Ыйдаҥа түүн

Ийэлэрэ таһырдьа таҥаһын ыйыы сылдьан, «хайа, бу оҕонньор ханна итиччэ үлүгэр тиэтэйдэҕэй» диэн, кэнниттэн дьиктиргии эрэ көрөн хаалбыт. Дьиэтигэр төннөн киирбитэ, атын адьарай, массыыната умса сытар, уута баалынайы быччары кутуллубут. Кыыһа бэйэтэ да билбэт үһү, соһуйан хараҕын тиэрэ көрбүт: «Аҕам массыынаттан тугун эрэ өһүлэн ылаат, таһырдьа куоппута», – диэбит.

Кэмниэ кэнэҕэс, номнуо хойут аҕалара киэһээҥҥи аһылыкка тиийэн кэлбит. Ийэлэрэ, биллэн турар, ыйыта көрүстэҕэ. Онуоха хардарар үһү:

– Инньэ диэн Сыста Маар уу таһар массыыната сүүрбэккэ туруо дуо, үлэ-хамнас тохтуо дуо? Сопхуос сүөһүтэ уулаабакка туруо дуо?! – диэбитигэр, кырдьык да диэбиттии, бука бары саҥата суох бараахтаабыттар…

Оттон биирдэ эмиэ дьиэтин таһыгар мастанаары аҕалтарбыт бэрэбинэлэрин көрдөрөн туран ханна эрэ состорон барбыт. Ийэлэрэ мөҕүттүбүтүгэр, «Инньэ гынан Сыста Маар кулууба тутуллуо суохтаах үһү дуо» диэбитэ баара ээ, дэһэллэр. Барыта дьон, уопсай дьыала туһугар тугун да кэрэйбэт, олус сымнаҕас майгылаах, үлэһит үтүөтэ, киһи киһитэ дииллэр. Оттон Ираны ииппит аҕата, итинник кэпсээннэри истэн эрдэҕэ: «Эн төрөппүт аҕаҥ солуута суох», – диэн кыһарыйардыы тыллаһара. Кыыс утары тугу да эппэтэ эрээри, иһигэр: «Саамай сөп, кыһалҕа тирээтэҕинэ, хата, бары кининэн тайаналлар ини», – диэн сэтэрии, хайгыы саныыра.

Оттон билигин бу Дьокуускай куорат саамай киин уулуссатынан иһэр. Сотору кини туора тахсар быыкаа уулуссата кэлиэ. Онно ийэтин чугас аймахтара олороллоругар хонон ааһыаҕа. Сарсыарда кэлэн, дьоно ыыппыт кэһиилэрин биэрээт, наадабар бардым диэт, тахса ойбута. Онон бу киэһээҥҥи чэйгэ кэргэн барарын этэн эрдэҕэ. Туох диэхтэрин оннооҕор эрдэттэн сэрэйэргэ дылы, дьыала кинилэр этинэллэригэр буолбатах, барытын саҥата суох истиэ турдаҕа. Онтон салгыы туох буолуохтааҕын эмиэ таайан билэр, сарсыарда утуйан турарыгар, дойдутугар ийэлээх аҕата кини «ыал буолабын» диэн хаайыыга баран саахсаланыахтааҕын туһунан хайыы үйэ истэн тоһуйуохтара. Төлөпүөн тырылыыра быраап, тылбай-өспөй буолан, тыын наадалааҕы сэргэ отой туохха да аахсыллыбаты эмиэ, таарыччы тиэрдэ охсорунан тэҥнээҕэ билиҥҥи кэмҥэ чугас эргин суох.

Буоллун, дьиэтигэр тиийиитэ дьоно холкутуйаа инилэр. Сырдык кинилэрэ да суох билэр, манна куоракка үөрэнэр кыыс субу билигин практикатыгар атын оройуоҥҥа, тыаҕа барбыт кэмэ. Онон хобугунаһа охсор балта кини аттыгар суох буолан биэрбитэ курус курдук.

Дьикти баҕайы, бу хааман иһэн наар бэйэтин уонна дьонун туһунан саныыр. Тоҕо эбитэй, Максим туһунан тугу да билбэтин кэриэтэ. Кини эмиэ Иралыын биир оройуоннар эрээри, туспа нэһилиэк. «Аҕам атын, ол иһин балтым аҕатын кытта биир тылы булбаппыт», – диэн кэбиспиттээҕэ. Онон уолга ыарыылаах соҕус быһыылаах диэн, хаһан даҕаны ити кэнниттэн атыны туоһулаһа да сатаабатаҕа. Хайыай, кэргэн тахсар кыыс бэйэтэ Максим дьонугар бара сылдьарыгар тиийэр эбит.

Ира, аҕата атарахсыппытын аанньа, аҥаардас ийэтин эрэ тапталыгар бигэммит буолбатах ээ. Кини наһаа таптыыр эбэлээҕэ. Ийэтин ийэтэ Лөкүөрүйэни аттынааҕы эмээхситтэр «маачаха эбэҥ» дииллэрэ. Кыра эрдэҕинэ кыыс ону ситэрэн өйдөөбөккө, «отой да оннук буолбатах, мин эбэм атахтара көнөлөр» диэн күллэрбитэ билиҥҥээҥҥэ диэри кэпсэлгэ сылдьар. Дьэ, ол мадьаҕара суох «көнө атахтаах» эбэтэ, төһө да сааһырдар, уҥуохтуун көнө этэ буоллаҕа. Ырыаҕа-тойукка чугас буолан, сиэн кыыс биир үксүн ол да иһин, ити эйгэни умсугуйбут буолуохтаах. Лөкүөрүйэ сиэнэ кыысчаанын, хайдах да ыллаатын, ис-иһиттэн тэттэн хайгыыра, бу киниэхэ сөптөөх буолуо диэн анаан, ырыа бөҕөтүн үөрэтэрэ. Дэлэҕэ эмээхситтэр ымманыйыахтара дуо: «Ээ, бу хата Иирэбит кэллэ. Маладьыас, оҕобут «Биригэдьиирэ» диэн, «Марыыната» диэн, хата ыллаа эрэ, истиэҕи», – дэһэллэрэ туохтааҕар да үрдүк хайҕалга тэҥнээҕэ.

Эһэлэрэ Ньукулай оҕонньор сылгыһыт этэ. Кыһын тоҥон-хатан хоочугураан тиийэн кэллэҕинэ, эбэтэ чаанньыгын үрдүгэр түһэрэ, күөһүн-аһын көрүөх бэтэрээ өттүгэр остуолга тарда охсоро. Ирата кэлэн эмиэ тэҥҥэ олорсор, эһэтэ барахсан аҕыйах тиистээх айаҕар, лэппиэскэтин тоорохойун бэркэ дьоһуннанан олорон, хайдах ыстыырын кэтиир. Онтон, олороон-олорон баран эмискэ, оруобуна кини курдук ыстаан ньоймоҥнотон, эбэтин иэрийиэр диэри күллэрэр идэлээҕэ.

Лөкүөрүйэ ыскаабыттан ылан, арыллыбыта быданнаабыт буоккалаах бытыыккатыттан кыра үрүүмкэҕэ кутар уонна оҕонньорун иннигэр уурар. Оччоҕо Ньукулай бастаан баттаҕын, сүүһүттэн кэтэҕин диэки өрө анньа-анньа, ытыһынан имэрийэн сыҕайталыыр уонна, дьэ, бытаан баҕайытык уоһунан бигээн сыпсырыйан, оргууй аҕай тыыммакка да хантатан кэбиһэр. Эмээхсин ону кэтэһэн аттыгар олорон, оҕонньоро үрүүмкэтин уураатын кытта, илиитигэр эрдэттэн тутан олорбут килиэбин тооромоһун куду анньар. Эһэлэрэ аһыырҕатан, хараҕын быһа симпитин итиччээҥҥэ диэри аспакка да олорон, илиитин иминэн килиэбин харбаан ылаат, муннугар саба тутта охсор уонна тыастаах баҕайытык сыыгыначчы сыллаан ылар. Бүттэ. Тымныыга тоҥо сыспыт оҕонньор, мантан киэһэ итинник эмтэнэн, итии киллэринэр уонна этэ-сиинэ сойо илигинэ оронун былдьаһар.

Эбэлээх эһэтэ үтүөкэн да дьон этилэр. Барахсаттар биирдэ этиһэн дуу, иирсэн дуу. Оргууй аҕай сээкэйдэрин бэринэллэр, ботур-итир кэпсэтэллэр, күн иллэҥнэрэ суох. Арай сиэннэрэ кэллэхтэринэ дьиэ иһэ күө-дьаа буола түһэр. Ира син обургу буолаатын, кинилэргэ бараары гыннаҕына ийэтэ, оройуон киинигэр олохтоох киһи быһыытынан, кулинарияттан бурдук ас атыылаһан кэһиилиир. Итиэннэ булгуччу, уурунуутуттан ороон, биир иһит арыгыны суулаан-суулаан баран, кыыһын суумкатын түгэҕэр түһэрэн ыытар. Ону эбэтэ билэрин оҕоккото. Сиэнэ киирдэ да, күскэйбит балачча суумканы туура тутан ылан хоһугар киирэн хаалар уонна сотору буолаат, бурдук астарын туппутунан төттөрү тахсар. Онон сылыктаатахха, эмээхсин хасааһа хоһугар дьапталлан сытар, кэмэ кэллэҕинэ эрэ били ыскаапка кэлэр буолуохтаах.

Сураҕа эбээ Лөкүөрүйэ инники кэргэнэ артыыс эбитэ үһү. Онто өлбүт быһыылаах. Туох артыыһын Ира хантан билиэй. Билигин ыйытыаҕын эбэтэ суох, атыттартан сураһан да диэн, ханныктаах да кэпсэл эбиилээх-көҕүрэтиилээх буолара биллэр, онон саарбах сурахха кини наһаа умсугуйбат.

Ол артыыс эриттэн эбиммитэ буолуо дуу, биллибэт, Лөкүөрүйэ ырыатын-тойугун таһынан, ыттары дрессировкалыыра. Мээнэ иитэн-такайан диэн буолбатах, киһи сатаан билбэт дьыалатыгар тугун эрэ табара, олус бэркэ үөрэтэлээбит буолара. Эмээхсин итинник кыдьыктааҕын билэллэрэ буолуо, билэр дьоно биирдэ эмэ киниэхэ анаан ыттары бэлэхтиир идэлээхтэрэ. Ира билэринэн, кэһиигэ кэлбит биир тэллэх, биир лаайка ыттардааҕа. Онтуларын кытта киһилии кэпсэтэрэ дьиктитэ бөҕө.

