խշշում, թեքվում են մի կողմի, թրթռում, արևի շողերը սաղարթների արանքից շեղակի ցոլցլում, ընկնում են աչքերիդ, կկուն է կանչում՝ անուշ, երազային ու թախծոտ, էդ ի¯նչ երանություն էր, հաճարկի ծառերի ճերմակ բներին կառչած՝ հավիտենության համար դանակով փորագրում էինք մեր անունները…

– Ես տեսել եմ, – ասացի ես, – Ղըրմա աղբյուրի մոտ, ծառերի վրա մինչև հիմա էլ սպիացած մնում են այդ անունները:

– Տես է, – հիացավ հայրս մի տեսակ ներողամիտ ու զարմանքով: – Հետաքրքիր է, ինչքան ժամանակ է անցել, ինչքան լավ ու վատ օրեր են եղել, ինչքան ջրեր են հոսել, իսկ այդ ծառերը տարիներ ի վեր, գիշեր թե ցերեկ, ամառ թե ձմեռ, անձրև թե թուխպ, հարազատ մոր նման կանգնած՝ քեզ են սպասում: Էդ ծառերն իրենց սրտում պահում են մեր անունները, մենք էլ էդ ծառերի պատկերն ենք պահում մեր սրտերում, մեր հիշողության մեջ, կարոտում ենք… Մարդ չպիտի կտրվի իր հողից, իր հորական տնից, իր հայրենի սար ու ձորից, աղբյուրներից ու կածաններից: Որովհետև քանի դեռ ոտքիդ տակ հայրենի հող ունես, երջանիկ ես, առանց դրա երջանկություն չկա: Որտեղ ծնվել, մեծացել ես, էնտեղ էլ պիտի ապրես, որպեսզի քո հայրենի սար ու ձորի, աղբյուրների հանդեպ ունեցած կարոտի մրմուռից շարունակ հալումաշ չլինես: Բա, Կըղնախաչի մեր սարերը, մեր հանդերը, անտառները… Դա մոռանալ չի լինի, հնարավոր չի դա մոռանալ… Հայոց վիշտը անհուն մի ծով, խավար մի ծով ահագին, էն սև ծովում տառապելով լող է տալիս իմ հոգին: Բա¯, էդպես է, մատտաղ…

– Իսկ ինչո՞ւ թողեցիր գրելը, – հարցրի ես, հասկանալով, որ այդ միտքը տարիներ շարունակ կեղեքում է նրա հոգին:

– Գրող դառնալու համար շատ բան է պետք, մատտաղ, – ասաց նա ափսոսանքի ժպիտով: – Գրող կարող է լինել նա, ով կարևոր, հետաքրքրական բան ունի ասելու, ով էնպիսի բաներ է տեսնում ու զգում, ինչն ուրիշները չեն տեսնում ու չեն զգում: Կենսական դիտողությունների մեծ պաշար է պետք և բարձր կուլտուրա, իսկ դա կրթությամբ է ձեռք բերվում միայն, իսկ ես ի՞նչ կրթություն ունեի՝ միջնակարգ, թեկուզ և բարձր գնահատականներով: Իմ ծնողներն ինձ կրթության չտվեցին, ես չգնացի սովորելու, որովհետև իմ ետևից ոչ ոք ոչ մի կոպեկ չէր ուղարկելու: Թվաբանության մեր դասատու Առստամյան Լենան պահանջել էր, որ քառակուսի տետր բերեմ, չկար, հայրս վերցրեց ինձ, գնացինք հարևան Մեհմանա գյուղը, կապարի հանքեր կային էնտեղ, բանվորները ռոճիկ էին ստանում, մի այծ էինք կապած տարել, հայրս ուզում էր միսը վաճառել բանվորներին, ստացված փողով և՛ էդ այծի հարկը մարեր պետությանը, և՛ ինձ համար տետր առներ: Ընդամենը տասը ռուբլի գումար ստացվեց, դա էլ բերեց ֆինբաժնի պարտքը տալու, չկարողացավ տետր առնել, փողը չհերիքեց: Խռովել էի, ինքը ճանապարհով էր գալիս, ես ճանապարհի տակով, ծմակի միջով: Լաց լինելով մինչև գյուղ եկա: Վեցերորդ դասարանում մի շատ լավ ընկեր ունեի՝ Էյլեր Յուզբաշյան, նրանց ընտանիքը փոխադրվեց Հայաստան, Էջմիածին, ամառը եկել էր գյուղ: Հանդից եկա, մայրս ասաց՝ Էյլերը մի քանի անգամ եկել է, ուզում է քեզ տեսնի: Այգու միջից տեսա՝ խանութի առջև, տղաների հետ կանգնած զրուցում են, ռեզինի տրեխներով, շորերս լրիվ կարկատած՝ ամաչեցի գնալ մոտը: Էդ վիճակում՝ ես ո՞նց պիտի գնայի սովորելու: Եկա Սումգայիթ, քրոջս մոտ, դարձա քարտաշ: Դրանք են իմ ստեղծագործությունները, – դառնությամբ ասաց հայրս, – կողք-կողքի կանգնած էդ սիրուն շենքերը:

– Այ մարդ, – ասաց մայրս, – դու էլ ես մեղք, էս երեխան էլ է մեղք, ի՞նչ ես հոգիդ տակնուվրա անում:

– Դե ինչ եմ ասում որ, – խեղճացած արդարացավ հայրս, – թեյ բեր, թեյ խմենք: Վաղը գնամ Աբբասին կանչեմ: Երկու անգամ պատահել ենք, ասում է, որ Լեոն գա, կանչիր տեսնեմ, վաղուց չեմ տեսել:

– Ինձ էլ է ասել, – լրացրեց մայրս, – էն անցյալ օրը տրոլեյբուսը կանգնեցրեց, իջավ: Ժողովուրդը՝ տրոլեյբուսը լցված, կանգնած խոսում է:

– Լավ մարդ է, – հպարտացավ հայրս, – ընկերոջ համար հոգի կտա: Ինքը գեշ-մեշ, բայց սիրտը ոսկի, բյուրեղյա մաքրության տեր, մոտ քսանհինգ տարվա ընկերներ ենք: Ասում են՝ մի գյուղում մի պառավ մարդ է մեռնում: Դե ով է մեռնել ուզում, որ նա ուզենա, Աստծուն խնդրում է, որ հնար տա՝ մի քիչ էլ ապրի: Աստված ասում է՝ լավ, ինչքա՞ն ես ուզում: Հրեն, ասում է, էն ծառի վրա ինչքան տերև կա՝ էդքան: Չէ, ասում է Աստված, էդ շատ է: Պառավ մարդն ասում է՝ էս խնձորենու վրա ինչքան խնձոր կա՝ էդքան: Աստված նայում է ծառին, ասում՝ չէ, էդ էլ է շատ: Դե որ էդպես է, ասում է էս մարդը, էնքան՝ ինչքան որ ընկերներ ունեմ: Աստված դրան համաձայնվում է: Եվ, պատկերացնում եք, էդ պառավ մարդը մինչև էսօր էլ ապրում է, որովետև, պարզվում է, որ նրա ընկերներն ավելի շատ են, քան տերևները ծառին ու խնձորները՝ խնձորենու վրա… Էդպես է, մատտաղ, լավ ընկերոջից լավ բան չկա: Միասին խողովակագլանման գործարանում բեռնակիր ենք եղել, «Փոստային արկղ-240» քիմիական գործարանում ենք աշխատել, հետո ես գնացի քարտաշության, ինքը գնաց տրոլեյբուս քշելու կուրսերի: Քսան տարի կլինի տրոլեյբուս է քշում: Ինչ լավ ու վատ բան է եղել՝ մեզ մոտ, կամ իրենց տանը՝ միշտ միասին ենք եղել, միշտ անբաժան: Առաջ, դու դա գիտես, մոտիկ էր ապրում, կողքի Ջորաթ գյուղում, հետո քաղաքը մեծացավ, Ջորաթ-բան քանդեցին, իններորդ միկրոշրջանում բնակարան տվին: Բայց ինքն այգու, հողի սովոր մարդ, հողամասում է մնում, մի քանի ոչխար ունի, մեջը մի լավ ղոչ կա՝ սև ղոչ է, դմակով, քեզ համար է պահում, ասում է՝ Լեոն գա, ոտի տակը մորթելու եմ («Ռենայի հետ կգամ», – մտածեցի): Քեզ շատ է հավան:

Մյուս օրը, երեկոյան կողմ, քեռի Աբբասը եկավ: Մեծահասակ մարդ է, բայց երեխայի պես ամաչկոտ: Իրեն տղա եմ սազում, բայց ինձնից էլ է ամաչում, խոսելիս շփոթվում է, կարմրում: Երբ դուրս էի եկել ճանապարհելու, ամոթխած ժպտալով հարցրեց.

– Աչքադրած աղջի՞կ չունես:

– Կա մեկը, – ասացի ես:

– Հա՞: Բա հերդ չասաց:

– Նա չգիտի: Չեմ ասել:

– Է, ե՞րբ ես բերելու՝ տեսնենք: Քեզ համար մի ղոչ եմ պահում: Բեր տեսնենք, ծանոթանանք, մահանա է, ղոչն էլ կմորթենք, տնով-տեղով քեֆ կանենք: Ի՞նչ աղջիկ է, լա՞վն է:

– Ադրբեջանուհի է: Բժշկական ինստիտուտում է սովորում:

– Համաձա՞յն են ծնողները, – թերահավատ նայեց: – Մերոնք մի քիչ դժկամ են նայում էդ հարցերին: Իրենք հայուհիների հետ ամուսնանում են, բայց աղջիկ՝ դժվարությամբ են հայի տալիս: Ոչինչ, – ժպտաց, – մի բան կանենք:

– Ի՞նչ:

– Մի մտածիր, – քեռի Աբբասը սրտալի ծիծաղեց, գրկեց ինձ: – Կամ կփախցնենք, կամ կգնանք խնամախոսության, կասեմ՝ տղաս է:

* * * * *

Ես տուն չմտա, ավտոկայանից ուղիղ գնացի խմբագրություն, չնայած դեռ շուտ էր, հազիվ թե աշխատակիցներից որևէ մեկը եկած լիներ: Բայց Արինան տեղում էր, երևի, նոր էր եկել, ընդհանուր բաժնում, պատին ամրացրած հայելու առջև կանգնած, շուրթերը ծռմռած՝ ներկում էր ու արանքում դնդնում. «Քելե, լաո, քելե էրթանք մըր էրգիր»:

– Բարև, ինչո՞ւ ես այդպես շուտ եկել:

– Վա¯յ, վախեցա, – հայելուց կտրուկ ետ քաշվելով՝ հուզված ասաց Արինան, ձեռքերը տանելով կրծքին: – Սիրտս թռավ երկինք:

– Շտապ օգնություն կանչե՞մ:

– Կանչե՞մ… – բերանը թեք տնազեց նա, – կանչիր: Իսկ դո՞ւ ինչու էս այդքան շուտ եկել: Կարո՞ղ է Սիլվայի տպավորության տակ՝ չես քնել:

– Կարող է: Չի գալո՞ւ այսօր:

– Ոչ: Ամուսինը չի թողնում: – Արինան, ինչ-որ բան հիշելով, արագ բաց արեց սենյակի դուռը, սեղանի արկղից հանեց Արմենի՝ ինձ ծանոթ սևակազմ ծոցատետրը, սկսեց թերթել: – Ահա, – մոտենալով ինձ, ասաց նա, – նայիր, Լեո, այդ Արմենը խաբեբայի մեկն է: Նա բանտում նստած է եղել: