ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

''Ջուր չունե՞ք,– ասաց Արտաշեսը,– ծարավից ուղղակի մեռնում եմ''։

''Արփինեն կբերի,– ծիծաղեցին աղջիկները։– Աղբյուրի տեղը մենակ Արփինեն գիտի''։

''Չէ, ես ինքս,– ժպտաց Արտաշեսն իր դյութիչ ժպիտով։– Միայն ցույց տվեք՝ որտեղով իջնեմ դեպի աղբյուր''։

''Աղբյուրի տեղը մենակ Արփինեն գիտի,– նորից ծիծաղեցին աղջիկները։-Արփինե, տար ցույց տուր''։

Ալեկոծված ու շիկնահար՝ Արփինեն անթարթափ նայում էր Արտաշեսին։

''Գնանք ցույց տամ,– ի վերջո կարողացավ արտաբերել նա,– այնքան էլ հեռու չէ…''։

Եղնիկի պես թեթև ու գեղանի՝ Արփինեն հեզանազ գնում էր առջևից։ Մտան անտառ, ուր ծառերը վերձիգ ելնում էին մինչև երկինք, երկնքի կապույտին քսվելով օրորվում էին, ձայն-ձայնի՝ գեղ-գեղ դայլայլում էին սոխակներն ու դեղձանիկները, ինչ– որ տեղ, անտառի խորքում, ընդհատումներով կանչում էր կկուն։ Անտառը խշշում էր տամուկ բույրերով, երկնահաս հաճարկենիներն ու զմրուխտյա մամռապատ հսկայական քարերը շրջանցելով, նրանք մի քիչ ևս առաջ անցան, ներքևում երևում էր արդեն Առաքելանց աղբյուրը։ Արփինեն կանգ առավ, շրջվեց դեպի Արտաշեսը։

''Այստեղով ուղիղ իջիր ներքև,– ասաց նա,– ջուխտակ բարձր թեղիներ կան այնտեղ, այդ թեղիների տակ է աղբյուրը''։

Արտաշեսը ակնապիշ նայում էր նրան ու ժպտում իր հմայուն ժպիտով։ Արփինեն չկարողացավ դիմանալ նրա հայացքին, արագ փախցրեց աչքերը, այլայլված արտաբերեց նույնը. ''Ջուխտակ այդ բարձր թեղիների տակ է աղբյուրը''։

Արտաշեսն անսպասելի բռնեց Արփինեի ձեռքը, նրան թեթևակի ձգեց դեպի իրեն, ժպտալով ու մի տեսակ փոխված ձայնով ասաց. '' Մի՞թե դու կարծում էիր, թե ես չգիտեմ աղբյուրի տեղը։ Գիտեի, Արփինե, ու գիտեի նաև, որ դու, հատկապաս դու կգաս ցույց տալու տեղը… Որովհետև հենց առաջին օրվանից անսահման դուր եկար ինձ''։ Արփինեն, առանց ձեռքը հանելու Արտաշեսի ամրակուռ ափից, բարձրացրեց հայացքը, արցունքաշող աչքերով նայեց նրան։ Աստված իմ, անցավ Արփինեի մտքով, ինքն ինչքան է երազել, ահա, այսպես կանգնել Արտաշեսի հետ՝ ձեռք– ձեռքի, ու նայել նրա հմայիչ աչքերին։ Արտաշեսն ավելի մոտ ձգեց Արփինեին։ ''Դու ուզում ես, որ ես համբուրեմ քեզ'',– նայելով նրա հրակեզ շուրթերին, հաստատուն ասաց Արտաշեսը նույն փոխված ձայնով։ Դա, իհարկե, հարց չէր։ Արփինեն զգաց դա, արձագանքը չուշացավ։ ''Ուզում եմ''– ասես ոչ թե ինքը՝ Արփինեն, այլ իր փոխարեն այդպես անվարան խոստովանեց մեկ ուրիշը, որովհետև ինքը համարյա հստակ ոչինչ չէր հասկանում այդ պահին։ Նա ակամա մղվեց դեպի Արտաշեսն ու ակնթարթաբար զգաց նրա կրքոտ բերանի ուժեղ հպումն իր շուրթերին։

Եվ ամեն-ամեն ինչ՝ զովասուն թավ անտառի այդ տամուկ բուրմունքը, սլացիկ ծառերի հանդարտ օրորը՝ բարձր երկնքում, զանազան հավքերի գեղ-գեղ երգն ու կկվի թախծոտ կանչը՝ անտառի խորքում, Արտաշեսի այրող բառերն իր հրաբորբոք շուրթերին…Այդ ամենն Արփինեին թվում էր երազային, ոչ իրական։

''Դե, ես գնամ,– ուշքի գալով, շշնջաց Արփինեն։– Աղջիկները հազար ու մի բան կմտածեն…''։ ''Թող մտածեն,– հևոցով ասաց Արտաշեսը։– Ի՞նչ պիտի մտածեն։ Ասա, ի՞նչ պիտի մտածեն''։ Եվ Արտաշեսն ավելի ու ավելի ուժգին էր սեղմում նրան իր կրծքին, մոլեգին համբուրելով Արփինեի աչքերը, այտերը, կրկին ու կրկին շուրթերը, պարանոցը, կուրծքը, Արփինեն սկզբում զարմանքով, այնուհետև վախեցած նայեց նրան…Նա կարծես թե ուզում էր ազատվել Արտաշեսի հուժկու բազուկներից, բայց միաժամանակ և չէր ուզում։ ''Ի՞նչ պիտի մտածեն,– ասես դողէրոցքի մեջ՝ շշնջում էր Արտաշեսը։– Հը, ի՞նչ պիտի մտածեն''։ ''Չգիտեմ…''։– Արփինեն կարծես թե, իրավամբ ,երբեմն վախեցած ուզում էր ազատվել Արտաշեսի գրկից, սակայն չէր կարողանում, որովհետև Արտաշեսի շունչը հաճելիորեն դյութում էր, և Արփինեն, մեջքով սեղմված հաչարկենու բնին ու անկարող ընդդիմանալու զգացմունքների խելացնոր հորձանքին, դանդաղորեն սահեց ցած… Հետո ինչ էր կատարվում՝ Արփինեն չէր ըմբռնում, նա մեջքով զգում էր գետինը, փափուկ պաղ խաշամը, Արտաշեսը իր գրկում սեղմում էր նրան, իսկ նա, բերանն ազատելով նրա անհագուրդ շուրթերից, երբեմն առ երբեմն շշնջում էր տենդավառ. ''Իսկ եթե չառնես, Արտաշես … Իսկ եթե հանկարծ ինձ չառնես… Եթե երեխով մնամ…''։ Արտաշեսը շտապողական, շնչահեղձ անող համբույրներով վերստին ծածկում էր նրա բերանը։ ''Ես քեզ սիրում եմ,– ինքնամոռաց արտաբերում էր Արտաշեսը։– Ես խենթորեն սիրում եմ քեզ, Արփինե… Ես քեզ կտանեմ քաղաք, կսովորես, ես քեզ այստեղ չեմ թողնի…''։

Արփինեն արխերում թաղում էր պոմիդորի սածիլները։ ''Հիմա եկել ես ի՞նչ անես,– ինքն իրեն ասում էր Արփինեն։-Ինչո՞ւ ես եկել''։

–Արփեն, ախչի, էս ինչո՞ւ էսօր տխուր ես,– ասաց Հերսիկը՝ հարևանուհին։

–Տխուր չեմ,– թույլ ժպտաց Արփինեն։– Հենց էնպես, քեֆ չունեմ։

–Անքուն կլինի,-ծիծաղեց Նուշիկը։– Մուքելը էս գիշեր ֆերմայո՞ւմ էր, թե՞ տուն է եկել։

–Տուն է եկել,– ուղղվելով՝ հոգնած ասաց Արփենը։– Իսկ ի՞նչ է։

–Դե պարզ է,-նորից ծիծաղեց Նուշիկը։-Խեղճին չի թողել քնի։

Կանայք ծիծաղեցին, և դեռ ծիծաղում էին, դեռ չէին վերջացրել ծիծաղը, երբ գյուղից երևաց… Թեթև փոշի հանելով գալիս էր Արտաշեսի մեքենան։

Արփինեի սիրտը արագ խփում էր, իսկ շուրթերը չորացել ու դողում էին։ Նա ոտքի վրա հազիվ էր մնում… Մեքենան կանգնեց նրանցից քիչ այն կողմ, ճանապարհի եզրին։ Արտաշեսը դուրս եկավ մեքենայի… Չէր փոխվել, կարծես թե առաջվա Արտաշեսն էր՝ բարակիրան, սլացիկ, միայն քունքերն էին ճերմակել ու առաջվա պես ալեխառն մազերը անփութորեն թափված էին ճակատին…

–Բարև ձեզ,– Արտաշեսը ժպտաց բոլորին և առաջ եկավ։-Ինչպե՞ս եք…

–Լավ ենք,– պատասխանեցին այս ու այն կողմից.– Դո՞ւ ինչպես ես։ Ձերո՞նք ոնց են։

–Ոչինչ,– ուսերը թոթվեց, ժպտաց Արտաշեսը։– Լավ ենք։

Արփինեին թվաց, թե հիմա Արտաշեսը կմոտենա, կսեղմի իր ձեռքը։ Կմոտենա և ինքը սևեռուն կնայի նրա աչքերին ու կհարցնի, թե ինչո՞ւ խաբեց այն ժամանակ, տարիներ առաջ, ինչո՞ւ չեկավ… Էլ չեկավ…

–Այսքան տարի է չես գալիս,– ասաց Հերսիկը։– Բա գյուղը չե՞ս կարոտում։

–Ժամանակ չի լինում,– Հերսիկին ժպտաց Արտաշեսը։– Որոշել եմ այսուհետև ամեն տարի գալ… Ուզում եմ պապենական մեր տունը նորոգել…

– Ապրես, լավ ես անում,– այս ու այն կողմից գովեցին կանայք։– Հողը քաղցր է, քաշում է։ Բա ո՜նց, հայրենի հողը մոռանալ չի լինի։

–Վարպետների հետ խոսել եմ, եկող տարի ամռանն արդեն պատրաստ կլինի։

–Չե՞ս պսակվե՞լ,– խորամանկ ժպտաց Հերսիկը։

–Պսակվել եմ,-գլխով արեց Արտաշեսը, ու նոր միայն նկատեց Արփինեի աղջկան։

– Անունդ ի՞նչ է,– ժպտաց Արտաշեսը և գրպանից գույնզգույն թղթերի մեջ փաթաթված կոնֆետներ հանելով, մեկնեց Նանարին։– Վերցրու։

Նանարը ետ քաշվեց, մեջքով սեղմվեց մոր ծնկներին, հարցական ետ նայեց մորը՝ ''Վերցնե՞մ'', և Արտաշեսն իր վաղեմի լուսաշող ժպիտով ժպտաց Արփինեին։ Այնպես, ինչպես ժպտաց այրի Հերսիկին, ինչպես ժպտաց Նանարին։ ''Մոռացել ես,– արտասուքները հազիվ զսպելով, ինքն իրեն դառնությամբ ասաց Արփինեն։– Ամեն ինչ մոռացել ես… ''։

–Վերցրու,– ինչքան կարելի է մեղմ, ասաց Արփինեն, և Նանարը, քաշվելով, վախվորած մեկնեց ձեռքը։

Արտաշեսը նրա փոքրիկ ափի մեջ դրեց շոկոլադը։ Ասես ինչ-որ արտակարգ բան էր կատարվում. կանայք կանգնել ու նայում էին։ Արտաշեսը կսմթեց Նանարի այտը, հետո հարգանքով հրաժեշտ տվեց բոլորին, հանդիսավոր, հպարտ-հպարտ գնաց դեպի մեքենան…

Արփինեն մնացել էր կանգնած պոմիդորի արխի մեջ, ցեխոտ փայտը ձեռքին… Արցունքներն արդեն անարգել սահում էին այտերն ի վար, իսկ կանայք չէին տեսնում, որովհետև նրանք հմայված նայում էին Արտաշեսին, կաթի նման սպիտակ նրա ''Վոլգային'' ու երանի էին տալիս Արտաշեսի կնոջը, որ ինչ-որ ''պրափեսորի'' աղջիկ է, ասում են՝ մազերն ու աչքերը ներկած է ման գալիս։

Արտաշեսը գործի գցեց մեքենան, մեքենան թույլ հռնդաց ու գնաց բաց դաշտի միջով ընկած ճանապարհով։ Փոշին ամպի պես բարձրանում էր ճանապարհի վրա։ Կանայք կանգնած նայում էին, մինչև մեքենան անցավ վերջին ոլորանը, մինչև վերջին ոլորանի վրա մի պահ կանգնեց կապույտ փոշին ու հետո հալվեց։

Արփինեի սիրտը նվաղեց, թուլացավ… Արփինեն փղձկաց, նստեց պոմիդորի արխի մեջ՝ ցեխոտ փայտն ու սածիլները ցեխոտ ձեռքին, կանայք վազելով մոտեցան, խմբվեցին. ''Ի՞նչ պատահեց, ախչի''։ ''Ախր քեֆ չուներ''։ ''Արփեն, ախչի, Արփեն, ի՞նչ եղավ քեզ, ախչի''։ ''Գուցե Մուքելը թակե՞լ է, ախչի…''։

Իսկ Արփինեն նստել էր արխերի մեջ՝ սածիլներն ու ցեխոտ փայտը ձեռքին, թուլացած, ուժասպառ, և լալիս էր…

==================

ՀԱՅՐԸ, ՏՂԱՆ ԵՎ ԿԱՐՄԻՐ ԺԱՊԱՎԵՆՆԵՐՈՎ ԱՂՋԻԿԸ

Սուրեն Կասպարովին

Գնդակն իսկական էր, բնական կաշվից, ու երբ դիպչում էր լուսամուտներին, ապակիները զրնգոցով ջարդուփշուր էին լինում։ Բնակիչների բողոքներից հետո խաղահրապարակը վերջերս անջրպետվել էր մետաղյա բարձր ցանցով։

Տղան նստում էր ցանցի այս կողմ, ծառերի տակ դրված փայտե նստարանին, և հետևում էր խաղին։

Բակի տղաներն էին խաղում, իր հասակակիցները։ Եվ նրանցից ոչ մեկը տղային խաղի չէր կանչում, նույնիսկ չէին հրավիրում կանգնել դարպասում, թեպետ դարպասապահի քրոնիկ պակասություն էր զգացվում բակում. ամենքն ուզում էր գոլ խփել։ Դրա համար էլ բոլոր խաղացողները հերթով կանգնում էին դարպասում՝ յուրաքանչյուր նոր գոլից հետո փոխելով միմյաց։ Սակայն դատավոր նրան էին ընտրում։ Պարզապես մոտենում էին և ասում.

-Վարո՞ւմ ես խաղը։

Տղան գլխով էր անում, հետո գրպանից հանում էր պլաստմասսայից պատրաստված կարմիր սուլիչը։

Տղան ժամացույց նույնպես ուներ։ Հոր հին ժամացույցն էր, իր՝ տասներեք տարեկանի համար, մի քիչ մեծավուն։ Նա երկար նայում էր ոսկեզօծ սլաքներին, հավաստանշելով ժամանակը, հետո, զիլ սուլոցի հետ միաժամանակ, թափով բարձրացնում էր ձեռքը։ Եվ խաղը սկսվում էր։

Բայց, պատահում էր, խաղը վարել նույնպես մերժում էին նրան։ Որովհետև, հաճախաբար, չափից դուրս տարվելով, ճիշտ չէր դատում։

Ֆուտբոլի մասին տղան ամեն ինչ գիտեր. երբ և որտեղ է այն սկիզբ առել, ֆուտբոլիստներից՝ թե մեր, թե արտասահմանյան, ով՝ ինչպիսի թիմերի կազմում է հանդես եկել, քանի գնդակ է խփել ինքը և քանի գնդակ է խփվել նրա փոխանցումով։ Վերջին հինգ տարիների խաղարկության աղյուսակները անգիր գիտեր և ուշադրությամբ հետևում էր ֆուտբոլային բոլոր տեսություններին։

Տղան նույնիսկ սեփական գնդակ ուներ՝ ''Рollena'', կարմիր դրոշմակնիքով լեհական վանդականախշ գնդակ էր և դեռ ոչ մի անգամ գետնին չէր կպել։ Մոտ մի ամիս տղան այն պահում էր իր մոտ, հետո տվեց հորը, թող դնի իր կանաչ ''Ժիգուլու'' ետնամասում. հիմա դա մոդա է։

Նա խաղի ամբողջ նրբություններին տեղյակ էր, կարող էր ժամերով դիտել հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող մրցախաղերը, իսկ մյուս օրը մինչև խռպոտելը վիճել՝ վերլուծելով հանդիպումն իր բոլոր մանրամասնություններով։ Իսկ եթե, բան է, վիճաբանելու համար թեկնածու չէր լինում, նա պարզապես յուրաքանչյուրին, ով մտնում էր շքամուտք կամ դուրս էր գալիս այնտեղից, միևնույն է, թե ով՝ թոռան հետ զբոսանքի դուրս եկած յոթանասունամյա պառավ լինի, թե պարապմուն– քի շտապող ջահել ուսանող, հարցնում էր.

-Երեկվա ֆուտբոլը նայե՞լ ես հեռուստատեսությամբ։

Եթե դա պառավ կին էր լինում, մի պահ տարակուսանքով նայում էր տղային, ասես իրեն Վեներայի մթնոլորտի քիմիական բաղադրության մասին են հարց տվել, իսկ հետո, գլխի ընկնելով, թե ինչի մասին է խոսքը, արձագանքում էր.

-Չէ, որդիս, ախր ես ֆուտբոլից բան չեմ հասկանում։

Իսկ եթե ջահել տղա էր լինում, ապա հապճեպորեն պատասխանում էր.

-Հա, նայել եմ։ Բայց հետո, հետո, հիմա ժամանակ չունեմ։

Տղան ափսոսանքով նայում էր թե մեկի և թե մյուսի ետևից, և հայացքով որոնում էր երրորդին,որի հետ վերջապես հնարավոր կլիներ ինչպես պետքն է վիճել։

Սկզբում անկարելի էր կասկածել նրան դատավորական անկողմնակալության մեջ։Սակայն այդ անկողմնակալությունը երկար չէր տևում, և տղան սկսում էր խորամանկել, առանձնապես, երբ մի բակի տղաները մրցում էին մյուս բակի տղաների հետ։ Խորամանկում էր տղան, իհարկե, հօգուտ ''իր'' թիմի (նա ասում էր. ''Մենք հաղթում ենք'' կամ՝ ''Մենք տանուլ ենք տալիս'')։ Ու երբ, պատահում էր, տղան չափից դուրս շատ էր հեռուն գնում իր կանխակալ մոլությամբ, մյուս թիմի խաղացողները փորձում էին հեռվից, ցանցի այն կողմից կարգի հրավիրել նրան։ Իսկ եթե դա չէր օգնում, ապա մեկնումեկը, վերջնականապես կորցնելով համբերությունը, վազելով հասնում էր նրա մոտ և կատաղի բարձրացնում բռունցքը՝ պատրաստ հարվածելու նրան, հատկապես, երբ թիմը տարվում էր, կամ խաղը ոչ մի կերպ չէր ստացվում, և բոլորը նյարդային վիճակում էին։

Տղան հանգիստ նայում էր այդ բռունցքված մատներին և թեթևակի ժպտում էր։ Եվ նրա ժպիտը մի տեսակ հանդուգն էր։ Եվ անհասկանալի էր՝ ուզո՞ւմ էր նա, արդյոք, թե ոչ, որ հարվածեն իրեն, որ իր և այդ տղաների միջև կռիվ ծագի, այնպիսի կռիվ, ինչպիսին լինում է մյուս տղաների միջև, երբ մի անհաջող փոխանցման պատճառով կպչում են իրար և սկսում է անողոք ծեծկռտուքը՝ մի առժամանակ մոռացնել տալով խաղի մասին ։

Տղան հաստատ գիտեր. ոչ մի կռիվ չի լինելու, իր գլխավերևում պարզած բռունցքը այնպես էլ կմնա օդում կախված… Եվ աչքի տակով նա տեսնում էր, թե ինչպես տղաները՝ ինչպես իրենց, այնպես էլ մյուս բակից, թողնելով խաղը, դանդաղ մոտենում են նրան, ով համարձակվել է բարձրացնել ձեռքը՝ խփելու իրեն։ Եվ գիտեր նաև, որ եթե հանկարծ դրա խելքին փչի խփել, մյուսները տեղնուտեղը կջարդեն նրան։

Տղան այդ մեկն էլ գիտեր, և դա նրան չէր ուրախացնում։ Որով-հետև, եթե ձեռք են բարձրացնում մեկի վրա՝ լինի դա ''իրենցից'' թե ''նրանցից'', միևնույն է, ապա մյուսները մոտենում են ոչ թե ջարդելու, այլ պարզապես ազնիվ մենամարտ են սպասում, մենակռվի մենամարտ։

Իսկ, ահա, իր հետ երբեք այդպիսի բան չի լինում, և առհասարակ ոչ մի մենամարտ էլ չի լինում։ Հիմա նույնպես չի լինելու։ Ու երբ նա, ով բարձրացրել է ձեռքը՝ տղային հարվածելու համար, այդպես էլ առանց հարվածելու, ափսոսանքով թափ տալով ձեռքը հեռանում է, տղայի այտամկանը սկսում է ցնցվել, նա խոնարհում է գլուխը և արցունքները որոշ ժամանակ խանգարում են նրան ժամացույցի թվահարթակի վրա տեսնել սլաքները։ Որովհետև նրա համար վիրավորական է, և այդ վիրավորականն այն է, որ նույնիսկ, եթե ինքը հազար անգամ մեղավոր էլ լինի տղաների առաջ, միևնույն է, ոչ մի կռիվ չի լինելու իր հետ։ Եվ չի էլ կարող լինել։ Ու եթե լինի էլ՝ իր փոխարեն ուրիշներն են կռվելու…

Եվ այդպիսի անարդարության համար տղան սկսում է վրեժխնդիր լինել և յուրայիններից, և ուրիշներից, վրեժխնդիր լինել ճակատագրի ընձեռած միակ զենքով՝ իր անձեռնամխելիությամբ։

Նա տուգանային հարվածներ է նշանակում այն դեպքում, երբ խաղի կանոնների ոչ մի խախտում էլ չկա, և չի կանգնեցնում խաղը, երբ խախտումն ակնհայտ է. տղան դիտավորյալ խառնում է խփված ու բաց թողնված գնդակների հաշիվը՝ մի թիմի խփած գնդակները վերագրելով մյուս թիմին, վիրավորական մականուններ է կպցնում խաղացողներին կամ խայթիչ խոսքերով մեկնաբանում է խաղը, չնկատելով այն, որ նրան, իբրև դատավորի, այլևս ոչ ոք չի լսում և որ խաղը հենց այնպես, ինքն իրեն ընթանում է։ Իսկ նրա կծու դիտողություններն ու բացականչությունները խաղացողների մեջ լոկ զիջողամտական ժպիտ են առաջացնում՝ իբր, քեզ լսողն ով է։

Բոլորը կարծում են՝ տղան բարկացած է այն բանի համար, որ ինչ որ մեկը փորձ է արել իրեն խփելու։ Եվ ոչ ոք չգիտի, որ նա, իրոք, բարկացած է, բայց ոչ նրա համար, որ փորձել են խփել, այլ որ ձեռք են բարձրացրել՝ խփելու ու չեն խփել։ Որովհետև իրեն խփել չի կարելի։ Որովհետև անձեռնամխելիության նզովք կա իր վրա, իսկ տղան ուզում է լինել այնպիսին, ինչպիսին բոլորն են. չի ուզում դատավոր լինել ու նստել մետաղյա ցանցից այն կողմ, չի ուզում մրցախաղի չար մեկնաբան լինել ու թունոտ մականուններ կպցնել խաղացողներին, քաջ գիտենալով, որ դրա համար իրեն ոչինչ չի լինելու, այլ ուզում է խաղալ անիծյալ ցանցից այն կողմ, հարվածել դեպի դարպասը ( երկու անթուրծ աղյուս՝ վեց ոտնաքայլ տարածության աջ և ձախ կողմերին), գոլ խփել. չէ՞ որ ինքը գերազանց գիտի, թե դա ինչպես պետք է անել, ինչպես անվրեպ փոխանցել և ընդունել գնդակը, ջարդուփշուր անել հարևանի ապակիները, իսկ հետո, բոլորի հետ միասին, ծլկել հնոցատան ետևը՝ մինչև փշրված ապակիների տերը՝ զոլավոր տնազգեստը հագին, կհասցնի վազել բակ և բոլոր հարևաններին կհրավիրի վկա լինելու նման մի չլսված անկարգության։

Սակայն խաղացողները չգիտեն այս բոլորը, շարունակում են զայրանալ անարդար դատավարության վրա և, ի վերջո, հրաժարվում են նրանից։ Իրենք խաղում են, իրենք էլ դատում՝ կոլեկտիվ կերպով։ Մինչ այդ, տղան վերջնականապես խաղաղվում է։ Անցել է նրա չարությունը։ Ամեն ինչ անցել է։ Անլուսաշող, ահավոր մենության զգացումն է լոկ մնացել այս մեծ, մանկանց զվարթ կանչերով լի գեղեցիկ ու լուսավոր աշխարհում։

Եվ տղան լուռ ու ինքնամփոփ, անկարեկից այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում ցանցից այն կողմ, երկար նստում է փայտե նստարանին և թախիծով մեկ իր ժամացույցին է նայում, մեկ՝ բակի հեռավոր ծայրին, մեկ՝ դիմացի շենքին։ Այդ շենքի չորրորդ հարկում իր տարիքի մի աղջիկ է ապրում։ Նա երբեմն ելնում է պատշգամբ, և, նայելով նրան, տղան հուզվում է։ Նրան հուզմունք է պատում նաև, երբ մոտենում է դպրոցից աղջկա տուն վերադառնալու ժամանակը։ Տղան ներքուստ զգում է այդ պահը, և սիրտը արագ-արագ սկսում է խփել։ Պայուսակը ճոճելով, անհոգ և քմահաճ՝ աղջիկը երևում է հեռվից, կարմիր ժապավենները հյուսքերին, գեղասրունք ու բարակիրան ինչպես մատղաշ բարդի, հրացայտ սև աչքերով ու կրակի շեղջի պես հուրհրատին տվող վարդագույն ուռուցիկ շուրթերով՝ նա ժպտալով անցնում է տղայի կողքով, առանց կանգ առնելու, և տղան ամբողջ օրը մտքից չէր կարողանում հանել նրան։

Եվ ահա վերջապես շենքի հետևից հայտնվում է հոր կանաչ ''Ժիգուլին''։ Անշտապ թեքվելով բակի կողմը, այն դանդաղ ընթացքով մոտենում է շքամուտքին, կանգ առնում։ Փափուկ չխկում է դռնակը, մեքենայից ելնում է հայրը։ Նա դեռևս ջահել է, բայց արդեն ճերմակած մազերով, և դեմքը նրա հոգնած է։ Բայց աչքերը նայում են հանգիստ ու հաստատուն։ Նա մոտենում է որդուն, ողջունում է նրան՝ ինչպես մեծի։ Հետո նայում է նրանց, ովքեր խաղում են մետաղյա ցանցից այն կողմ։

Դիմելով որդուն.

-Այսօր չե՞ս վարում խաղը։

Տղան հեռացնում է աչքերը և ասում.

-Նրանք չեն ուզում որ ես վարեմ։

-Ինչու՞։-Հայրը նրան նայում է խիստ ու պահանջկոտ, ասես կանխապես դատապարտելով իր հարցի պատասխանը։

– Ինչո՞ւ չեն ուզում,-կրկնում է նա իր հարցը։ Նա երբեք որդուն փաղաքշական խոսքերով չի դիմում։

-Ես այնպես չեմ վարում ինչպես պետք է,-խորը շնչելով՝ արտաբերում է տղան։

-Իմ կարծիքով, նրանք ճիշտ են։ Խաղն անհրաժեշտ է արդարացի վարել։ Թե դու համաձա՞յն չես։

Տղան սկզբում լուռ է, այնուհետև երկչոտաբար նայում է հորը և ասում.

-Համաձայն եմ։

Եվ ժպտում է։ Հոր ներկայությամբ նրա համար հեշտ է ժպտալը։ Ոչ մի բռնազբոսիկություն։

-Ուրեմն շատ գեղեցիկ։ Իսկ այժմ կարդա այս նամակը։

Հայրը ծոցագրպանից բացված մի նամակ է հանում, մեկնում որդուն։ Հեռավոր Կուրգան քաղաքից է նամակը։ Տղան սկսում է կարդալ և նրա դեմքը հետզհետե ողողվում է լուսապայծառ ժպիտով։ Տղան հավատում է Նրա ամենակարող մեծազորությանը, ով գրել է այդ նամակը։

-Ե՞րբ ենք գնում,– հարցնում է տղան՝ անթաքույց անհամբերությամբ։

-Շուտով,– պատասխանում է հայրը, նույնպես ժպտալով։ – Չե՞ս ուզում գնանք քաղաքից դուրս,-իբր, իմիջիայլոց , հարցնում է նա։

-Ուզում եմ։ – Տղան նայում է նրանց կողմը, ովքեր խաղահրապարակում են։ -Միայն արի շատ մնանք այնտեղ, մինչև բոլորը կգնան իրենց տները։

-Կմնանք այնքան, ինչքան կհերիքի ժամանակս,-ասում է հայրը։-Բայց հեռու կգնանք։ Այնտեղ, քաղաքից հեռու, վերջերս մի լավ աղբյուր եմ գտել։ Կնստենք այդ աղբյուրի մոտ և պանիր հաց կուտենք: Գնացի՞նք։

-Գնացինք,-դարձյալ ժպտում է տղան։ Հայրը վերցնում է նստարանի տակ դրված զույգ հենակները, տալիս է որդուն և օգնում նրան՝ տեղից ելնելու։ Հետո գնում, նստում է ղեկի մոտ։ Նա գիտի, որդին ինքը կհասնի մեքենային. մինչև մեքենա չորս քայլ է։ Սումգայիթ անիծյալ քաղաքում ադրբեջանցի գազանացած խուժանը նրան մոր հետ հինգերորդ հարկի իրենց տան պատշգամբից նետել էր ցած: Տղան ողջ է մնացել: Հինգ վիրահատությունից հետո նա սովորել է կատարել այդ չորս քայլը։ Ու նաև մտածել։ Մտածել ու հուսալ …

===================

ԸՆԴՀԱՏՎԱԾ ԹՌԻՉՔ

Օդանավը թռչում էր բարձրաբերձ ամպերից էլ վեր, որոնք, երբ թեթևակի ճեղք էին տալիս, ներքևում՝ խոր անդունդում, երևում էր համատարած կապտասև, անեզր ծովը։ Միքայելը, դեմքը լուսանցույցին սեղմած, նայում էր ներքև։ Նրան դուր էր գալիս այն, որ ամպերը համընթաց սահում էին օդանավի հետ ու դանդաղասահ ետ էին մնում, որ ներքևում, ձյունաճերմակ ամպերի տակ, երբեմն երևում էր կապտասևավուն ծովը, իսկ իրենք թռչում էին ամպերից էլ վեր, լուսաշղարշ արևի միջով և օդանավում հաճելիորեն տաք էր։

Այդպես տարված, աչքն ու միտքը դրսում, Միքայելը չլսեց, երբ հայտարարեցին, որ Երևանում եղանակն ամպամած է, օդանավ չի ընդունում և որ ստիպված վայրէջք կկատարեն Բաքվի «Բինա» օդանավակայանում։

–Չի լինում էլի, մարդու ուզածը երբեք չի լինում, – ականջի տակ դժգոհեց հարևանը։-Թոռանս ծնունդն է, ասացի ժամանակին տուն կհասնեմ, բա էսպիսի բան կլինի…

– Իսկ ի՞նչ է պատահել, – շրջվելով, տարակուսանքով հարցրեց Միքայելը։

– Բա չլեցի՞ք։ Երևանը չի ընդունում։ Բաքվի օդանավակայանում ենք իջնում։

«Լավ չեղավ,– մտքում սրտնեղած ասաց Միքայելը։– Հանկարծ ուշանամ գործից»։

Օդանավակայանում թերթերի կրպակն արդեն փակ էր։ Միքայելը ձանձրանում էր։ Շրջում էր սպասասրահում, երկրորդ հարկի հաստ ապակիների ետևում կանգնած՝ նայում էր բարձրացող ու վայրէջքի գնացող օդանավերին ու էլի ձանձրանում էր։ Հետո գնաց ու տեղեկացավ, որ Երևանը օդանավը կընդունի միայն հաջորդ օրվա առավոտյան։

«Մինչև առավոտ ազատ եմ», մտածեց նա և, ձանձրույթից չտառապելու համար, որոշեց մեկնել քաղաք, տեսնել Բաքվի տեսարժան վայրերը։ «Այնուհետև կգամ, վճռեց նա, կմնամ օդանավակայանի հյուրանոցում, իսկ վաղը առավոտյան կթռչեմ Երևան»։ Փոքրիկ ճամպրուկը հանձնելով իրերի պահպանման սենյակ, նա դուրս եկավ փողոց։ Ուզում էր մոտենալ քաղաք մեկնող երթուղային ավտոբուսին, երբ ետևից մեկն անսպասելիորեն բռնեց թևը։

– Բարև, Միքայել ։

Նա շրջվեց և, տեսնելով մակության ընկերոջը՝ Աշոտ Հունանյանին, որին չէր տեսել երկար տարիներ, ուրախացավ անսահման։ Միասին էին դպրոցն ավարտել, միասին անցկացրել մանկության անմոռաց տարիները և, իրավ, քանի տարի էր արդեն իրար չէին տեսել։ Ողջագուրվեցին։

–Հարկավոր է նշել այս հանդիպումը, Աշոտ։ Անանպայման նշել,– սրտաբուխ բերկրանքով ասաց Միքայելը,– Ռեստորանը կարծեմ երկրորդ հարկում է։ Գնացինք։ Այ քեզ հանդիպում, մտքովս անգամ չէր անցնի, որ քեզ կարող եմ հանդիպել այստեղ։ Աստված իմ, ինչ լավ է, որ տեսա քեզ, Աշոտ։ Ազնիվ խոսք, ոչ միայն այն բանի համար, որ ձանձրույթից մեռնում էի արդեն, այլ որ, իրոք, հանդիպեցի քեզ այս օտար քաղաքում։ Այսինքն ինձ համար օտար։ Անսահման ուրախ եմ։ Գործուղումից եմ վերադառնում, Տաշքենդում գյուղագիր գրողների խորհրդակցություն էր։ Երևանը չի ընդունում, ստիպված վայրէջք կատարեցինք այստեղ։

– Ես էլ եմ շատ ուրախ, Միքայել։ Շատ եմ ուրախ։ Ուրեմն հետաձգել են թռիչքը։

–Այո, հետաձգել են մինչև առավոտ։ Նոր իմացա։ Ասացին, որ առավոտյան ժամը իննից շուտ չի լինի։ Ուզում էի գնալ քաղաքը տեսնել , չեմ եղել։

– Պայմանավորվում ենք՝ ոչ մի ռեստորան։ Գնում ենք մեր տուն,– առարկություն չընդունող տոնով ասաց Աշոտը։– Հենց տանն էլ կնշենք մեր այս անակնկալ հանդիպումը։ ։

–Աշոտ։

–Չգաս՝ կնեղանամ։ Գնանք, ես էլ եմ գործուղումից վերադառնում։ Սուրգութից։ Անտանելի ցուրտ ու սառնիամանիք երկիր է էդ Սուրգութը։ Նավթի նոր պաշարներ ենք հայտնաբերել այնտեղ։ Ռուսաստանը հարուստ երկիր է, Միքայել։ Ուր փորում ես, նավթ ու գազ է։

Նրանք բարձրացան ավտոբուս։

–Տանը շատ կուրախանան… Գիտե՞ս քանի տարի է արդեն ինչ գյուղում չենք եղել… Ճիշտ է, նախանցյալ տարի մի երկու օրով գնացի, բայց դե, երկու օրով կարոտ չես առնի, չնայած հասկանալի է, որ ոչ մանկության վայրերն են այժմ այն, և ոչ էլ ես եմ նախկին անհոգ պատանին։

–Ես էլ վաղուց չեմ եղել,– թախծեց Միքեյելը։– Արդեն շատ վաղուց։

Ճանապարհին նրանք անընդհատ գյուղից էին խոսում, մանկության վայրերից, աղբյուրներից, հանդ ու սարերում անցկացրած օրերից, մանկության ընկերներից, որոնք չգիտես որտեղ են հիմա…Եվ Միքայելի հեռու– հեռավոր հիշողության մեջ վերստին հառնում ու զնգում էր մանկության առուն, մեղմիվ խոխոջում…Դու մեր մանկության սիրելի առու, մտովի շշնջում էր Միքայելը, որ զրնգալով, խնդուն խայտալով, վազում էիր ցած՝ քեզ հատ տանելով երազները մեր ջինջ, ու՞ր ես դու հիմա, որտե՞ղ է մարել ձայնդ երգեցիկ, հեռու– հեռավոր հուշերի խորքից ետ եկ, մեր առու, ետ բեր օրերը մեր՝ անհոգ ու ազատ ուրախ մանկության, ետ բեր սիրասուն մեր ընկերներին, թող կյանքը լցվի նրանց ձայներով ու մենք վերստին դառնանք մանուկներ՝ անհոգ երջանիկ, մեր հեռու, հեռու, հեռու լեռներում…

Միքայելը շարունակ մտածում էր մի հարց տալ, ուզում էր հարցնել մեկի մասին, և այդ մեկը Աշոտի մայրն էր՝ ընկեր Արփինեն՝ բոլոր աշակերտների սիրելին։ Հիմա էլ Միքայելի ականջում էր դեռ նրա թավշյա ձայնը՝ այնպես դուրեկան, հարազատ ու սիրելի։ Ուզում էր հարցնել նրա մասին ու անհարմար էր զգում։ Իսկ գուցե չկա արդեն, մտածում էր Միքայելը ու չէր կարողանում վճռել՝ հարցնե՞լ, թե՞ ոչ։ Հիշում է, տասերորդ՝ ավարտական դասարանի վերջին ամիսներին նա երբեմն տխրությամբ ասում էր. «Կգնաք, կյանք կմտնեք ու կմոռանաք ընկեր Արփինեին»։ Իսկ իրենք՝ «Ինչե՜ր եք ասում, ընկեր Արփինե, մենք ձեզ երբեք չենք մոռանա»։ Նա շրջվում, լուսամուտից երկար նայում էր դուրս ու տխրությամբ արտաբերում. «Միայն դուք լավ լինեք,– կամացուկ, ասես ինքն իրեն ասում էր նա,– լավ լինեք, կյանքում գտնեք ձեր արժանի տեղը, երջանիկ լինեք»։ Ու հիմա, ամենայն հավանականությամբ, իր սաներից ոչ մեկը չգիտի էլ՝ կա՞ նա, թե ոչ։ Միքայելը վախենում էր անգամ հարցնել այդ մասին։

–Մայրս շատ կուրախանա,– հանկարծ ասաց Աշոտը, և Միքայելը զարմանքով նայեց նրան, ակամաբար մտածելով այն մասին, որ Աշոտը կարծես թե կռահեց, թե ինչի մասին է մտորում ինքը։– Գոնե հիշո՞ւմ ես դպրոցը, – հարցրեց նա։

–Իհարկե,– մեքենաբար արտասանեց Միքայելը։

–Մայրս գիտե՞ս ինչպես է հպարտանում քեզանով, իմ ամենասիրելի աշակերտներից էր, ասում է, հիմա հայտնի բանաստեղծ է։

Միքայելը թեթևացած շունչ քաշեց, ուրախ, որ ողջ առողջ է իր սիրելի ուսուցչուհին, բայցև անասալի ցավ զգաց, որ այսքան տարի ոչինչ չգիտեր նրա մասին։։

–Ուրեմն ընկեր Արփինե՞ն էլ մոտդ է,– հարցրեց նա ոգեշունչ զվարթ տոնով։

–Իհարկե։ Ասացի, չէ՞, վաղուց է, ինչ գյուղում չենք եղել։ Քանի դպրոցում էր, չէր ուզում քաղաք գալ։ Անցավ թոշակի, բերեցի մեզ մոտ, գյուղում մենակ ի՞նչ պիտի աներ։

–Եվ քանի՞ տարի է, որ քեզ մոտ է։

–Չգիտեմ։ Երևի մի տաս տարի։ Գուցեև տասնհինգ։ Միքայել, տարիներն այնպիսի արագությամբ են անցնում, որ չես հասցնում նկատել։ Իսկ մեր տունն այլևս այն չէ,– վշտագին ավելացրեց Աշոտը։– Նամարդ հարևաններն անխղճորեն տանիքի թիթեղը պոկել, տարել են՝ տունը թողնելով ձյան ու անձրևի տակ։ Քեզ ասեմ՝ լավ հարևանից լավը չկա, բայց վատից վատը՝ նույնպես չկա։ Ասացի չէ, նախանցյալ տարի գնացի գյուղ ու, պատկերացնում ես, երկար մնալ չկարողացա։ Տանը նայելիս սիրտս մղկտում էր վշտից։ Քամին բակում թեթև օրորում էր ծառերը, թութը անխնա թափվում էր գետնին։ Անտերություն՝ մարդ չկար։ Չէ, չկարողացա մնալ։ Չդիմացա։

–Բոլորս աններելիորեն փախչում ենք գյուղից։ Թուրքերի ուզածն էլ հենց դա է, որպեսզի գնալով դատարկվի Ղարաբաղը… Ո՞ւմ ենք թողնում, չենք մտածում։