– Иҥнэрэҥнээ-ханньараҥнаа эрэ! – диэтэҕинэ, тэллэх ыт араастаан иҥнэрэҥниир, хойбороҥнуур.

– Үҥкүүлээ! Хочоруҥнаа! – диирин кытта, анарааҥҥыта икки кэлин атахтарыгар тирэнэн эмиэ араастаан хамсанар, эргийбэхтээн ылар.

– Голос! – диэтэр, үрэн ньаҕыйар.

Ол икки ардыгар лаайкатыгар туһаайан:

– Аччыктаатыҥ дуо? – диэн ыйытар.

Оччоҕо ол ыта сытынан кэбиһэр. Арааһа «ач- чык иһим бу баар» диирин быһыыта буолуо, икки илин атахтарын кумунан, үөһэ такытан баран, ол-бу диэки көрүөлүү сытара бу баарга дылы…

Тэллэх ыта Аамка диэн ааттааҕа, оттон лаайката Лаапа. Ол Аамка диэн туох тылын, суолтатын Ира билигин да билбэт. Эбэтин ахтан саныырыгар наар «тоҕо ыйыталаһан хаалбатах муҥмунуй» диэн хараастааччы даҕаны.

Лаапаны оҕонньор аһары маанылыыра. Тоҕо диэтэххэ, кини баар-суох сирдьитэ, харабыла этэ. Хойут Ньукулай оҕонньор көрөрүнэн биллэ мөлтөөбүтэ. Ол иһин халыҥ таастаах ачыкылаах буолааччы. Куруук сүгэ сылдьар үрүсээктээх маҕаһыыныгар бородуукталаһа барар үлэлээх. Лаапата кини иннигэр түһэн, кутуругун хойбоҥното-хойбоҥното, урут түһэр, сотору-сотору тохтоон иччитин күүтэр. Барахсан оҕонньор кини кутуруга хамсыырынан сирдэтэрин сэрэйээхтиир этэ ээ.

Биир күн, сиэннэрэ кыыс ыалдьыттыы кэлби- тин маанылаан минньигэһинэн хатаҕалаары, сарсыардаттан тэринэн Ньукулай кырдьаҕас Лаапатыныын аргыстаһаннар, эмиэ маҕаһыыннарыгар барбыттар. Тыаны туораан, сыыртан түһүүгэ оҕонньор бүдүрүйэн охтон, хаһан сахсынан-тэбэнэн туруор диэри, көһүлүөгүн онно түһэрэн кэбиспит. Хата этэҥҥэ, эчэйбэккэ тиийэн, ыларын ылан, атыылаһарын атыылаһан баран төлөһөөрү гыммыта баара, көһүлүөгэ биир да сиэбигэр суох үһү. Ол мучумааннана, көрдөнө-тирбинэ турдаҕына, таһырдьаттан лааппыга ыала Ылдьаа оҕонньор киирбит:

– Дугаар, Ньукулай, ытыҥ тугу эрэ ытыра сатыыр, миигин чугаһаппата, – диэбит.

– Ии, бараххаммын көр, ол мин сүтүкпүн соскойдостоҕо, – диэн, таһырдьа тахсыбыт.

Онтуката чахчы. Лаапа оҕонньор көһүлүөгүн ытыра сатыыра халтарыйан мүччү түһэ турар. Ол иһин, бу өйүн көр, муннунан анньыалаан, төһө эмэ сыҕарытан, субу маҕаһыын аттыгар чугаһаан кэлбит ээ!

Ити кэмҥэ маҕаһыыҥҥа барбыт Лаапалаах Ньукулайы дьиэҕэ уһаатылар диэн күүт да күүт. Сиэн кыыс, ол аата Ира, минньигэһин сии охсоору түннүгүнэн тахсыах айылаах, кэтээ да кэтээ. Эбэтэ оҕонньорун кэлэр кэмин ааста диэн дьиксинэр. Ол иһин бара сатаан Аамкатын соруспута:

– Тахсан көр эрэ, Чүк иһэр дуо, – диэн ааны арыйан таһырдьа таһаарбыта.

Ити эмиэ «ноо»-лоох. Ньукулай оҕонньор, тоҕото эбитэй, Мөһөөччүк диэн хос ааттаах. Эбэтэ ыттарын кытта итинник быһалыы, кылгас-кылгастык соруйталаан, кэпсэтэр идэлээҕэ. Сотору буолаат, кэлбитин биллэрэн ааны таһыттан тарбаан, Аамка киирбитэ. Кини кутуругун кумуччу туттан аа-дьуо киирдэҕинэ, ол аата чугаһынан бэттэх оҕонньор көстүбэт диэн буолуохтааҕа. Оттон бу сырыыга, кутуруга куймаҥалаан аҕай, иһирдьэ соҕотохто баар буолбутун, эбэтэ үөрэ көрсүбүтэ: «Оо, Аамка маладьыас!» – диэн саҥа аллайбыта уонна сиэнигэр «эһэбит субу чугас кэлбит эбит» диэн сүпүлүөрдээбитэ.

