Ситтэрбэти ситээри…

Иванов Михаил Егорович-Чуона Мэхээлэ

Ситтэрбэти ситээри

СИТТЭРБЭТИ СИТЭЭРИ, ТЫЛ ОҺУОРУНАН СИМЭЭРИ…

Киһи олоҕо – айан. Киһи төрүөҕүттэн иннин диэки дьулуһар: оҕо эрдэххэ – тута-хаба, көрө-билэ охсоору, эдэр кэмҥэ – олох умсулҕаныгар устаары, былыта суох саҕахтары арыйан иһээри, сааһыран, түспэтийэн баран – өссө да сиппэтэҕи ситээри уонна ааспыты, саатар, санааҕа эргитээри…

Үөһэттэн өҥөйөн көрдөххө, карта биир туочуката – кыра сир лоскуйа, оттон Сири тыыннаан олорор киһи тэбэр сүрэҕин үйэтигэр тэҥҥэ сылдьар өйдөбүлэ, өйөбүлэ – төрөөбүт дойдуга – сайдыы модун сүүрүгэр суураллан сүтүүтэ, ол сүтүк ахтылҕан ааспат аалыыта буолуута, Сир Ийэҕэ киһи төрөөбүт дойдулаах буоларга толору бырааптааҕа, «сайдыы» ким эрэ эстиитин төрдө буолуо суохтааҕа, өйгө-сүрэххэ иҥмит төрөөбүт буорга хаһан эрэ «хатыҥ чараҥ суугуна дьүрүскэн буолан иһиллибит», «кырылас кумаҕа кырыымпалыы ыллаабыт» тыыннара – Михаил Иванов-Чуона Мэхээлэ поэзиятын биир сүрүнэ буолар.

«Хас биирдии киһини дойдута,Төрөөбүт түөлбэтэ күүтүөхтээх,Үс кута үөскээбит уйатаКүүс-күдэх киниэхэ биэриэхтээх»,

– диэн, поэт бэйэтэ эппитин курдук, киһи төрөөбүт түөлбэтиттэн күүс-күдэх ылар, тирэхтэнэр, кынаттанар. Оттон төрөөбүт түөлбэтэ «сайдыыга» суураллан сүппүтүн да иһин, поэт Чуона Мэхээлэ поэзия күүһүнэн тилиннэрэн, хагдарыйбыт «ньургуһуну иккистээн тылыннарбытын» курдук, дьон сүрэҕэр тыыннаах тылларынан кутар:

«Кэҥээбит урсуна налыйан,Кытылын сибэкки симээбит,Кырылас кумаҕа тэлгэнэн,Кырыымпа кэриэтэ ыллаабыт.Күөрэгэй ырыалаах хонуугаКүөх ача күөгэйэ долгуйбут,Хатыҥнаах чараҥын суугунаСэбирдэх сиккиэрин түһэрбит.Чуонаны харыстыыр, көмүскүүрТиит мас хаххалаах дьирбиилэр,Имигэс, күөгэҥнэс талахтар,Эркиннии сабардыыр хайалар»,

– бу Чуона Мэхээлэ «Айанньыт кубалар намтааннар…» поэматыттан быһа тардыыга Күннүк Уурастыырап кэрэ дьикти Амма кытылын «тыалыра турар талахтарын» сайаҕас тыала илгийэр.

«Айанньыт кубалар намтааннар…» поэма 9 чаастан турар, аарыма кырдьаҕас санаатынан бэриллэр айымньы. Поэмаҕа быстах санаа тууйуллуутугар оҕустаран, муннугу-ханныгы кэйэ сатааһын суох, ол оннугар «соҕотох сулуһу санатан кытылга кыламныыр кулуһун аттыгар ыар дьэбир санааҕа баттаппыт кырдьаҕас» дойдутун дьылҕатын анаарыыта суруллар. «Түүн түһээн, төрөөбүт түөлбэтигэр бар дьонун көрсөн, алгыстаах тылларын истэн» «силбиги күөнүнэн силэйэн, кырдалы кэрийэ сүүрэр». Туой Хайа, эмиэ бу аарыма кырдьаҕас курдук, сыл-хонук тыалыгар иэдэһин тоһуйан, Ийэ Айылҕа уонна Киһи биир ситимнээхтэрин туоһута буолан, дьиппиэрэн турар:

«Туой Хайа киил киппэ санныгарСылайан дьиппиэрбит үйэлэр,Тайанан күүс-күдэх ыланнар,Дьоһуннаах айаны салҕыыллар.Сааһыран саһарбыт иэдэһинСыл-хонук тыалыгар тоһуйар,Ардах-хаар үөһэттэн суккулланӨбүгэм суолларын суурайар…».

Оттон быраман дьыллартан «систэри, маардары туораабыт, сыһыылары, хочолору силэйэн, сыркы, сүүрээн тардыһан, таһымныы, дьалкыйа кэҥээбит кыыс кэрэ Чуона барахсан, өрүүлээх суһуохтуу субуллан, маанылаах хотуннуу нэлэйбит». Поэт маннык тыыннаах тылларынан төрөөбүт өрүһүн хоһуйар, кэрэ кыыска, хотун дьахтарга холуу көрөр:

«Бу маннык уу нуурал дойдугаТаптал уйата тутуллубут,Оҕо-аймах көрдөөх күлүүтэСүрэҕи үөрүүнэн толорбут».

«Тэлэллибит тэргэн суоллардаах, арыллыбыт киэҥ аартыктардаах», ойуурга көтөрө-сүүрэрэ, күөллэргэ көмүс хатырыктааҕа толору, быыппастар былчыҥнаах уоланнардаах, кыталык кылбаа кыргыттардаах «баайталым олох устубут» дойдутун дьоно, хоту дойду дьонун үөрүнньэҥ майгытынан, маҥнай алмаас таас көстүбүт сураҕын истэн үөрбүттэр, «алдьархай ааҥнаан кэлиэхтээҕин түүллэригэр да көрбөтөхтөр».

«Арҕааттан халҕаһа былыттарАлдьархай илдьитэ буоланнар,Сир-дойду үрдүнэн ааҥнааннарСабардыы халыйан тахсаллар.Туой Хайа ыаһыран, уордайанТыйыстык хаастара түрдэстэр,Чуонабыт өрүтэ түллэҥнээнБалысхан бааллара ынчыктыыр.Этэллэр эҥсиллэр этиҥнэр,Лиһигир, лүһүгүр сүүрэннэр,Чуонаны далайга тимирдэр —Хомолто сураҕа тарҕанар…».

Муҥутуур сайдыы киһи дьылҕатын аахсыбакка, дьулуруйа турара трагедияҕа тиэрдэр. Ааптар бу аан дойдуга буолар быһыыны-майгыны, таһыттан көрдөххө, сахалыы холкутук, дьиппиэнник, киһи өссө көмүскэнэр кыахтаах туругун тутан олорон суруйар. Ол хоһоон формалаах поэма, ханнык да риторическай ыйытыылара суоҕуттан, маннык түбэлтэлэргэ литературнай айымньыларга үксүн туттуллар норуот тылынан уус-уран айымньыларын тыла-өһө кэлимсэнэн киирбэтэхтэриттэн көстөр. Онон айымньы тыына өссө итэҕэтиилээхтик, ааҕааччыга судургутук тиийэрэ ситиһиллэр. Онно күүс-көмө буолар – хоһоонунан айымньы тэтимэ, рифмата. Сиэмэх кыыл кэриэтэ барыны мэҥиэстиэх долгуннар барылаан, часкыйан кэлэннэр Таас Дьахтарга кубулуйбут Чуона атаҕар кэтиллэн, «күүгэннии оргуйаат тохтууллар, уҕараан, уохтара намыраан, эриэн үөн буоланнар сыҥаллар». Дьэ, манна:

«Айанньыт кубалар намтааннарУу кырсын кырыйа көтөллөр,Күөх ньээкэ түөлбэни суохтааннарКутурҕан ырыатын тардаллар…».

