Яхьядынъ яшав бактысы. Жизненная судьба Яхьи

Яхьядынъ яшав бактысы

Жизненная судьба Яхьи

Альберт Яхьяевич Тамакаев

Атам Тамакаев Рамазаннынъ улы Яхьядынъ 90 йыллыгына багыслайман.

(22.05.1931—25.07.2006 йыллар яшаган)

Редактор Магомет-Али Ханов

Корректор Азиет Башиева

Дизайнер обложки Олег Тамакаев

Технический редактор Асан Найманов

Компьютерная вёрстка Альберт Тамакаев

© Альберт Яхьяевич Тамакаев, 2024

© Олег Тамакаев, дизайн обложки, 2024

ISBN 978-5-0062-0964-0

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ЖИЗНЕННАЯ СУДЬБА ЯХЬИ

Книга выпущена на средства предпринимателя

Боранова Аскера Имбаталиевича, за что автор искренне благодарит неравнодушного к истории и культуре представителя  ногайского народа.

Автор. Тамакаев Яхьядынъ улы Альберт, Россия журналистлер Союзынынъ агзасы, тарих эм ямагат билимин тергев бойынша йогар дережели окытувшысы.

Кирис соьз

Баали окувшы!

Аьр аьдемнинъ яшавы бир-бирине усас болмайды экен, бирлериннинъ яшав йоллары ойлы-кырлы, бирлерининъ яшавлары тап бир тувра кийиз тоьселгендей аьлемет эм наьсипли яшав болып, моллыкта яшаганлар да бар. Аьр ким оьзининъ яшавында коьплеген затларды коьредилер. Яшав кайдайда бир кыйынлыкларман да растырады, балалай яшавдынъ авырлыгыман куьресип яшаган аьдемлер де коьп. Айтаягым, кайдай аьелде де сен тувсанъда, яшав толкынлары сени суьйтип айландырып яшавдынъ ахыр-туьрли якларын коьрсетпеге де болады экен. Меним атам, Яхья Тамакаев бала шагында кайдайда бир шеркеш халктынъ айтувлы аьдемлерининъ белгили эм уста, окымыслы аьпендидинъ аьелинде тувган, ама яшав бактысы оны бирде тынышлыкта, барлыкта яшатпаган. Бакты деген зат кайдайда бир сырага экен. Ногай айткандай: – «Сыраганънан коьр!» Ол акыйкат соьзлер. Атам заваллы, ялгыз орам баста калып, кирмеге ериде болмай, аштан калып та, туьрли-туьрли аьеллерде де яшапта, анадынъ суьйювин, аьруьв соьзлерин эситпеген, оьксизликтинъде, оьгей анадынъ аьлин де коьрген аьдем. Яшавын туьзетеек болып коьп шалыскан. Яшавында онынъ коьрмегени калмаган, балалай тентиреп атасы ман коьп кыйланган. Онынъ яшавына анасынынъ кардашы Яхьядынъ нагашакасы да коьп кирисип, бала шакта оны аьелиннен айырып туьрли авылларда, калаларда ясырып кыйнаган. Баьри яшав кыйынлыклары ман да меним атам оьзи куьресип яшавын туьзеппеге шалыскан.

Сосы китапта бардырган хабарым, сиз сезгенше, атамнынъ яшавы акында. Былтырларда (2021 йылда) атам заваллы, (яткан ери еннет болсын) Тамакаев Рамазаннынъ улы Яхья 90 ясына толаяк эди. Яшавы акында ол бизге бирде кайдай кыйынлыклар коьрип яшаганы акында, авызын ашып хабарлаган аьдем тувыл. Онынъ намыслыгына етеек аьдемде йок болыр. Баьри сырлары онынъ ишинде тас болып каткан эди. Анам: -«Зафымды (Яхьяга авылшылар Залимхан деп те айтатаган эдилер) балтаман да шапалап ярсанъда онынъ сырларын билмессинъ!» – деп сейирсинетаган эди анам. Кенем болсада, мен онынъ яшавы акында билмей калмаска болмадым. Атам заваллы, оьз юртынынъ тоьринде созылып, кара териге туьсип авырып яткан шакта, ол эсин йийип биз бен хабарласкан куьнлериде болды. Мен анам ман, атамнынъ бас бетинде кешелер озгардым. Сол шакта, коьп соравлар тувдылар меним ойымда.

Мен сол шакта атам ман анамнан коьп затлар акында сорадым. Анам Битлев Асан аьпендидинъ кызы Раяда мага коьп яшавлары акында атамга косылып хабарлады. Олардынъ яшав йоллары мени тынышсызландырып кызыксындырдылар. Туьннинъ ортасына дери мен уьйкымды да мутып, атамнынъ оьмири бир исанга да айтпаган сырларын тынъладым. Сол хабарларга анамда косылып оьзининъ ойларында айтты. Суьйткенде, меним басымда сосындай хабар тувды. Баьали окувшыларым, мен сосы хабарга оьз яшавымда да бир неше затлар ман да раскан эм шаьат болган заманым акында да язып эм сол затлар акында да хабарлайман. Мен авылдынъ аксакалы Абишев Асан ман да расып соьйледим. Авылда белгили кавга ветераны Ильяс Джумалиевпен де (Карамурза авылда тувып оьскен) расып соьйлеген куьнимде болды. Сосы Ораклы авылда, меним бала шагымда атамнынъ кайдайда бир эсли Кеусар тетесинде коьрмеге амал Кудай берди. Коьз алдымда онынъ турган турмысы – шынты айдик шеркеш ханийлердинъ бириси эди. Биз бала шакта, балаларман куьйылып онынъ каралдысына келсек, ол куьйдыртып бизге шеркешше соьйлейтаган эди. Меним хабарымды окый келип, каты мени соькпенъиз, баьри айтылган затлар меним анам ман атамнынъ авызыннан язылган. Хабарымды хабарлай келип бирде, бир исанды да соькпеге шалыспадым. Атам ман анам яшаган йылларда сондай кужырлы затларда арасында болып турган. Сосы меним хабарымды окыган аьдемлер, яшавда кайдай да бир кыйынлыклар ман распага болаягы акында оьз балаларынъызга, аьеллеринъизде бир-биринъиз бен, сосы озган кыйынлы йылларда аьдемлер калай яшамага тармасканлары акында хабарласанъыз, кайдайда бир яшав дериси болыр эди деп санайман. Атам заваллы, бала шагыннан алып коьплеген кыйнлыклар коьрген, яс бала шагында да оьзининъ атасыннан калган малды да йигерлиги мен оьгей анадынъ кардашларынынъ алдына шыгып, ашлык йылларда оьз атасыннан калган бир сынъар кунажынды да саклап билген. Яслай ногай авылына коьшип атасы ман келгенде де, коьплеген яс аьдемлер онынъ куьшин, куьдретин билмей, корлаякта болып шалысканлар. Ама ол оьзининъ йигитлигин коьрсетип бирде басын тоьмен салмай, коьп авыл ясларга оьзининъ йигерлигин коьрсетип билген аьдем болган.

Сосы китап, тек меним аьелимде аьел-китабы болып калмай, аьр бир яс аьдемлерге эм баьри окувшыларга да кызыклы эм яшавга уьйреткен китап болыр деп сенемен.

Альберт Тамакаев,

Россия журналистлер Союзынынъ агзасы

Аьдем эм онынъ бактысы

Яхья Тамакаев 22.05.1931 – 25.07.2016 яшаган йыллар.

ЯХЬЯДЫНЪ ЯШАВ БАКТЫСЫ

Хабар

– Аьел сырлары —

«Аьлиге дейим сосы аьел, сосы тукым, онынъ оьркени Эркин-Юрт авылына кайдан келгенин коьп авылшылар билмейдилер. Кайдай болса да сосы аьелдинъ бир сыры бар!» – деген эди авыл яшавшыларынынъ бириси. Олардынъ айтувына коьре, сосы аьелдинъ ызы бизим Орак авылында озган оьмирдинъ кыркыншы йылларыннан басланады. Авыл яшавшысы, ясы уьйкенлердинъ бириси, Асан Абишевтинъ айтувына коьре, сосы авылга кыркыншы йыллардынъ ишинде, биревге де белгисиз болмаган бир аьлемет аьел коьшип келеди. Узын бойлы, шарклы, кара-боран шашлы, каслары ампатадай кыйылган, турган турмысы эм сыпаты каты суслы аьдем, ян досы ман келип, авылдынъ Кобан сувы бойы ман тизилген орамлардынъ бирисинде орынласкан бир ямпик манъгазыга (аьвелги Василий Алексеевич Соколовтынъ азбарында) келип кирген эдилер. Айтаягым, В. Соколов сол юртты сосы аьелден сонъ алып кирген. Бу аьдем яс аьдем тувыл эди. Орта ясындагы аьдемнинъ ян досы баска миллет экенин конъысылар онынъ соьйлеген соьзиннен анълаганлар. Эр киси мен де, конъысылар ман да, сосы кыскаяклы орыс тилинде соьйлейтаган эди. Ама эр киси бир аьлемет болып соьз арасында «э-э», – деп, тап бир шеркеш, яде шешендей болып соьйлейтаган эди.

Коьп аьдемлерге эр киси де, онынъ ян досы да ашык сырын шешип айтпайтаган эдилер. Ама эр киси ногайлар ман ногайша да соьйлейтаган эди. Бир хыйлы заманга дейим, авылшылардынъ сынавларына коьре, бир инсан да олардынъ аьелинде бала бар деп билмегенлер. Не уьйде де, яде азбарда да, бала сеси шыкпайтаган эди. Аьелдинъ уьйкени авылга темир йол тартылган йылларда бир кайта келип кеткен эди. Авылшылар оны коьре калганлар.

Ама айкаспага амаллары болмаганлар. Сосы аьдемнинъ аты Рамазан болган. Ол авылдагы темир йолдынъ станциясында ислейтаган эди. Ким биледи, йогардан темир йолшылар йиберген болмага да болады оны Орак авылына. Бир инсан да сол затты билмейдилер. Неге десенъ, Рамазан авылшыларга оьз яшавы акында хабарламаган. Тек конъыслары сынап билгенлер. Авылда сосы эр кисидинъ Кеусар деп карындасы бар эди, ол авылдынъ тоьменлигинде, Кобан бойындагы орамлардынъ бирисинде, яшайтаган эди. Окын-секинде Рамазан карындасынынъ эсигин ашып келетаган эди. «Конъыслардынъ айтувына коьре, ол бир намыслы, сабыр, аьдетли эм ногайларда болмаган бир аьлемет кылыгы бар аьдем эди», – деп эскерген мага коьп йыл артта Шамшура-абай. Онынъ айтувына коьре, Рамазан карындасына сонда ок бир де эсигин ашып келмейтаган эди. Ол аьр заман оьз карындасына бараяктан алдын, ногай айткандай, атлы йиберетаган болган.

Суьйтип ога бир-эки юмадан келеегин билдиретаган эди. Келсе де, карындасынынъ яшавын, аьлин сорап, бир хыйлы заман онынъ касыннан таймай олтыратаган эди. Бир аьдем де олардынъ не зат акында соьйлейтаганын билмейтаган эди. Неге десенъ, олар шеркеш тилинде сырласатаган эдилер. Сосы Кеусардынъ уьш аьвлетлери бар эди. Бир-бирине аркав-яркав болып, олар кайдай да бир бавырмалы эдилер бала заманда. Аналарынынъ бергенине канагат этип, разы болатаган эдилер. Сеслери де шыкпайтаган балалар болганлар. Кыскаяклыдынъ оьзине карасанъ, кайдай да бир залым, порт болып соьйлейтаган кылыгы бар эди.

Конъыслардынъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы яшавында бек кыйналган. Ашлыктынъ да, сувыктынъ да, кавгалардынъ да азабын шеккен аьдем эди ол. Ильяс Джумалиевтинъ айтувына коьре, сосы кыскаяклы бала шагында бир бай мырзалардынъ кызлары болган. Аьелде онынъ атасы оьлгенде, оны асырамага сол мырзадынъ баласы болмаган иниси алган. Ильястынъ айтувына коьре, Кеусарды атка олтыртып, колларын, мойнын алтын, куьмис билезиклерге толтырып, сав мырзадынъ байлыгы ман, куллары ман, таьвкелери мен, авлада болган маллары ман да оьз буйрыгы ман карамага сенген эди. Кеусардынъ айткан-айтканы толтырылып турган. Онынъ аьр бир тилегин ерге туьсирмей нагашакасы битирип турган. Суьйтип суьйген ол сосы кызалакты.

Карамурзайда яшаган йылларында олардынъ аталары Батал-аьпенди бек айтувлы аьдем болган деп, айтадылар карамурзайшылар. «Баьленше туьрли калалардан, авыллардан кайдан тек келмейтаган эди аьдемлер сосы аьпендиге. Ол авырган аьдемлерди оьзинше Куран окып эмлеп те билетаган эди», – деп мага хабарлаган эди Ильяс-акай. Сонъ, мен Карамурзай авылына ювыкларыма, Магомет Кастаовтынъ улы Хамзат-заваллы (яткан ери еннетли болсын) уьйленген заманда тойга барганымда, Магомет етип мени бир авылдынъ кырына аькелди де: «Мине, караш, сосы кайын терекке, бу юз йыллык терек. Оьзи десенъ, кайдай юван! Сосы терекке сизинъ уьйкен атанъыз Батал-аьпенди каты авырыган, дув берли болган аьдемлерди аькелип байлайтаган эди. Бир турган турмысы ман касына келип, колындагы коьннен ийирилген сыбырткысы ман ышкынтып кететаган эди. Баьри ювыкларына, кардаш-кавымларына касына барманъыз деп айтатаган эди. Сол дувлаган аьдемлер ызында койдан да ювас болып уьйлерине кайтатаган эдилер. Баьленше йылдан сол аьдемлердинъ аьеллери кайтарадан Карамурзай авылын йоклап, аьпендиге келип разылыкларын билдирип кететаган эдилер», – деди мага Магомет-акай.

Тамакаев Баталдынъ улы Рамазан (… – 1947 йыл)

– Рамазаннынъ наьсиби —

Сол аьпендидинъ улы Рамазан яс куьнинде кайдай бир коьрнекли яс аьдем болган. Атасы ман ол Адыгеяда орынласкан авылларга ювыкларын йоклаган заманында сосы авылда ол бир айлак сылув, узын билектей уьйирилген алтын шашлы кызды коьрип яратады. Сонъ, оны атасы ман айттырып авыл аьдети мен алады. Рамазаннынъ юреги уьйкен суьювге толады. Сол яс аьдемлер яшавында кайдай бир уьмитлер де этедилер. Боьтен де, эки суьйген аьдем наьсипли яшавга аьзирленип аьел туьзген эдилер. Аьел болып бир йыл яшап турганда, Рамазаннынъ ян досы Абидат оьзининъ сырын Рамазанга ашады. Ол тезден аьелде бала дуныяга энип, Рамазан ата болаягын анълатады.

Суьйткенде, Рамазаннынъ койыны тагы да бир куванышлы хабарга толады. Коьп кетпей, Абидатка толгак тийип баслайды. Аьдетинше, Рамазан сол йылларда уста кыскаяклыларды ян досынынъ касына шакырады. Заман танъга еткенде, дуныяга эр бала тувады. Рамазан энди менде тукымды юргистеек аьдемим бар деп куванады. Ама ян досы, каты кыйналып, кан тасып тапкан эди ол ул аьвлетти. Барган сайын ийгиленеектинъ орынына, яс сылув кыскаяклыдынъ аьли улгая берди. Алыстан келген врачлар да оны аяк уьстине салалмадылар. Рамазан бир куьнлердинъ бирисинде ян досынынъ касына киргенде, сейири калып, сув-териге туьсип шыгады. Ол сол саьат ок анълайды Абидаттынъ каралай янганын. Басы сасып, терек астына олтырып кайгырады, кайдай бир эм таппага керегин ойлайды. Ама Абидат аксамга да етпей ян береди. Суьйтип, Рамазаннынъ аякларынынъ астындагы ер ойылып кетеди. Басы сасып, Рамазан кыркыннан шыкпаган яс аьвлети мен ялгыз калады. Рамазаннынъ атасы янъы тувган саьбийге Яхья деген Пайхамбардынъ атын атайды.

Куьнлер карап турмайдылар, бирин-бири авыстырып барадылар. Суьйтип йыллар озадылар. Яхья эки яде уьш ясына толганда, шеркеш авыллардан анасынынъ кардашы Мусса Бабиев сосы балады коьрмеге келеди. Келсе хайыр деп, сол арада Рамазаннынъ ойына да келмейди бир терис затлар болар экен деп. Эркек алданган заманда баладынъ анасынынъ кардашы калай болса да эр балады бавырына басып, атка минип алып кашады.

Рамазан коьпке дейим оьз аьвлетине заьр болып баьленше йыл яшайды. Сол йылларда Рамазаннынъ эсине келмейтаган заты йок эди. Ол яс куьнлеринде Тохтамыс авылыннан уьйленгенин де эсине туьсирди. Эндиги де яс куьнлеринде Рамазан Салаватов Салаваттынъ кызын Хабибады да акашып аьел туьзген эди. Сол яслыкта туьзилген аьелде де кыз бала тувган экен. Онынъ аты Муслимхан эди. Рамазаннынъ кешелерде басына кайдай тек ойлар келмейтаган эди. Оьзинше биринши ян досынынъ алдында куьнам мени урады экен деп те, баьленше кайта ойланып алды.

Рамазаннынъ кызы Муслимхан (Люба) Тамакаева

– Муслимханнынъ излестируьви —

Бала он сегиз ясына толмага аз калганда, атасын коьрмеге таяктай бойлы болган Муслимхан (Люба) кызы келеди. Кыз Рамазаннынъ баьри айтканын тынълап, баладынъ йойылганын да билип кетеди. Муслимхан да оьзине мырат салады, сол бебесин кайдан болса да излестирип таппага. Ер казып болса да таппага уьмит этеди.

Суьйтип, юрагатлы Муслимхан бармаган ери калмайды. Ол баьри шеркеш авылларды тергеп-тешкерип шыгады. Йилиншиктинъ бойында орынласкан Бесленей деп аталган авылга келгенде, ол анъсыздан бир хабар эситеди. Сосы авылда бир шеркеш аьелде бала яшайтаган эди, ама онынъ сеси де шыкпайды, авылшылар сейирсинип оьзлерининъ авылдасы Мамонтовлардынъ аьеллерине келип сорайдылар. Кайда йок болган ды кол-аяктай бала? Аьелдинъ иеси Роза Мамонтова бала тоьске ойнамага шыккан эди деп анълаткан келгенлерге. Авыл балалары коьргенлер. «Тоьстинъ йогарыннан, тап кара карга ушып келгендей, кара ат пан атлы келип балады атка коьтерип алып кашканын коьргенлер», – деп айтканлар сосы Бесленей авылда яшайтаган авылшылар Муслимханга.

Яс кызалактынъ юреги тынышлык бир де таппайды. Барган еринде, коьрген аьдемлерден сорастырып, оьз излевлерин яс кыз бир де токтатпайды. Муслимхан аданасын излеп Адыгеядагы шеркеш авылларга дейим де барады. Коьплеген аьдемлер мен де айкасып, коьп кылыплыкларды да кулланып карайды. Оьзин баска аьдем деп те айтып, илми куллыкшысы болып та, аьеллердинъ тарихлерин тергей мен деп те айткан куьнлери болган. Ама излевлер бир де оьз пайдасын бермегенлер. Оьсип келеяткан яс тап бир ийне пишеннинъ ишинде йойылган ийнедей йойылды да кетти. Муслимхан кешеси-куьндиз бебеси акында ойланып турды.

Бир кешелердинъ биринде Муслимханнынъ эсине бир аьлемет ой келеди. Сол ой онынъ уйкысын бузады. Сол кеше ол танъды бир авыр аткарып шыгады. Танъ атып-атпай Муслимхан Карамурзай авылына келип, аты бар болган сув тасувшы кисиге келеди. Сол атлы эсли картка ол тилейди: – «Мен сени разы этермен. Сен тек мени мажадагы йолларга бир аькетип аькел», – дейди. Сол йоллар косылыскан ерлеринде, кайзаман барсанъ да, аьдемлер болатаган деп барады яс кызалак. Сонда келгени мен ок сол ердеги аьдемлерден хабар сорастырады. Коьргенме экен олар бала ман атлыды деп. Келгени бос болмайды. Коймай-уьзбей излеген аьдем таппай болмас дегенге усап, бир сатувшы карт арбадынъ арысын ярастырып турган еринде Муслимханга хабар айтады. – Олар булайда токталып, авыз аштылар! Сонъ, турып ок тоьменге карап йол алдылар! – дейди сатувшы карт. Муслимхан сол саьат анълайды атлы бала ман баска бир уьйкен йолга шыкканын, йолын оьзге ерлерге карап алганын.

Ол яде Кара денъиздинъ бойына, яде Каспий бетке кеткен деп ойланады Муслимхан. Муслимхан алгасавлы юриси мен атасына, Карамурзайга, келеди. Хабарын айтып, йол шыкпага аьзирленеди.

– «Сак бол, кызым! Йолынъ узак. Бар акылынъды, сулыплыгынъды салып, сол бебенъди таппага мырат эткеннен сонъ, йолынъ ашылсын!» – деп кызынынъ артпагына йол азыгын салып Рамазан оны озгарады. Йол шыгаяктан алдын акыллы кыз-бала атасына бир маслагатлар береди.

Онынъ маьнеси булай болыпты: эгер эр бала табыла калса, Рамазан сол улын алып, тап дуныядынъ шетине дейим етип ясырынмага керек. Неге десенъ, онынъ анасынынъ кардашы Мусса койып калмаяк. Оннан сонъ бир алып кашсалар таптыраяк тувыллар деген ойды атасына айтып озады Муслимхан. Сол ерде бир абыт алдыга этип, бир абыт артка этип Муслимхан атасынынъ коьзине карап: «Дада, улынъды суьйетаган болсанъ, мен оны тапканша сен оьзинъе бир косак тап. Балага ана йылувы керек», – дейди атасына кызалак. Суьйтип, Муслимхан уьйкен йолга шыгады. Ол басында кайсы яка карап бараягын да оьзи де билмейди, бас деп Азербайджаннынъ бас каласына барайыма яде, Каспий бойындагы авыллардан излестирейиме экен деп ойланады.

Йол бойы Муслимхан ойга коьмилип барады. Кыз аьр бир йол косылыскан, айырылыскан ерлерде эринмей сорастырып барады йолавшылардан. Олардынъ айтувларына коьре, Муслимханга Баку каласына дейим бармага керек болады. Бир юмадан баьленше атларды авыстырып, ол Баку каласына етеди. Мунда да акыллы кызалакка, кайдай да бир ойларга келеди. Эгер атлы бала ман сосы ерге дейим еткен болса, ол кайда барар экен деп. Эм ол ойынынъ бавын табады. Калада аьдем ат пан коьп юрип болмас. Соннан себеп атлыга тек каладан шыгып, кайсы авылларга болса да бармага керек болаяк. Сол ой ман Муслимхан баьленше йолларды аьдемлерден сорап тергейди.

– Евлахка йол —

Сонъында ол Евлах деген калага йол алады. Евлах каласынынъ бойында орынласкан авыллардан излестируьвлерин бардыраягын ойланады Муслимхан. Кыз коьп заман айланады экен бу районнынъ ишинде бебесининъ акында бир хабар да билмей. Ама ол мундагы кызлар ман да танысады, коьп туьрли амалламаларда да болады. Кайтип болса да баьленше туьрли уьйлерди авыстырады. Бала акында бир сес ама эситилмей болмас деп оьз уьмитин уьзбейди кызалак. Бир куьнлердинъ бирисинде, Муслимхан кызлар ман бир той карамага бараяк болып соьйлеседи. Не болса да, бу ерде заман еткенде, онынъ янъы таныскан азербайджан кыймасы келмей калады. Не болды экен деп ол онынъ капы авызына барганда, кызалак мени уьйде ялгыз бала ман калдырганлар деп билдиреди. Уьйге кирип караса, бала бу таза юзли кыздынъ аьелиндегилерге усамайды. Муслимханнынъ юреги шекленеди. Бала ман азербайджан тилинде соьйлепте карайды. Бала сол кадер заманнынъ ишинде тап-таза соьйлепте уьйренген экен.