Тэллэх ыт диэн Мөһөөччүк оҕонньор Аамкаларын соччо-бачча баардыылаабата. Үксүн эмээхсинэ көрбөтүгэр хаадьылыыр, оҥостон олорон күлүү гынар кыдьыктааҕа.

– Аамка! – диэн кытаанахтык ыҥырара иһиллээччи.

Ардыгар эмискэ тэһэ кэйдэрбиттии:

– Чүк! Кэл манна! – диэн ыҥырар. Ол аата «Миэхэ кэл, Мөһөөччүк ыҥырар» диир быһыыта.

Онуоха Аамкалара дэйбиир курдук кутуругун муостаны биир гына соспутунан тиийэн кэлэр. Чугаһаабыт ытын: «Көр эрэ», – диэт, ньааҕынаппытынан таһырдьа анньар. Итиэннэ мүчүк гына-гына, тугу да гымматах киһи, уу чуумпутук олорор. Кыһын буоллаҕына, сотору буолаат, ыт айманар, ааны тарбыыр саҥата хойдон барар.

– Һэ, һэ, эн да тоҥноҕуҥ ини, төһө да көп түүлэн, – дии-дии, эһэтэ баран ааны арыйар.

Били Аамка муҥнаах тараччы тоҥон, омунугар тыҥырахтара муостаҕа тоһугураан, халтарыйа- халтарыйа, уҥа-хаҥас харбыалаһар. Оҕонньор ону көрөн:

– Ээ, бодоҥ баара, өйүттэн тахсыбыт дии, бу ичигэскэ тоҥмут аатыран, – диэн тыл ыһыктар.

Аамка ону истэр быһыылаах, аахсан ньаҕыргыы да барбат, кумуччу туттан, кутуругун куймаҥната-куймаҥната, оһох кэннигэр түһэр. Ити киэһэни быһа кини онтон тахсыбат, олох туруулаһан туран иттэр быһыылааҕа.

Бары да бэрт көрүдьүөс эбиттэр, бу санаатахха. Итинник хаадьылаһан син олордохторо эбээт. Биир киһи үйэтигэр балачча саастарын толорон, Ира устудьуоннуу сырыттаҕына, кырдьаҕастар эрэйдээхтэр утуу-субуу бараахтаабыттара. Онон эбэлээх эһэтин тустарынан олус сырдык өйдөбүллээх улааппыта. Оҕо сааһын биир саамай сырдык күннэрэ ол эргэ олбуордаах, кэҥэс тэлгэһэлээх, таһыттан сыбахтаах, олус сылаас-ыраас дьоҕус дьиэҕэ аастахтара.

* * *

– Хайа, кэллиҥ дуо, оҕом сыыһа, хайдах сырыттыҥ, этэҥҥэҕин дуо? – ийэтэ, Ира киирээтин, куолутунан төрдүттэн туоһуласпытынан, чэй кутаары ол түбүгэр түспүтэ.

Аҕалара күн баччатыгар диэри олорбот, үлэтигэр сырыттаҕа. Кыыһа куоракка сырыытын тиһэх сонунун дьонтон истибитэ Арыпыана сирэйигэр-хараҕар көстөрө. Ол иһин элбэҕи тугу да токкоолоспокко бэйэтиттэн истээри сэмээр күүтэрэ биллэр.

– Маама, көрүстүм. Максим наһаа үөрдэ, холбоһуохха диэтэ. Онон мин сыбаайбата суох саахсаланар буоллум. Эһиги барбаккыт биллэр, онно элбэх киһини киллэрбэттэр даҕаны. Барыта бобуу, хаайыы курдук эрээри… мин син биир быһаарынным, саамай кыраһыабай сүктээччи кыыс мин буолуом…

– Оо, муҥнаахпын даа… – Арыпыана, аны алҕас тугу эмэ сиирэ-халты тыллаһыам диэбиттии, илибирэс тарбахтарынан былаатын уһугун кэтэҕиттэн булан аҕалан, уоһун саба тутунна.

– Муҥнаах буолбатах, дьоллоох диэ ээ.. – Ира көх-нэм буола сатаата да, сылайбыта өттө, аанньа аһаабакка хоһугар киирэн сытта.

Иһит хомуллар тыаһын иһиллии сытан кини нухарыйа быһыытыйда. Ийэтэ оргууй аҕай тыаһа суох сыбдыйан киирэн кыыһа саптыбыт суорҕанын өрө тардан кичэйэн сапта уонна атаҕар олордо. Син биир истэр диэн, оҕотун атахтарын имэрийэ-имэрийэ, саҥалаах буолла:

– Тоойуом, дьылҕа диэн араас. Киһи көһүппэтэх өттүттэн олоххо ол-бу охсуу элбэх. Тулуурдаах эрэ буол. Максим чахчы эйигинниин ыал буолар санаата ааспатах, дьоммун иитиэм, киһилии ыал буолуохпут диэн санаан холбоһуох диэбит буоллаҕына, ылыммытыҥ сөп. Сүрэҕиҥ сытар, ис кутуҥ ылынар буоллаҕына. Ол эрээри сөбүлээбэт, эбэтэр бэйэҕин албыннанан, дьон ол-бу диэн саҥарыа эрэ диэн быстахтык санаммыт буоллаххына, ону тохтотуохха сөп. Аһынар сатаммат. Аһыннарааччы барыта өйдүө биллибэт. Мин үөрэн халлааҥҥа да ыттыбатарбын, эн быһаарыыгын өйүөҕүм. Аҕабыт туһа туспа. Эн кинини эмиэ өйдөө. Оҕону иитэн улаатыннарбыт киһи, хаһан баҕарар, салгыы уу нуурал үтүө эрэ буолуон баҕарар. Ону күүппүтүгэр кинини буруйдаама. Онтон ордук саҥатын-иҥэтин бэйэҥ билэн улааппытыҥ…

Мин төрүөхтээх оҕоҕун аһын диэм этэ, хата. Кыра барахсан кэлиэ дии, элбэх түбүгү эрэйиэ. Аҕатын ыйыталаһан барыа, онно туох дииргин билиҥҥиттэн бэлэмнэн. Бэйэм кэммэр мин ыарахан буолан үөрбүппүөн, аҕаҥ эмиэ хайдах да гыныан, ханна да туруоруон-олордуон билбэт гына үөрээхтээбитэ. Төрөөбүппэр көрүөҥ этэ, омун-төлөн бөҕө буолбуппут… Ити буоларын түүйбүт курдук. Ханна баарый, сонно иһэ ыалдьыбыта да, эрэй бөҕөнү көрөн, төннөөхтөөбүтэ. Ол кыһыыта, кутурҕана иккиэммитин буораппыта. Хата хойут, отут сааспар тиийэн баран эйигин булан, кып-кыһыл кыыстанан, арыый бэттэх кэллэхпит. Онон оҕо олус кичэл көрүүнү эрэйэр. Чаҕыйыма, Сырдык биһикки көмөлөһүөхпүт буоллаҕа. Эбэ буолар үөрүү, сиэн оҕону күүтүү. Мин билиҥҥиттэн дьоллоох курдук сананан олоробун. Оттон эн, оҕом барахсан, аттыгар эккэлии көтөр Максимыҥ суох да буоллар, кэнэҕэскигин санаа, барыта этэҥҥэ буолуо. Бу эрэһэ кэм аастар эрэ, атын сырдык ыраас кэмнэр үүнүөхтэрэ диэн эрэн. Чэ, кытаат, санааҕын түһэримэ, соҕотохсуйума, – диэн туран, кыыһын төбөтүттэн имэрийэн, сыллаан-сыллаан баран, киирбитин курдук чуумпутук тахсан барбыта.

Ира итини барытын истэ сыппыта. Харахтарын уута сыттыгын ибис-инчэҕэй буолуор диэри илиппитэ. Ийэтэ тахсыбытын эрэ кэннэ халтаһаларын туора-маары соттон баран, өрө сыҥпыта.

Оо, ийэм барахсан, эн этэриҥ курдук буоллаар? Миигин таптыырыҥ тухары «оҕом эрэ этэҥҥэ сырыттын» дииргин истэн улааттарбын да, хайдахтаах да түгэҥҥэ аттыбар баар буолуоххун билэбин эбээт. Тоҕо ытыыбыный? Эргэ барааччы булгуччу ытыыр дииллэр. Соҕотох кэмин, кыыс сылдьыбыт дьылҕатын кытта арахсар түгэнигэр хараастыбытын быһыытынан. Оттон мин ол онтон ытаабаппын. Тоҕо эрэ, сүрэҕим тэбиитэ оннук айылаах түргэтээбитэ суох, долгуппутун эмиэ кыайан өйдөөбөппүн. Туох эрэ тымныы аҥылыйар. Хантан? Туохтан? Билбэппин… Ол иһин ытыыбын…

Ира Дьокуускайтан кэлбитэ хас да хоммутун кэнниттэн, кулуубугар үлэлии сырыттаҕына, бэрт дьикти түбэлтэ буолла. Быыс кэтэҕэр олорон урут туттуллубут реквизиттэрин сааһылаан дьаарыстыы сырыттылар. Арай көрөөччү саалатыгар киирэр аан диэкиттэн остуорас Баала саҥата бап-баллыгырас. Туох буоллаҕай диэн худрук Маша сыанаҕа тахсан туран ыһыытаата:

– Баала, туох буоллугут, туох айдаанай?

– Ээ, манна биир киһи сатаммата, киирээри гынар, – диир.

– Кимий? Ыыт ээ, оттон! Кэллин бэттэх, – Маша күүтэ сатаата да, Баала тугу эрэ быһаарсара бүппэтэ.

Онтон эмискэ хааһах саҕа суумкалаах, от күөҕэ киэпкэлээх эдэр киһи хаһыакка сууламмытын бэркэ харыстаан түөһүгэр ыга тутан, күлбүтүнэн киирэн кэллэ.

– Мин… Кынтайаараба Иринаҕа кэллим, – диэтэ.

Итини барытын илэ хараҕынан көрөн турбут, эт кулгааҕынан истибит Маша: «Ээ, Макспыт диэн бу буоллаҕа», – диэн иһигэр быһаара охсубута. Оттон Баала: «Хайыы үйэ хат кыыска хайалара сананар бэйэккэтэй», – диэн билэ-көрө сатыыра баһыйан, тута быһаарсаары балкыспытынан барбытын ити кыыс сүгүннүө баара дуо, быһа хаһыыран тохтоттоҕо үһү диэн, иһигэр кыйахана турбута.