Кубалар маанылаах, эйэлээх көтөрдөр, кутурҕан ырыатын тардан, айылҕа алдьаммытыттан хараастыыны, айманыыны көрдөрөллөр. Кинилэр М. Горькай Буурҕаһытын курдук кыырыктаах далай үрдүнэн тэлээрэ көппөттөр, намтаан, түһэн ааһар күөх ньээкэ түөлбэлэрин көрдүүллэр… Кинилэр охсуһар кыахтара суох, кутурҕан бэлиэтэ буолаллар. Мантан курус санаа үүйэ тутар – аар Айылҕабыт инникитэ хайдах буолуой. Киһи, кырдьык даҕаны, өйдөөтөҕүнэ, биллэҕинэ эрэ инники суолу ыйдаҥарда сатыан сөп. Төрөөбүт дойдутун сүтэрбит киһи, эдэр оҕо сылдьан абарбыт-сатарбыт санаата тааһыран, билигин бэйэтэ сааһыран, төннөрөр кыаҕа суоҕун билинэн, абатын-сататын сүрэҕэр сөҥөрдөн, суламмакка, кэп туоммакка, охсуһууга ыҥырбакка, аарыма кырдьаҕас, ол аата, мин санаабар, үгүс үйэлэри туораабыт норуот уобараһа буолан, мындырдык өйдөтөр, сэһэргиир, дьон сүрэҕэр айылҕа айбытын алдьатыы туохха тиэрдиэҕин этэр…

Ааптар:

«Бар дьону букатын тумуннунДойдуну сүтэрии иэдээнэ»,

– диэн санаанан поэматын түмүктүүр.

Чуона Мэхээлэ «Сэргэ туһунан номох» поэматыгар норуотун кытта биир тыыннаах, сиргэ чиҥник үктэнэн турар, мындыр саха киһитин уобараһа сэргэни кытта ситимнэнэн көстөр. Былыргы өбүгэтин өтөҕөр буор саха сыдьаана кэлэн, кырдьаҕас сэргэлиин алтыһан, өспүт үйэлэр дуорааннарын өйүгэр-сүрэҕэр иҥэринэр. Саас баттаан сиҥнибит балаҕан, кытыастар кыымнарын сүтэрбит көмүлүөк онно, дьыл-хонук ардаҕа суурайбыт дьон-сэргэ суолун омооно ааспыт кэм туманыгар суураллан өлүктүйбүт буоллахтарына, арай «ааспыт кэм им-дьим кэрэһитэ – тэлгэһэ сэргэтэ» билигин да саҥата суох поэт дууһатыгар элбэҕи кэпсиир. «Наҕыллык мин диэки иэҕэйэн» диэн бу кыра этии дириҥ суолталанан тахсар – сэргэ хойдубут салгыны силэйэн кэлбит уолугар сыста түһэн, кэпсээн барар. «Бар дьон ыарахан да кэмин билэн, умнаһа харах уутунан хайыта суураллыбыт», «дьон-сэргэ баай-талым олоҕор Дьөһөгөй маанылаах оҕотун хонноҕун сылааһыгар туппут» сэргэ барахсан, билигин алаас-алаас аайы им-дьим иһийэн туран, оо, элбэҕи да санатар, кэпсиир буоллаҕа. Ону «сайдыылаах» олох хаҕыс тыала тоҥорботох, ириэнэх уйулҕалаах эрэ киһи истэр-билэр…

Поэма тыла-өһө сааһыламмыта, чиҥэ ааҕыллымтыа оҥорор. Тылынан ойуулааһын киһини өссө умсугутар, сэргэ турар алааһыгар, ол аата өбүгэ тыынын эйгэтигэр киллэрэр:

«Былыргы өтөххө кэлэмминХойдубут чуумпуну аймаатым,Аастыйбыт салгыны ыймахтаанХас да сүүс саастаахтыы сананным».

Дьон-сэргэ биллибэтэҕэ ыраатан, салгын «хойдубут», бэл, «аастыйбыт», сэргэлээх былыргы тэлгэһэ эйгэтин салгына хойдон-хойдон, таастыйан, киһи санаатын да утаҕа кыайан киирбэт буолбата буоллар дии саныыгын… Поэт дууһалаах киһи «үйэлэр быылларын оймоон, ситтэрбэт номоҕу сырсар».

«Очуостуу дьиппиэрбит сыллартанКырыарбыт илдьити мин туттум», —

диэн поэт эппитэ – аастыйбыт салгын анараа өттүттэн «айаннаан» кэлбит кырыарбыт «илдьити» ааҕааччыга чугаһатан, киһи хараҕар илэ көстөн кэлэрдии оҥорор. Бу – санаа күүһүн тылынан киһи уйулҕатыгар тиэрдии күүһэ!

«Кыргыһыы сэмнэҕин санатарКыа хаанныы кытарар эмэхтэрКыдыйсар кыдьыктаах сахтартанКырыыстаах үйэни кэпсииллэр»,

– диэн, кырыыстаах кыргыс үйэтин хартыынатын бу түөрт строка ууран биэрэр.

«Арай дьон хаалларбыт мэҥэтэТэлгэһэ сэргэтэ тураахтыыр —Ааспыт кэм им-дьим кэрэһитэСаҥата суох элбэҕи кэпсиир».

Поэт сэргэ уобараһын инникилээх, кэскиллээх оҥорор. «Былыргы быраман дьыллартан күн тохтуур биир ытык күнүгэр», ол аата ыһыах күн, «Аар Кудук Чэрчи Мас чыпчаалын үөһээҥҥи айыылар булаллар». «Урааҥхай олоҕо ойууламмыт сиэдэрэй оһуордаах сэргэ» таһыгар сылгылар кистииллэр, халлааҥҥа тойон кыыл элиэтиир. Ол эрэн «арҕааҥҥы аргыарга үрдэрэн, дохсуннук айанныыр олох эрдиитэ суох оҥочо курдук дагдаҥныыр», туох да тохтоппот тэтимнээх олох айаныгар «быыппастар маҥан ат миҥэлээх алаас сайыһан далбаатыыр». Олох тэтимин дохсун долгунугар, алаас, сэргэҕэ баайыллыбыт Дьөһөгөй оҕото көмүскэл, харысхал буолуохтара диэн поэт сырдык, эрэл санааны саҕар.

Чуона Мэхээлэ бу ахтыллыбыт икки поэмата, чахчы да, сахалыы тыыннаах ааҕааччы кутун-сүрүн тутуох, киһи өйүн-санаатын долгутуох, элбэҕи толкуйдатыах айымньылар. Дойдуга, олоххо тапталы өрө туппут, ону уус-уран тыл күүһүнэн дьон сүрэҕэр тиэрдэр айымньылар быһыытынан сыаналанан, саха литературатыгар бэйэлэрин миэстэлэрин булуохтара диибин.

Чуона Мэхээлэ «Сүрэхтэн тахсар тылларым», «Иккиһин тыллыаҥ дуо, ньургуһун…» кинигэлэригэр, эмиэ бу «Ситтэрбэти ситээри» кинигэтигэр курдук, айылҕа уонна киһи биир ситимнээхтик хоһуллаллар. Төрөөбүт буор ахтылҕана, дойдуга таптал кини хоһоонноругар мэлдьи сүрүн миэстэни ылаллар. Дойдутун сандаарбыт бөһүөлэгэ, долгуйар сибэкки муората, лиҥкир тиит ойуура, хатыҥнаах чараҥа, дьоно-сэргэтэ тоҕуоруспута түүлүгэр көстөллөр, онтон кэрэ түүл, олох кырдьыга буолан, хаһан да хоруй ылбат сүрэх кыланыытыгар кубулуйар:

«Күүһүрэр ахтылҕан ыарыытаСыл-хонук аастаҕын аайытын:Ханнаный, мин дойдум – Туой Хайа?!Ханнаный, хаарыаннаах мин Чуонам?!».

Бу даҕаны түбэлтэҕэ поэт трагедията бэйэтин иһигэр хаалар, буруйдааҕы көрдөөн, ситиһэ сатаан түмүк оҥорбот, хоһоонунан этиллэр санаа аһаҕас хаалар. Онон өссө ордук итэҕэтиилээх, ааҕааччыны соруйан туох эмэ санааҕа аҕала сатааһын суоҕа көстөр. Ол аата – дьиҥнээх поэзия.

«Поэзия күүһүнэн ньургуһун барахсаны иккиһин тылыннарар дьоҕурдаах поэттар баар буолбуттарыттан үөрэ саныыбын», – диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай поэта Иван Мигалкин Чуона Мэхээлэни поэт быһыытынан үрдүктүк сыаналаабытын толору ылынабын. Чуона Мэхээлэ поэзиятыгар айылҕа тыыннааҕымсытан ойууланара үгүс: курус күһүн өксүөн тыалга мэ-ҥэстэн кэлэр, хатыҥнар халадаай ырбаахы кэтэн чараҥҥа мусталлар. Хайдах курдук киһи хараҕар холустаҕа түспүт тэҥэ хатанан хаалалларый, маннык тыл күүһүнэн таҥыллыбыт хартыыналар:

«Сырдыкка, аал уокка тиэтэйэнОтчуттар тыылара кылбаҥныыр,Солбуһа эрдиилэр күөрэҥнээнСалбахтар хоптолуу дайаллар.Куукуйдаах үрэҕин үрдүнэнКүөх туман наҕыллык айанныыр,Аастыйбыт баттаҕын долгутанКиэһээҥҥи Бүлүүлүүн куустуһар.Сардаҥа утаҕа умулланУҥуоргу сис хайа дьааһыйар,Түлүк уу сабардыы халыйанУйаҕас долгураҥ сатыылыыр».(«Сүлдьүкээр киэһэтэ»)«Күн тиит мас мутугар олоронКөмүс ый тахсарын кэтэһэр,Күөл уутун сиэркилэ ньууругарКып-кыһыл сирэйин көрүнэр».(«Сүрэҕим үөрүүнэн угуттуур»)

«Сүрэхтэн тахсар тылларынан» «ньургуһуну иккиһин тылыннарар», «ситтэрбэти ситэ» сатыыр поэт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһа, Российскай Федерация суутун систиэмэтин Бочуоттаах үлэһитэ Михаил Егорович Иванов-Чуона Мэхээлэ инникитин даҕаны маннык үтүө айымньылары суруйа туруо, саха литературатын байытыһыа дии саныыбын.

Галина Фролова,поэт,Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһун солбуйааччы бэрэссэдээтэл

Хоһооннор

Чорооннуу чочуйуом

Хомоҕой тылынанХоһоону хоһуйуу…Чочуонай быһыылаанЧороону чочуйуу!Тыллары сырсаҥҥынТүүн-күнүс мөхсөҕүн…Чоруун мас көрдөөҥҥүнЧээл тыаны батаҕын.Дьүөрэ тыл булаҥҥынИэйиигин этэҕин,Оһуору тиһэҥҥинДьол маһын кыһаҕын.Хоһооҥҥун ааҕаҥҥынСүрэҕиҥ манньыйар,Чорооҥҥун көрөҥҥүнХараҕыҥ уоттанар!Ыам ыйа, 2015 с. Дьокуускай к.