Ама Муслимхан азербайджан кыймасы Шахлага калай болса да тойга барайык деп тилейди. Бала еткен бала, не зат болаяк оны ман дейди. Йолда Муслимхан кыймасыннан хабар эситеди. Сол балады атасынынъ алыстан келген йолдасы карамага аькелгени акында. Соны эситкен Муслимханнынъ коьзлери йол коьрмей, кулаклары соьз эситпей баслайдылар. Тек баладынъ акында ойланады. Йол бойы кайтип сосы кыймасыннан айырылаягы акында ойланады. Кыз калай болса да, кыймасын тойга озгарып, оны алдап-сылдап оьзи арт кайтып баягы уьйге келеди. Азбарга келип баладынъ боьлмесине ювырып киреди де:

– «Сен меннен коркпа. Меним сеннен сораягым бар», – дейди ол балага. Ол да сора деп коьзлерин батлатып карайды Муслимханга. Мен сеннен оьз тилимде сорайым дейди де баладан шеркешше сорайды: «Меним атым, Муслимхан. Сен меним айтканымды анъладынъ ма?», – дейди.

– «Анъладым. Мен Яхья ман», – дейди бала. Муслимханнынъ коллары калтырап, коьзяслары бетиннен агып, мен сенинъ аьптенъмен дейди. Сол саьат ок ол балады илгиштен бир куьпайкеди алып орайды да, азбардан алып кашады. Кешелер мен Муслимхан сол авылдан шыгып, Евлах каласына келеди. Мунда ол белиндеги бокшасын актарып карайды да, йолга шавып шыгады. Бир арбады да коьрмейди.

Заман карап турмайтаганын анълап, Муслимхан каладынъ шетиндеги туькенге келип токтаган линейкеди (эки тегершикли енъил арба) коьреди. Кыз ясыртын сонынъ касына келип, атлардынъ ювенлерин байланган баганадан шешип, балады арбага олтыртып, колына шыбырткыды алып, атларды шаптырып йол алады. Кара туьнлердинъ ишинде атларды тап бир коькте ушкан кусларды кувгандай этип узак йолга туьседи Муслимхан басына бир коркыныш ойлар да келмей. Бала десенъ де, окын-секин арада бир: «Сен мени урлап каштынъма?» – деп сорап турады кыздан.

Муслимхан танъ атканда балага сени уьйде атанъ карайды деп анълатады. Мен сенинъ уьйкен аьптенъмен дейди. Суьйтип, Муслимхан оьз бебесин Азербайджан ериннен алып кашады. Карамурзай авылындагы атасына оны тез болып еткереди. Рамазан десенъ, Муслимхан келгенше, оьзине бир косак кыскаяклыды тавып аьел туьзеди. Ол орыс кыскаяклы, Мария Ильинична, Балахон авылыннан эди. Балады Рамазан бавырына кысып Эркин-Юрт авылына келеек болады. Ама Муссадынъ келип кетеегине соьз йок. Ол Яхьяды сол йылларда Эрсакон авылында яшайтаган аьптесине аькелип, бир кесек заманга калдырады. Оьзи аьели мен Эркин-Юртка коьшип келеди. Онынъ юреги сезгендей баладынъ нагашакасы Мусса Рамазанды мунда да тавып, Яхьяды излестиреди. Ама баладынъ йоклыгын анълап, онынъ акында конъысылардан да сорастырып кетеди. Бир кесек заман оьткеннен сонъ, Рамазан улын Яхьяды Эрсаконнан авылга алып келеди. Рамазаннынъ яшавы сосы орыс кыскаяклы ман онъайлы йолына бирде туьспеди. Ол Яхьяды коьрип болмады. Соны Рамазан анълаганда, бу орыс кыскаяклыдан айырылады.

