Өтөх иинэ оспот

Маарыйа төһө да сүрэҕэ толугуруу мөҕүстэр, айманнар, бэйэтин кыанан, доҕорун харах уута суох сэрии толоонугар атаарбыта.

VIII

1942 сыл. Саас. Кулун тутар ый тыала, хахсаата ордук күүһүрбүккэ дылы. Мэктиэтигэр, күн уһаабатах, халлаан сылыйбатах курдук. Совинформбюро сводкатыттан хотторуу, чугуйуу эрэ иһиллэр. Өстөөх халабырдьыттара күнтэн-күн ахсын сэбиэскэй дойду бииртэн биир куораттарын, дэриэбинэлэрин үнтү тэпсэллэр, уоттууллар. Дойдуну кыа хаанынан, харах уутунан уһуннаран сэрии күдэнин хара былыта сабардыы сүүрбүтэ. Өстөөх дойду үөһүгэр талаһара. Сталинград иһин кыырыктаах кыргыһыы буола турара. Истэргэ ыарахан этэ.

Маарыйаҕа күһүҥҥүттэн бороохтуйбут борооскуларыгар эбии 20 борооскуну биэрэннэр, хотонун, дьиэтин икки ардыгар хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри икки хараҥаны ыпсаран үлэлиирэ. Ыарахан байыаннай нолуоктары, заему аҥаар кырыытыттан нэһилиэнньэ барыта төлүүрэ. Нолуоктарын кыайан төлөөбөккө, дьон үксэ сүөһүтүн эспитэ. Маарыйа биир ынаҕы эрэ тутан хаалбыта, онон сиэнин таһынан «дьыссаат» оҕолорун аһатара. Хата, Верата, дьиэҕэ олорор буолан, көмөлөһөн абырыыр. Сэттэ ыйдаах кыыһын Маасыҥканы көрөн олорор курдук да, төрөппүттэр оҕолорун хаалларар сирдэрэ суох буолан, күнүһүн Вераҕа аҕалаллар. Онон Дьөгүөрэптэр дьиэлэрэ «дьыссаат» дьиэтин курдук буолбута. Күнүс курууска оҕото суорат эбэтэр уу-судураан хааһы биэрэрэ. Аччык оҕолор оҥоспут харахтарын, тарбахтарын сыыһын саратан, ас көрдөөн муҥнаналларын Вера тулуйбакка, хаста да аккаастанан көрөн баран, бэйэтин оҕотун ханна хаалларан, холкуоска үлэлии тахсыай? Оскуолаҕа аччыктаан нэһиилэ сүөдэҥниир оҕолору үөрэтэр эмиэ ыарахана. Киэһэтин кыыһа утуйдаҕына, ийэлэрэ Маарыйа имитэн, быһан биэрбит куобах тириитинэн кээнчэ, үтүлүк, бэргэһэ тигэр. Сороҕор, кыыстара кыҥкыйдаабатаҕына, сарсыарда 4 чааска диэри олорооччулар. Вера хас үтүлүк тойон эрбэҕэр «этэҥҥэ сулууспалаан кэлэллэригэр» баҕаран, сурук сыыһа кыбытара уонна Саха АССР диэн баран, илии баттаан эриллэҥнэтэрэ. Санаатыгар Миитээбэр биир эмэ тикпит үтүлүгүм эбэтэр кээнчэм тиксиэ диэн эрэнэрэ. Миитээтиттэн үстэ сурук тутан, соҕотохсуйдаҕына, сыттыгын анныгар укта сылдьар үс муннуктаах суруктарын аахтаҕына, тапталлааҕынаан кэпсэппит курдук сананан, уоскуйа быһыытыйар. Миитээ биир суругар кыыстаммытыттан үөрбүтүн, кини саҕа дьоллоох киһи суоҕун суруйбут этэ.

Маарыйа Мачыаналыын хотонтон быһа сугулааҥҥа бардылар. Улуустан боломуочунай кэлэн: «Тугу барытын – фроҥҥа!» диэн ыҥырыынан оборона пуондатын хаҥатыыга заем облигациятын атыылаһалларыгар, итии бэргэһэ, куобах кээнчэ, үтүлүк курдук итии таҥастарынан, ыаллартан алтан сылабаардары, чугуун иһиттэри хомуйан көмөлөһөллөрүгэр, этинэн, арыынан нолуок түһэриллэрин туһунан кэпсии турара. Холкуостаахтар бүтэһик сүөһүлэриттэн илии соттоллоро төһө да ыараханын иһин «Кыайыы» туһугар тугу баҕарар толук биэрэллэрин кэрэйбэттэрэ.

Мунньах бүтүүтэ боломуочунай холкуос бэрэссэдээтэлигэр Алексей Васильевичка, Ньукулай Торговкиҥҥа уонна Баһылайга бэбиэскэ туттартаабыта. Маарыйа уолун аатын истээт, сүрэҕин туттуммута, хараҕа хараҥаран ылбыта. Мачыана дьүөгэтин туругун өйдүү охсон, санныттан ыга кууһан, бэйэтигэр сыһыары тарпыта.

– Онтон оччоҕо холкуоспутун ким дьаһайар? – биригэдьиир Махсыым ыйыппыта.

– Нэһилиэк, холкуос олоҕо барыта быстах кэмҥэ Готовцев Бүөтүр Бөтүрүөбүскэ сүктэриллэр. Бары биир киһи курдук үлэлиэхтээххит. Балаһыанньа ыарахан. Сэрии маҥнайгы ыйдарыгар Кыһыл Армия чугуйан, дойду арҕаа уобаластарыгар үгүс дэриэбинэлэр, куораттар өстөөх илиитигэр киирдилэр. Сэрии уһуннук барар чинчилээх. Онон чуолаан Сибиир, ол иһигэр сэрииттэн ыраах да олордорбут Саха сирэ эмиэ, фрону аһынан-таҥаһынан, сэрии сэбинэн хааччыйар бөҕө тыыл буолабыт. Бары биир киһи курдук туруннахпытына эрэ хаан тохтуулаах, ыар сүтүктээх фашистскай Германияны кыайыахпыт.

Мунньах бүтэн, күннэри-түүннэри «сэрии» диэн ыарахан тыл таһаҕастаах кырдьаҕастар, дьахталлар, оҕолор нүксүччү туттан тахсар аан диэки баран истэхтэринэ, Бүөтүр Бөтүрүөбүс бүтэҥи куолаһынан Маарыйаны ыҥырбыта.

– Маарыйа, бэттэх кэл эрэ. Олор, – олоппоһу ыйбыта. Дьахтар сэбиэтин көрүҥүн көрөн, туох эрэ көннөрүллүбэт алдьархай буолбутун сүрэҕинэн сэрэйэн, байааттаҥнаан ылбытын Мачыаната өйүү туппута.

Дьөгүөрэптэр дьиэлэригэр ыар сүтүк илдьитэ үс муннуктаах «хара сурук» кэлбитин ийэ титирэс илиитигэр туттарбыттара. Кыра Ыстапаана Сталинград куораты көмүскүүр кыргыһыыга өлбүтүн туһунан биллэрии этэ. Аҕыйах хонуктааҕыта Ыстапаантан «Үчүгэйдик сылдьаарыҥ, олус санаарҕаамаҥ, дойдуга төннүллүө, хайдах гыныллыай, дойдуну көмүскүүр эбээһинэспит буоллаҕа!» диэн ис хоһоонноох сурук тутан үөрдүлэр да этэ. Онтон бүгүн оҕото суох буолбутун туһунан «хара сурук» илиитигэр тутан олорор. Ийэ ыһыытыаҕын-хаһыытыаҕын хара хомуох күөмэйигэр турбута, хараҕыттан биир таммах уу түспэккэ, таастыйан олордоҕуна, икки атаҕар уйуттубат буолбут ийэни, Баһылайдаах Мачыана икки өртүттэн ылан, тахсар ааҥҥа илтилэр.

Маарыйа дьиэтигэр хайдах киирбитин өйдөөбөт. Арай уйа-хайа суох ытаан, оҕолорбун куттаабатах киһи диэн кытаанах санааны ылыммыта икки чэчэгэйин бүргэһинэн кэйиэлииргэ дылыта… Сотору-сотору туймааран, хараҕа туманныран, тулата барыта ыраатан-кэтирээн бардаҕына, Мачыаната тымныы, сииктээх сотторунан сирэйин-моонньун сөрүүкэтэн, сотон, бэттэх аҕалан, оронугар умса түһэн, саҥата суох, туттуна сатыы-сатыы хараҕын уутунан суунна. Кыра Ыстапаана, оҕото эрэйдээх киһи санаата да тиийбэт сиригэр умса түстэҕэ. Үөрэнэр-үлэлиир былааннардааҕа. Үөрэхтээх киһи буолуо диэн оҕолоруттан саамай эрэнэр уоллара күөгэйэр күнүгэр 22 сааһыгар сылдьан суорума суолланнаҕа. Оҕом сыыһа атын дойду халлаанын анныгар киһилии хараллыбакка сыттаҕа. Итинник санаатаҕына, ыһыытыан-хаһыытыан баҕарарын саба баттаан, сымыһаҕын хаан оҕуолуор диэри быһа ытырар. Оҕото саҥа хааман тоотоҥнуура, албыннаан көтөхтөрөөрү араастаан даллараҥныыра, оскуолаҕа киириитэ, сэттэ кылаас кэнниттэн дьоллоох Дьокуускай куоракка үөрэххэ аттаныыта, ыһыахха күрэхтэһэн, кыайыы өрөгөйүттэн дьолломмут мөссүөнэ, Киристиинэлиин сиэттиһэн иһэллэрэ хараҕар утуу-субуу элэҥнээн истилэр.

– Ийээ, тур, Бүөтүр Бөтүрүөбүс кэллэ, – Баһылайа кэлэн ороҥҥо олордо. Ийэтин аһыммыт хараҕынан көрөн олорон, арбайбыт баттаҕын көннөрө имэрийдэ. – Ийээ, сарсын барааччыларга кыра бурдук уонна эт биэрэннэр, Вера алаадьы уонна эт буһарда.

Маарыйа тугу да өйдөөбөтөхтүү мээнэнэн көрбүт хараҕа улам туманныран, толору уунан туолан, иэдэһин устун тохтоло суох сүүрбүтүн булгуччулаахтык ытыһынан туора соттумахтаата. Сарсын оҕото Баһылайа эмиэ сэриигэ барар. Оо, оҕом сыыһын киһилии атаарбакка, ытыы-аймана сыттахпын. Оҕобун Ийэ дойду көмүскэлигэр үчүгэйдик тэрийэн ыытыахтаахпын. Кыра Ыстапааным, оҕом сыыһа, бырастыы гын, эн сырдык мөссүөҥҥүн ахтан-санаан, ытыыр-соҥуур миэхэ бүгүн көҥүллэммэт. Оҕом сыыһа, бырастыы, бырастыы… Эн умнуллубат кэрэ бэйэҥ тыыннааҕым тухары мин сүрэхпэр тыыннаах сылдьыаҕа. Быраатыҥ Баһылайы харах уулаах атаарбатахпына табыллар. Хомойуо.

Ийэ оҕотунаан бырастыылаһардыы, хараҕын быһа симэн, саҥата суох сөҥөн олорбохтуу түһээт, күүһүнэн сыҥаланан туран, уолун окумалыттан тутуһан аһыыр сиргэ таҕыста. Остуолга ытаан сирэйдэрэ салбаҕырбыт Мачыана, Вера уонна Бүөтүр Бөтүрүөбүс олороллор.

– Онтон Киристиинэ… тоҕо суоҕуй? – Маарыйа Киристиинэ суоҕун көрөн, куолаһа эйэҥэлээн ылла.

– Кыайан кэлбэтэ. Ийэтинээн хаалла. Сытар. Кэлиэҕэ, – Бүөтүр Бөтүрүөбүс аҕыйах тылынан быһаарда.

Бары Кыра Ыстапаан аһыытыгар сөҥөн, саҥата суох олордулар, куолайдарыгар ас да барбат курдуга.

– Ийээ, хайыыр да кыах суох. Убайым Ыстапаан туһугар тиһэх хааппыла хаан хаалыар диэри өстөөҕү үлтүрүтүүгэ сэриилэһиэм, – диэн Баһылай бэйэтэ ньамньыраан олорор ийэтин эбии уйадыппыта.

– Ийээ, наһаа айманыма, Ыстапааммытын төнүннэрэр ханнык да күүс суох. Аҕабытын, уолаттаргын Миитээни, Баһылайы санаа. Сиэниҥ Мааһыҥкаҥ туһугар күүстээх санаалан, – Вера саҥарарын быыһыгар сиэнин көтөхтөрө биэрбитигэр, эбэтин ньилбэгэр эккирээн күүскэ тирэнитэлээбитигэр – остуолга олорооччулар сирэйдэригэр мичээр толбоно түстэ.

Мачыана харах уулаах олорон, төһө кыалларынан туттуна сатыы-сатыы, дьүөгэтин сэргэхситээри ону-маны кэпсии олордо.

– Мин Тэрэнтэйим Челябинскай уобаласка биир ыйдаах байыаннай бэлэмнэниини баран, Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга бирисээгэ биэрбит. Бирисээгэ кэнниттэн, Волга өрүс кытыытыгар аҕалбыттар. Билигин Сталинград куорат иһин кырыктаах кыргыһыыга сылдьабын диэн суруйбут. Сордооҕум киһиэхэ этэн суруйтарбыт. Билиҥҥитэ этэҥҥэ. Ньукулай Торговкин кэргэнэ Аанча кыра кыыһын убайын кэргэнигэр, саҥаһыгар, ииттэрэ биэрбит. Үс оҕону кыайан иитэр кыаҕым суох, сүрүнэ, этэҥҥэ эрэ сырыттын диэн санаанан салайтарбыт. Саҥаһа оҕото суох, онон көрө сатыа, аччыктатыа суоҕа, ол кэриэтин бэйэтэ аччыктыа.

– Оннук. Сөпкө гыммыттар. Баһылайбытыгар, Ийэ дойдутун көмүскүү барар киһибитигэр, этэҥҥэ сулууспалыырыгар, кыайыы-хотуу кынаттанан кэлэригэр баҕарыаҕыҥ, – Бүөтүр Бөтүрүөбүс уолга анаан үгүс истиҥ тыллары эппитэ. – Саалаахтан самныма, охтоохтон охтума, ытык иэскин чиэстээхтик толорон, төрөөбүт төрүт буоргар, кыайыы аргыстанан этэҥҥэ эргиллээр, – диэн алгыс тылларынан этиитин түмүктээбитэ.

– Оҕом, Баһылайым, куттаныма, ытыам суоҕа. Оҕом, үчүгэйдик сырыт, суруйа тураар. Үлэһит буолан боруонньа ылла диэн үөрэ санаабытым. Ол ханна баарый? Таҥара баар буоллаҕына, эһиги этэҥҥэ эргиллэн кэлэргит туһугар, үҥэн-сүктэн көрдөһүөм, – ийэ оҕотун бэйэтигэр сыһыары тардан, «ыытыам суоҕа» диирдии, ыга кууспута.

Аан эмискэ тэлэччи аһылларын кытта Бүөккэ, сүүрбүтүттэн иэдэһэ тэтэрэ кыыһан, куобах бэргэһэтин ханньаччы кэтэн, сонун нэлэкэйдэнэн, көтөн түстэ.

– Аҕаа, Киристиинэ төрөөн эрэр. Түргэнник тиийэр үһүгүн. Маарыйа эмиэ… Ийэм инньэ диэтэ. Биэлсэр Никиитэ кэлбитэ… – уол аҕылаан эппэҥниирин быыһыгар биир тыынынан кутан кэбиспитэ.

– Туох диигин?.. – диэбитинэн бары биир киһи курдук ойон туран, таһырдьаны былдьастылар. Вера оҕотун көтөхпүтүнэн соҕотоҕун туран хаалла…

Маарыйа сүүрүөх курдук туттубута да атаҕа кыаһыланан хаалбыт. Бүтэйтэн тутуһан кыйа айаннаан истэҕинэ, Баһылайа төттөрү сүүрэн кэлэн, ийэтин өйүү тутан, Бүөтүрдээх дьиэлэрин диэки айаннаатылар. Ол тухары: «Оҕом Ыстапааным… дууһата төһө эрэ тулаайахсыйан… Ханна умса түһэн сытаахтаатаҕай?..» – диэн муҥатыйа, хараҕын уута иэдэһин устун тохтоло суох сүүрэрин туора сотто истэ. Кэлин олох ыһыктынан, уолун кытаанах илиитигэр бэринэн, соһуллан хаалла. Мачыана утары сүүрэн кэлэн, дьүөгэтин кууһа түстэ.

– Эрдий… Доҕоччуок, Ыстапааҥҥын, оҕолоргун Миитээҕин, Баһылайгын санаа. Кийииттэриҥ, сиэннэриҥ туһугар күүстээх санаалан. Киристиинэ уолланна. Кыра Ыстапаан олоҕун салҕааччыта кыракый Өстүөпүскэ ытаан бэбээрбитинэн күн сирин көрдө. Үөрүү… Хараҕыҥ уутун сотун. Киристиинэҕэр, Өстүөпүскэҕэр хараҕыҥ уутун көрдөрүмэ. Саҥа төрөөбүт дьахтары кэҕиннэрэн кэбиһиэҥ. Ийэ оҕотун аһатыан наада, – сүбэлиирин-амалыырын быыһыгар дьүөгэтин иэдэһиттэн сыллаан ылла.

Үһүөн өйөһөн, дьиэ боруогун саҥа атыллаан киирэллэрин кытта сибилигин күн сирин көрбүт кыракый Өстүөпүскэ ытаан бэбээрэ түстэ…

IX

Кураан сатыылаан, аһыҥа ыһан, от-бурдук үүммэккэ, аччык дьыл саҕаламмыта. Аһыҥаны утары түүннэри-күнүстэри үлэ барара. Бааһынаны тула 1 м кэтиттээх, 1 м дириҥнээх ханааба хаспыттара. Оҕо‐дьахтар таҥаһынан тигиллибит киэҥ айахтаах куулу тутан баран сүүрэллэрэ, онуоха бурдук соломотугар олорор аһыҥкалар куулларыгар түһэллэрэ. Оҕолор барахсаттар аһыҥканан туолбут куулларын кыайбакка ытаһаллара. Тимир уһаакка кутан уматаллара. Холкуоска кырдьаҕастары кытта дьахталлар уонна оҕолор хаалан, холкуос үлэтин барытын толороллоро. Сэрии кэмэ буолан, туохха барытыгар кытаанах ирдэбил этэ. Суол оҥоһуута буоллун, бурдук хомуура буоллун, оҕолуун-дьахтардыын биир тылы утары эппэккэ үлэлииллэрэ. Күн кылайа тахсыыта үлэҕэр баар буолаҕын, киэһэ күн киирбитин кэннэ бүтэҕин. Аһылыктара диэн үрүҥ ас, суорат оҕото буолар. Тыраахтардара испиискэ хаатын саҕа маһынан умайан үлэлиирэ. Киһи барыта эрбиирэ. Оҕолор сатаабат буолан, эрбиилэрин кыбытан эрэйдэнэллэрэ, куораптаах тэлиэгэҕэ тиэйэн, оҕуһунан бааһыналарга таһаллара. Сороҕор тыраахтар атын бааһынаҕа көһөрүгэр мас тобоҕун куулга кутан, сүгэн илдьэллэрэ.

Маарыйа былырыын күһүҥҥүттэн ыла 15 ынаҕы ылан ыанньыксытынан үлэлиир, бэйэтин соҕотох хаалбыт ынаҕын холкуос хотонугар туруорар. Күнүскү ыамын кэнниттэн окко көмөлөһөрө. Оччолорго: «Отчут, хас биир бугулуҥ – өстөөх үрдүгэр түһэр буомба!» – диэн ыҥырыы уос номоҕор киирбитэ. Маарыйа оту охсоот, өтөххө киллэрэн куурдара уонна мөлтөх ньирэйдэригэр сиэтэрэ. Оччоҕо ньирэйдэрэ туран кэлэллэрэ. Аны кыһын төрөөбүт ынахтарбар «эмп» курдук сиэтиэм диэн сайыны-күһүнү быһа өтөххө күөх от хаһааммыта. Ийэ барахсан төһө да күннээҕи түбүккэ үтүрүттэрдэр, биллэн турар, саныыр санаата оҕолоругар уонна кэргэнигэр этэ.

Миитээлээх Баһылайа сэриигэ этэҥҥэ сылдьалларыттан үөрэр. Миитээтэ Ураллааҕы байыаннай уокурукка 102‐с станцияҕа тиийбит. Хайыһар биригээдэтигэр түбэһэн, сэрии үөрэҕин эриирин-мускуурун, саллаат ыарахан олоҕун этинэн-хаанынан билбитин туһунан суруйар. Хас суругун ахсын кыыһын Маасыҥканы уонна Кыра Ыстапаан уолун сураһар.

Онтон Ыстапаанын саастаах киһи диэн Забайкальскай фроҥҥа сэриигэ ыытар аттары көрүүгэ-харайыыга хаалларбыттар этэ. Онон билиҥҥитэ Ыстапааныгар санаата бөҕөх. Кыра Ыстапааныгар кулун тутар ыйга хара сурук кэлбитигэр аһыытыттан киһи аатыттан ааһа сыспыта. Хата, ону кыракый Өстүөпүскэ олоххо төнүннэрбитэ. Саҥа төрөөбүт кыракый уолу илиитигэр көтөхтөрөн кэбиспиттэригэр, ытаан бэбээрэр сиэнин сирэйигэр Кыра Ыстапаанын мөссүөнүн омоонун көрөн, уйа-хайа суох ытыырын быыһыгар түөһүгэр ыга кууспута. Нэһиилэ уоскутан оҕону араарбыттара. Сарсыҥҥы күнүгэр таастыйбыт сирэйдээх, биир таммах хараҕын уутун түһэрбэккэ, кыра уолун Баһылайы сэриигэ атаарбыта.