Саха балаҕана

Саханы Саха омук дэппитТуруорбах балаҕаны көрөбүн,Халадаай ырбаахытын кэппитСаха эмээхсинигэр холуубун.Саха мааны эмээхсининииЫалдьыты сүрдээҕин кэтэһэр,Баарынан-суоҕунан маанылыа —Ол онтон дуоһуйан мичийэр.Киһиэхэ эрэлин бэлиэтэ —Хаһан да хатаммат халҕана,Көмүлүөк аал уотун күлүмэ —Сылаас сыһыанын сыдьаайа.Саха балаҕана барахсанАас-туор аргыарын кыйдыаҕа,Сылайбыт-элэйбит айанньытСынньаныа, сылаатын таһаарыа.Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыгаХолумтан сылааһа ириэрэр,Сайыҥҥы сыралҕан куйааскаСөрүүн салгына имэрийэр.Килэйэн-халайан дьэндэйбитКүндү дыбарыас да буолбатар,Хас саха сүрэҕин мэлдьитинИһирэх өйдөбүл манньытар.Төһөлөөх элбэх үтүө дьонКуорсун анньынан балаҕантанБар дьонун аатырдар аналлаахҮрдүккэ көппүтэ буолуоҕай?Саха сылаас балаҕаныгарБаараҕай бокулуон уурабын,Омугу омук гыммыт үтүөҕэрСахалыы махталбын этэбин.Сэтинньи, 2014 с. Дьокуускай к.

Элбэх да ардаҕы аннынан…

Олоҕум айана аастаҕаЭлбэх да ардаҕы аннынан:Бааллара омуннаах ардахтар,Сууйбуттара курус самыырдар.Күһүҥҥү нуһараҥ киэһэҕэКөрөбүн тунаарар саҕаҕы,Күүтэбин кэлиэҕэр эрэнэТүннүкпүн тоҥсуйар ардаҕы.Сэллээбэт, астыбат ардахтыынСэлэһиэм ааспыты ахтыһан,Тиэргэммэр утары тахсаммынКууһуоҕум айаным аргыһын.Үрдүбэр былыттар тохтооннорСанаабар дьүөрэлии мусталлар,Халлааны кыптыыйдыы кырыйанАймана көтөллөр хоптолор.Үөрүүлээх өрөгөй кэмнэрбэрКүлүмнүү субуллар утахтарДьиэрэҥкэй үҥкүүлээн тэйэллэр,Лыҥкынас ырыаны тардаллар.Чуҥкуйар түгэммэр ардахтарСанньыардык суккулла түһэллэр,Үөһэттэн саккырыыр таммахтарИэдэспин суруйа сүүрэллэр.Түннүгүм таастара ытааннарТулабар барыта силбэһэр,Эмискэ айахпын аһытарТуустаах уу амтана халыйан…Олоҕум айана аастаҕаЭлбэх да ардаҕы аннынан:Бааллара омуннаах ардахтар,Сууйбуттара курус самыырдар.

Сайын хайдах кэлэрий?

Сайын кэлэр наҕыллык,Сааһы сэмээр солбуйан,Кэрии тыаҕа чобуотукКэҕэ кыылын ыллатан.Сайын кэлэр дьиктитик,Омуннурбат саас курдук,Кырааскалаан, тупсаран,Отун-маһын көҕөрдөн.Сайын кэлэр киэмсийэн,Эдэр кыыстыы кэрэтик,Сибэккитин тэлгэтэн,Сирбит иэнин киэргэтэн.Сайын кэлэр дьоһуннук,Далбар хотун кэриэтэ,Үүттээх сүөгэй кэһиилээх,Алла турар арыылаах.Сайын кэлэр дьиктитик,Саймаарыйан наҕыллык,Эдэр кыыстыы кэрэтик,Хотун курдук дьоһуннук.Ыам ыйа, 2015 с. Дьокуускай к.

Мин өйүм, мин санаам тардыһар…

Сулустаах киэһээҥҥи халлааныСуһумун кэрэхсии көрөбүн,Чуҥкунуур чуумпуну иһиллээнСанаабын сааһылыы тутабын.Үтүмэн үйэлэр тоҥоронКырыарбыт номохтор ирэннэр,Кэпсииллэр элбэҕи, оҥостон —Кый ыраах үөһэттэн түһэннэр.Барыта баараҕай таһаалаахКиэҥ куйаар киэлитин иһигэр,Кэм-кэрдии хардыыта дьоһуннаах —Хонукпут сылынан кэмнэнэр.Тунал ый ыас хара түүннэргэДьэрэкээн симэҕэ буоланнар,Сирдээҕэр улахан сулустарОҕуруо кэриэтэ көстөллөр.Мөлүйүөн сыллары нөҥүөлээнИлдьиттэр кэлэллэр илистэн,Аан талҕа буоланнар силлиэрэнАаһаллар ардыгар сэрэтэн.Кып-кыра кумахтыы сананнымСир уола бу халлаан анныгар,Дойдубун үрдүктэн сэҥээрэ —Куйаарга көтүөхпүн баҕардым.Баҕардым сулустуу мичиҥнээн,Бар дьоммор сыдьаайа тыгыахпын,Саһарҕа күлүмэр суунаммынЫй курдук ып-ыраас буолуохпун.Хаһан да кырдьыбат халлаанныынХантайан сэлэһэр курдукпун,Мин өйүм, мин санаам тардыһарКиэҥ куйаар көстүбэт дуолугар.Муус устар, 2015 с. Дьокуускай к.

Халлааны уйаннык ытатан

Сайыммыт сайаҕас мичээрэСанньыйбыт туманныын барыста,Күһүммүт силбиктээх кэмнэрэХаллааны уйаннык ытатта.Аат эрэ харата дайбананАлыыны үрдүнэн хаас үөрэСоҕуруу субуллар айанынСэргээммин одуулаан турбутум.Эмискэ киэҥ халлаан урсунун,Күһүҥҥү нуһараҥ чуумпутунХараастыы хаһыыта аймаата,Уйулҕам утаҕын таарыйда.Доҕору сүтэрэн аһыйыы,Дойдулуун өр кэмҥэ арахсыыКутурҕан ырыатын таһаарда,Сир дойду үрдүнэн тарҕаата.Халлааны хантайан көрбүтүм —Кынатын санньыардык сапсынан,Былыты быыһынан кылбаҥнаанСоҕотох туруйа ааспыта.Доҕорбун атаарбыт кэриэтэСайыһа көрөммүн хаалбытым,Туох эрэ кэрэттэн маппыттыыХомолто күлүгэр саспытым.Алтынньы, 2014 с. Өлөөн сэл.

Кыһыны таптыыбын

Кыһыны олуһун таптыыбын —Көм хаары дуоһуйа оймуубун,Чысхааны кытары сырсабын,Чолбону сонургуу көрөбүн.Дьыбартан хойдубут туманыТүөспүнэн силэйэ хаамабын,Кымыстыы кыынньыбыт салгыныЧачайа ыймахтаан ылабын.Халлаантан ыһыллар кыырпахтарҮөр туллук буоланнар дайаллар,Көй көмүс кутуллар утахтар —Өрүллэр, өһүллэр суһуохтар.Көмнөҕү суорҕанныы бүрүнэнСис тыаҕа барыта иһийэр,Күөх сааһы айылҕа кэтэһэнКөмүк хаар анныгар утуйар.Ойдом тиит кырыарбыт мутугарОҕуруо тиһигэ тиһиллэр,Тоҥуу хаар кылбайар ньууругарАйылҕа оһуора дыргыллар.Сэтинньи, 2014 с. Дьокуускай к.