– Кынтайаараба Ирина диэн манна эһиэхэ үлэлиир буолуохтаах, мин ыраахтан кэллим, илдьити тиэрдээри. Баһаалыста ыҥырыҥ эрэ, – эдэр киһи эппитин кубулуппатаҕа, сыана диэки ыга анньан кэлбитэ.

Ити икки ардыгар Ира бэйэтэ тахсан кэлбитэ, үөрбүт-көппүт киһини билбэтэҕэ, хаһан да харахтаабатах буолан, тоҥкуруун соҕустук:

– Туох наадалааххыный? – диэн эрэ ыйыппыта.

– Мин Максим быраатабын, икки эрэ ыйынан кырабын ээ. Ийэлэрбит бииргэ төрөөбүттэрэ, Егор диэммин да, бары Лаҥ-Лаҥ диэн ааттыыллар, – күө-дьаа, күлэ-үөрэ, тылыттан таайдахха бэрт киириилээх-тахсыылаах, сытыы-хоту киһи бадахтаах, тута биир тылы була охсон, билсэн, сэлэһэ, сүбэлэһэ охсубуттара.

Кыра кулуубу эргийэ сонун тилийэ көтө охсубута. Онно-манна хосторго, иһирдьэ-таһырдьа сылдьааччылар бары сэҥээрбиттэрэ, Ира кэргэн барар уолун аймахтара билсиһэ кэлбиттэр диэн тэҥҥэ үөрбүттэрэ, сөбүлээбиттэрэ. Ордук Лаҥ-Лаҥ диэн хос аат олус чугас буолан хаалбыта. Тоҕотун, ити гынан баран, ким да ыйыта да сатаабатаҕа.

Массыыната субу төннөр кыһалҕалаах буолан, Егор кыыс дьонугар таарыйбатаҕа. Аныгы сырыыга булгуччу дьиэҕэр кэлиэм диэт, сорудаҕы толорбут киһи быһыытынан тилир гыммыта.

Кини эппитинэн, Максим хаайыыга да сыттар, кэргэн ылыах буолбут кыыһын кытта холбоһорго санаммытын истэн, ийэтэ барахсан кийиит кыыска диэн тэрийэн кэһиитин ыыппыт. Уол оҕото ээ, Егор өссө сибэкки булан өйөөн-убаан, букатын илиһиннэрбэккэ, тигинэтэн аҕалан Ираҕа туттаран олус долгуппута. Санаатыгар Максим киниэхэ анаан бэйэтэ ыыппыт курдуга. Ол иһин киэһэ дьиэтигэр тиийээт, уолга сурук суруйан барбыта. Кини дьоно, кийииттэрин көрбөккө да сылдьан, үөрэ ылыммыттарыттан соһуйбутун, үөрбүтүн үллэстибитэ. Буолбут түбэлтэни сиһилии ойуулаабыта, Лаҥ-Лаҥҥа уонна ахтылҕаннаах Максыгар эмиэ махтаммыта.

Суол алдьанара субу чугаһаабытыгар Ира эмиэ куораттаабыта. Бу сырыыга кини Хатаска олорор, үлэлиир, урут бииргэ үөрэммит кыыһын доҕор оҥостон, ЗАГС-ка киирбит сайабылыанньаларын ыйыллыбыт болдьоҕо туолуута, тэринэ тиийбитэ. Ира куруук бастыҥ, үчүгэй хаачыстыбалаах буоларыгар дьулуһар майгыта бу да сырыыга бэриммэтэҕэ.

Үнүр хаайыыга саахсаланарга барыта ыла-биэрэ, боростуой буолуохтааҕын сэрэппиттэрин үрдүнэн, син биир олоҕун бэлиэ түгэнин уратытык атаарарга кытаанахтык санаммыта. Биэрбит толуоннарынан «Туйаара» маҕаһыыҥҥа баар, ыал буолааччыларга анаммыт атыы-тутуу муннугуттан Максимҥа олус үчүгэй твид көстүүмү, соруочуканы, түүппүлэни атыыласпыта. Хаалтыс ылаары гынан баран «бу көстүүм саппаас кырадаһыныттан баанчык тигиэм, ол ордук көстүөҕэ» дии санаан тохтообута. Бэйэтэ кэтиэхтээҕин дьиэтигэр тиктэн кэлбитэ. Балачча биллибит иһин ханан да биллэрбэт гына, бэрт табыгастаах быһыылаах, тэлээркэй, муус-маҥан былааччыйатын олус сөбүлээбитэ. Итиэннэ баттахха анньынар ободуогу, чараас таҥаһынан эрийэн баран, бүүс-бүтүннүүтүн таҥас икки, куруһуба икки сыыстарынан олус нарын сибэккилэри оҥорон хам тикпитэ көрүөхтэн кэрэ киэргэл буолан тахсыбыта. Дьүөгэтэ Лиэҥкэ ону сөҕөн ытыстарын тэс гына охсубута. Бэйэтигэр мээрэйдэнэн баран:

– Ира-а, тарбахтаах да кыыскын эн, өйдүүгүн, миэхэ фатанан сэлээппэ оҥорбуккун? «Куба» диэн ааттаабытыҥ үкчү этэ буолбаат?! Сыбаайбаҕа кэлбитиҥ буоллар бэйэҥ истэн үөрүөҥ этэ, кыыс бары «хантан атыыласпыккыный» диэн ыйыталаһыы бөҕө. Сүктэр кыыс таҥаһын ыраахтан эрэ көрөллөрө буолуо диэбитим, хата үҥкүүгэ эргийэ сырыттахха кыыс аймах сүгүннээбэтэҕэ дии, устан ылан мээрэйдэнээри баҕа бөҕө. Колям нэһиилэ тохтотолообута. Мин киһиргээн бөҕөбүн, маннык кэрэ көстүүнү дьэ сатыыр дьүөгэлээхпин диэн. Илиитин иһиттэн, тугу да туттун, барыта хамсыы-хамсыы тахсар. Кырдьыга да оннук, сэлээппэбин билигин да ууруна сытабын. Хойут кыыһым эргэ бардаҕына кэтэрдиэм.

– Ол саҕана атын ирдэбиллээх буолуохтара ини. Биһиги саҕана суоҕа бэрдэ. Ол да фатаны хантан ыллым диэбиккиний?

– Хайа, «Холбос» маҕаһыыныттан! Икки фата баар да, атыыламмат диэбитэ атыыһыт кыыс. Хоруопкатын тугунан эрэ быһа кырыйаннар быраактаммыт үһү. Ону Зина эппитэ, итини ылыахха уонна Ираҕа көрдөрүөххэ диэн. Көрдөспүппүтүгэр, нэһиилэ уссуоҥкалааннар, атыылаабыттара. Сүүрэн аҕай кэлбиппит, эн тутан көрөн баран оройго уурунар сэлээппэтэ оҥоруоҕуҥ диэбитиҥ. Наһаа соһуйбуппут, кимнээх эрэ утарбыттара… Өйдүүгүн?

– Өйдөөмүнэ, бу да кыыс! Дэлэгэй иэннээх фаталар этэ дии. Каркааһыгар уолаттарынан синньигэс боробулуоха булларбыппыт. Онтон атына диэн чэпчэки буоллаҕа. Кырдьык, бэркэ табыллыбыта. Оттон мин фаталаммаппын, ол иһин сибэккинэн киэргэттим, бүрүчүөскэҕэ син мээнэ көстүө. Хата, Ленка, хаартыскаҕа түһэрэргэ аппараатта булаар эрэ, саатар биирдэ түһүөхпүт.

Итинник кэпсэтэн, болдьоһон бараннар, сарсыҥҥытыгар ЗАГС-тан тиийэн, докумуону толорор үлэһиттэрин илдьэ холуонньаҕа барбыттара. Лиэҥкэ, сытыы-хотуу бэйэккэтэ, тылыттан маппыта, сутурук саҕа сирэйин аҥаара, харах иччитэ буолан, быччайыаҕынан быччайбыта.

Ира бу манна инники кэлэ сылдьыбыт буолан соһуйбат. Күлүүстэри тыастаахтык халыгыратан, киһи куйахатыгар киириэхтии кыычыгырыыр-лиҥ- киниир тимир ааннары утуу-субуу арыйаннар, атаарар үлэлээх харабыллар кинилэри иннилэриттэн-кэннилэриттэн арыаллаан, эрийэ-буруйа көрүдүөрдэринэн хаамтаран, кыргыттары иһирдьэ аһардылар. Биир хоско киирбиттэригэр, онно олорор дьуһуурунай аҕалбыт сээкэйдэрин ылан, барытын чүүччэйэн көрдө. Максимҥа анаммыт таҥаһы аттыгар турар иккис киһиэхэ ууммутугар, анарааҥҥыта ону туппутунан тахсан барда.

Иралаах Ленаны атын сиргэ илтилэр, баанньыкка киирэр аан хоско маарынныыр кыра холлорооҥҥо «таҥныҥ» диэн хааллардылар. ЗАГС үлэһитэ атын хоско ааста. Сиэркилэ да, туох да суох. Ира сып-сап былаачыйатын кэттэ, баттаҕын көннөрүнэн ободуогун анньынна. Ону Лиэҥкэтэ көннөрөн биэрдэ. Судургута бөҕөтө, итинэн бүттэ. Сүктэр кыыс симэнэр сүпсүлгэнин бэйэтинэн бэркэ билэр дьүөгэтэ хайдах эрэ харааста быһыытыйда. Иһигэр: «Ира киһиттэн эрэ мааны, кэрэ кыыс, кини сыбаайбата сиэдэрэй буолбатаҕына сөҕүмэр кыраһыабайдык ааһыахтааҕа эбээт… Дьылҕа арааһы да көрдөрөн…» – диэн олус курутуйда да, биллэрбэт буола сатыы турда.

Ыҥырыахпыт диэн баран тоҕо эрэ уһаатылар. Ордук Лиэҥкэ барыах-кэлиэх сирин булбата. Ира бэҕэһээни быһа кинини соһуйаайаҕын диэн сэрэппитэ аҕай да, син биир хайдах эрэ нүһэр, тыйыс дойду салгынныын атын, тыынарга ыарахан… Оттон Ира холку бэйэлээх. Кэҥэриитигэр сүүтүк оҥууларын курдук бытархай хараҥа туочукалар бытыгыраан тахсыбыттара, кини ыарахан сылдьарын бэлиэтиир буолбакка, бу таҥнан турар таҥаһыгар ордук дьүөрэлии көстөрүн, кыыһы олус киэркэтэллэрин соһуйа көрдө эрээри, саҥарбата. Киһи кэмпилимиэнниирин даҕаны тардынар сирэ ээ…

– Проходите, невеста и свидетельница! – эмис- кэ ааны тиэрэ баттаан, улахан баҕайытык харабыл киһи ордоотообутугар, кыргыттар ходьох гыннылар.