Кинилэр бөһүөлэктэригэр хайыы-үйэ хас да ыалга «хара сурук» кэлэн, дьон-сэргэ сүрэхтэрэ хаанынан ытаата. Дьон Мачыана буостаны аҕалбытын иһиттэҕинэ, сугулааны тумна хаамар буолла. Кини даҕаны харах уутуттан кэһэйэн хаалан, сэбиэккэ туттаран иһэр. Бастаан өйдөөбөккө илдьэн биэрэн, олус айманалларыттан, кинини буруйдуу көрөллөрүттэн саллан хаалбыт. Кини ыанньыксыттыырын таһынан, кыһыннары-сайыннары ыйга иккитэ буостаны таһар. Ахсынньы-тохсунньу ыйдарга, торулуур тымныыга саҕынньах кэтэн, оройуоннар биэрбит улахан баҕайы хаатыҥкаларын анньынан айанныыра. Биир хоноро. Сарсыҥҥы күнүгэр, сымнаҕас баҕайы аттааҕын биллэр да суолга моһуогуруохтара диэн, Уйбаанчык барахсан, кэлэр кэмин учуоттаан, хайаан да утары барара. Дьон ону билэрэ да саҥарбата. Уйбаанчыктаах Мачыана биир алааска улааппыттара. Оҕо эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэ көрсөллөрө эрээри түҥкэтэх алаас оҕолоро кыайан чугаһыспатахтара. Онтон 1921 с. Саха сиригэр гражданскай сэрии буолан, «баай», «дьадаҥы» икки ардыгар кылаассабай охсуһуу саҕаланан, дьон-сэргэ ортотугар өстөһүү саҕаламмыта. Аҕыйах ахсааннаах да буоллар, сэниэтик олорор ыал кыра-хара быстар дьадаҥы дьону кытта тэҥнэһиэн баҕарбата. Мачыана аҕата уонтан тахса сүөһүлээх сэниэ ыал этэ, быстар дьадаҥы ыал уолларын Уйбаанчыгы киһинэн да аахпата. Атын алааска сэниэтик олорор Тэрэнтэй дьонун кытта уруурҕаспыта. Оҕонньоттор иккиэн да бардам дьон этилэр, бандьыыттарга кистии-саба көмөлөспүттэрэ диэн үөлээннээхтэрэ тыыннаахтарыгар элбэхтэ сирэй-харах анньыбыттара. «Ревкомнар сүөһүбүтүн былдьыахтара диэн куттанан, ньылбыйан олорбуппут. Тыын тыыҥҥа харбас. Ревкомнар да, бандьыыттар да диэки буолбатахпыт», – диэн тумсуларын дулҕаҕа соттоллоро. Туох билиэй? Оччолорго түҥкэтэх тыа сирин дьоно былаас иһин буолбакка, бэйэлэрин тыыннарын көмүскэлигэр олороллоро, ол да буоллар төрөппүт былааһа улахан этэ. Оҕо аҕатын утары үрүҥ хараҕын өрө көрбөтө. Мачыана аҕа былааһын сиэртибэтэ буолан, таптаабат киһитигэр Тэрэнтэйгэ кэргэн тахсан, кини Ыстапаанынаан араа-бараа кыыстаах уонна уончалаах Сиэнньискэ диэн уоллаах. Дьон этэринэн, Сиэнньискэ Уйбаанчык уола. Уйбаанчык дьиэ кэргэн тэриммэтэҕэ. Тимир ууһа буолан, сэриигэ ыҥырылла илик эрээри, барарга тылланар үһү диэн сурах иһиллэр. Чугастааҕы холкуостар бары кэлэн уһаннараллар, тимири хаамтарбатах эрэ буруйдаах, чугас эргин суох уус киһи.

Онтон кини Баһылайа сэриигэ ыҥырыллыбыта биэс ый буолла, Смоленскай фроҥҥа ручной пулеметчигынан сылдьар. Ааспыт суругар аҕатын ыйытаахтаабыт этэ да хантан билиэй? «Үөрэҕэ суох, аахпат-суруйбат, нууччалыы билбэт киһи төһө эрэ сүрэхтиин-дууһалыын тулаайахсыйан сылдьар» диэн Маарыйа санааргыыра. Ол эрээри Ыстапаанын эрэнэр, өлөн-охтон биэрбэтэх буолуохтаах. Олоххо дьулуурдаах, сатабыллаах, үлэһит киһи онно да дьоҥҥо, салалтаҕа сөбүлэппитэ буолуо диэн эрэнэр. Ону таһынан, хас суругун ахсын сиэн оҕолору – Маасыҥканы, кыракый Өстүөпүскэни ыйыталаһан суруйар. Оҕом сыыһа гражданскай сэриигэ сэбиэскэй былаас иһин олоҕун толук уурбут убайын Андросов Баһылай Георгиевич олоҕун салҕааччы, аатын ааттатааччы, аймаҕын тэнитээччи соҕотох Андросов кини эрэ. Ити кини туһугар улахан эппиэтинэс буоларын оҕо эрдэҕиттэн куруутун такайар буоланнар, бэл, мэник-тэник сааһыгар улахан оҕо курдук оттомнооҕо.