– Ханий оьгей ана—

Коьп кетпей Рамазан авылда айтылган Кумуковлардынъ тукымыннан Ханий деген кыскаяклы ман бас косады. Сол йылдан баслап Яхьядынъ яшавы туьзеледи. Ханий колыннан келгенше балады аяп, аьдем кепте коьреди. Асын заманы ман иширтип, уьстин-басын карап, уьй куллыкларды эттиртип уьйретеди. Рамазаннынъ да юреги тыншаяды. Авылда олар оьз азбарларын туьзип, мал, кус асырап баслайдылар. Рамазан десенъ кайдай да бир колайлы эр кисилердинъ бириси болып шыгады.

Онынъ колыннан келмейтаган зат йок. Уьй артында ол пеш курып, сонда темирлерди иритип, соларды кайтип болса, суьйтип, буьгетаган эди. Онынъ азбарында оьзининъ арбасы, аты, маллары бар. Уста коллы Рамазан темир кеспеге каншы курып, калайлар сатып аькелип, сынык элеклерди, шелеклерди, лаьгенлерди ярастырып билген аьдем болган. Уста коллы Рамазан ян досына баьленше туьрли уьй алатларын темирден ясап берген. Ол отты туьртпеге деп сис, кыскыш, ыргак, май шыракка илме, темир илгишлер, кумганлар, атка да баьленше бир туьрли затлар ясапта билген аьдем экен. Бир неше йылдан сонъ Рамазан, юрегатлы аьдем, калага барып ян досына суьтти сыкпага деп сеператор алып келеди. Авылда сол йылларда сондай алат биревде де болмаган.

Коьплеген конъысылар танъ атып, эртенъ мен, колларындагы шелеклери толы суьтлерин сыкпага келетаган болганлар. Барган сайын аьелдинъ яшав аьллери туьзелип баслайды. Уьйге кирсенъ де, онынъ иши баьленше туьрли муьлк-савытка толы эди. Йыллар кетеди. Яхья он-он бес ясына толады. Балалай ызанда юрген тракторлардынъ сабанларынынъ артына олтырып, куьн узагы кырда куллык этеди.

Куьн артыннан санавлы куьн оьтип, колхозда ислеп, трудодень йыяды. Йылдынъ ызында соларды аслык кебинде алады. Баладынъ муьшелери, кылыгы куллыктан катады. Рамазан десенъ де, мал асырап, пишен шалып, ат егип ер айдап, аслык эгип улына ярдамын аькелип турады. Заман бир еринде карап турмайды, бир куьнлердинъ бирисинде Рамазан каты авырыйды. Яхьяды касына шакырып оьсиетин де айталмай, капылыстан оьледи. Яхья балалай кыйналып келген аьдем.

Атасынынъ оьлуьви он-он бес ясындагы балады састырады. Рамазан коьзин каты япканлай, онынъ ян досы Ханий бир баска элден келгендей туьрленеди. Баьленше кардашлары, аьптелери Ханийдинъ уьйине асыгыслы келедилер. Биреви иргеде илинген биялады, баскасы аслыкты яратаган кол туьйрменди алып кетеятыр. Казан аякларды, шелеклерди, элеклерди, баьри болган затларды кардашлары алып кетедилер. Кеште, он-он бес ясындагы, бели катпаган бала Яхья ызаннан келгенде, тувар авлада бир малдынъ тыпырдаганын эситип барады. Барса, Ханийдинъ бир кардашы баьри малларды да аькеткен, эндиги ызгы кунажынды да аькетпеге деп келген экен. Яхья тез эсин йыйып, корадан мал азбарына каргып туьседи де, колына сенекти алып Ханийдинъ кардашынынъ коькирегине тускайды. «Аькетип кунажынды алган еринъе байла!», – дейди ол. – Меним йойытаяк затым йок! Аьли сени оьлтирсем де оькинмеекпен. Эситесинъ ме мени?!» – деп сынын катырып, азбардан Ханийдинъ кардашын кувады.