Иһирдьэ киирдилэр. Максим маҥан соруочукатын, баанчыгын, кура суох бүрүүкэтин, түүппүлэтин кэппит, бинсээгэ суох. Дьиибэргии санаатылар да, ыйыта сорумматылар. Лиэҥкэ, эрдэттэн үлэспиттэрин курдук, аппараатын ылан эдэрдэри кыҥаата, илии баттыылларыгар түһэрээри күүтэн турда. ЗАГС үлэһитэ дьахтар элбэҕи, үөрүүлээҕи тугу да эппэтэ. Олус тымныытык, судургутук, туох да өрө көтөҕүллүүтэ суох тугу эрэ добдугураата. Соһуйбутун ситэри кыамматах Лиэҥкэ, дьүөгэтин туһугар хараастан, хараҕын уута халыс гынна…

Итинник Ира Кынтайаараба ыал буолбута. ЗАГС мааны саалатыгар магнитофоҥҥа, саамай улаханыгар туруоран, Мендельсон вальсын холбооччулар. Онно доҕуһуоллатан кыыстаах уол сиэттиспитинэн, күөх хаймыылаах кыһыл көбүөр устун хааман киирэн, Сэбиэскэй Сойуус былааҕын анныгар турар эппиэттээх үлэһит дьоҕус остуолун иннигэр тохтуу биэрэллэрин Ира элбэхтик долгуйа-ымсыыра көрбүттээҕэ. Онуоха саамай киэн туттуулааҕа: «Бу күнтэн ыла Сэбиэскэй Ийэ дойдуга өссө биир дьиэ кэргэн ячейката үөскээтэ. Ол – эһиги», – диэн, эмиэ да эппиэтинэһи санатардыы, эмиэ да сорудахтыыр курдук, кинилэргэ эрэ туһаайыллар тыллары истэр дьикти буолара.

Оттон Иралаах Максимҥа ким да инньэ диэбэтэ… Биһилэх кэппэтилэр… Уураһыҥ да диэбэтилэр… Эҕэрдэлээччи эмиэ суох. Барыта тымныы, кытаанах. Туох да үөрүүтэ суох. Хата кэргэннии буолар сибидиэтэлистибэни туттардылар.

Онтун Ира илдьэ кэлбитэ. Мантан ыла кини «кэргэннии балаһыанньата» суолталаах, ханнык баҕарар кырапааҕа «кэргэннээхпин» диэн суруйар бырааптаннаҕа. Аны пааспарын уларыттарыа, саҥа араспаанньатынан илии баттыыр буолуоҕа. Кыыс арааһы саныыр, оҕо төрөөн… бу кини үһүс төгүлүн араспаанньата уларыйдаҕа. Бастаан Петровтарга төрөөтөҕө. Онтон дьонугар иитиигэ кэлэн Кынтайаараба, итиэннэ эргэ баран Тэптиргээнэбэ буолла. Итинник, үһүс төгүлүн. «Туох ханнык үһүстээх, ханнык эрэ таҥара кинигэтигэр кырдьаҕас суруксуттара түөһэйбитэ дуу, тугу эрэ бутуйан, олохпун барытын булкуйан, сотору-сотору араспаанньа уларытар дьаабыта», – диэн, үһүстээн эргэ барарыгар биир дьүөгэлэрэ дьээбэлэнэн күлбүттээҕэ. Эмиэ да сөп ээ, туох диэн ытаныай, кистэниэй, буолбут буоллаҕа эбээт…

Бу маннык, сыһыаннааҕы да, сыһыана да суоҕу аҥаар кырыытыттан эргитэн саныы-саныы, Ира оптуобуһунан дойдулаан иһэр. Киһи тобус-толору, хата бу сырыыга олорор миэстэлээх. Ааспыкка, нэһиилэ кыбыллан киирэн, түөрт чааһы быһа дьирэччи тэбинэн туран, айаннаан тиийбитэ. Онно холоотоххо бу сырыыга бэрт бөҕө. Санаатыгар баттатан ситимэ суох толкуйа ыһыллан хаалар. Одоҥ-додоҥ ол-бу барыта кини төбөтүгэр кииртэлиир. Ол быыһыгар оптуобус дьонун ньамалас саҥата хуух-хаах курдук иһиллэр. Ира сокуонунан эрэ, кэргэнэ буолбут Максимын кытта үс күн устата бииргэ биир хоско олорон иһэр. Итиэннэ, буруйдамматаҕына, бэрээдэгэ үчүгэй буоллаҕына, кинини аныгыскы көрсүһүүгэ эмиэ көҥүллүөхтэрэ диэн, ол дойду сокуона суруллан, эркиҥҥэ ыйанан турар. Онтон ордук эрэйиллибэт. Онон, хайыаххыный, таларыҥ суох. Мантан ыла эдэр ыал хатыылаах боробулуоха нөҥүө-маҥаа маарыннаспат олохторо икки аҥыы суолунан устуо турдаҕа…