Кутаалыы умайыам

Суһумнуур халлааҥҥаСулустар мусталлар,Дьиримниир үрдүккэДьиэрэҥкэй тэбэллэр.Сулуһу быалааммынКуйаары арҕарыам,Эйигин буламмынБу сиргэ аҕалыам.Умайар сулустууУохтаахтык ууруоҕум,Олоххун бүтүннүүКүлүмнүү оонньотуом.Тапталтан саҕыллаатКутаалыы умайыам,Тулабын сырдатаатБаҕардар умуллуум…

Дьүкээбил дьиримин сөхпүтүм

Ардахтаах сиппэрэҥ күннэргэАнаабыр сиригэр кэлбитим,Дьыбардаах күһүҥҥү киэһэҕэДьүкээбил дьиримин сөхпүтүм.Дьүкээбил уоттара умайанСулустар дьиэрэҥкэй тэптилэр,Халлааммыт сабыыта арылланКөстөллөр тааллыбат дьиктилэр.Дьүкээбил аллара налыйанТаптал Хайатын кууспалаата,Сымнаҕас солколуу долгуйанСуһумнуу, тэлимнии оонньоото.Анаабыр сүүрүгэр суунаарыТаһымныыр чүөмпэҕэ умуста,Уон араас өҥүнэн күлүмнээнУонна дьэ, олуһун тубуста.Бу маннык эриэккэс көстүүттэнУйулҕам олуһун долгуйда,Мин санаам дьэрэкээн өҥнөнөнМуҥутуур үрдүккэ күөрэйдэ.Балаҕан ыйа, 2014 с. Сааскылаах сэл.

Анаабыр

Улахан, Куччугуй КуонаапкаИни-бии үрэхтэр холбоһон,Киирбэт күн тырымнаах сырдыккаАнаабыр өрүһэ үөскээбит.Тус хоту айанын салҕаабытТуундара күлүмнүүр суһуоҕа,Аарыктаах айаҥҥа аттаммытАраҥас сулуһун батыһа.Санньыйан намтаабыт былыттарСир үрдүн сабардаан кэлэллэр,Сибиниэс өҥнөммүт сүүрүктэрСиллиэлиин сырсаннар сүүрэллэр.Хайаны, хапчааны быыһылаанХахсааттыын хабырдык хапсыһар,Хотугу Байҕалга тардыстанХарса суох аллара дьулуһар.Күһүҥҥү кыдьымах кыаһылаанКыыһыран кыынньаллар долгуннар,Кыыл таба үөрүнүү кылбаҥнаанКөҥүлгэ тахсаары мөхсөллөр.Анаабыр уораана оргуйанАлмаас толуутун чочуйар,Кыырпахтар халлааҥҥа кыырайанКыыһаллар дьүкээбил буоланнар.Алтынньы, 2014 с. Сааскылаах сэл.

Сүрэҕим кутаатын

Ыраахха угуйарҮүт тураан куйаары,Халлааны сырдатанТырымныыр сулуһу,Күлэр ый утаҕынКүлүмнэс ардаҕынХаныылыы көрөбүнСэгэрбэр эйиэхэ,Сүрэҕим кутаатынКүөдьүппүт киһиэхэ.Күһүҥҥү кэмнэримКөй көмүс киэргэлин,Сүрэҕим сыдьаайарИэйиитин сылааһын,Хоһуйар хоһоонумТылларын бастыҥынБарытын аныыбынСэгэрбэр эйиэхэ,Сүрэҕим кутаатынКүөдьүппүт киһиэхэ.Алтынньы, 2014 с. Сааскылаах сэл.

Учууталга махталым

Учуутал диэн алыптаахАбылыыр үтүө тылтанИстиҥ иэйии кууһараЭмньик оҕо сааспыттан.Учуутал мин санаабар —Үтүө санаа Аанньала,Учуутал мин харахпар —Уоттаах Чолбон сулуһа.Оскуолаҕа киирэмминБукубаары аахпытым,Боччум билии ыламмынКөччөх буолан көппүтүм.Учууталга махталымУҕараабат, уостубат,Төлөрүйбэт аналым —Үлэ, үөрэх күүрээнэ.Учуутал күн кэриэтэСырдыгынан сыдьаайар,Хараҥаттан таһааранТунал ыйдыы сырдатар.Учуутал ийэ тэҥэ —Сүрэҕин уотун бэрсиэ,Ааҥнаабыт ыксал кэмҥэАҕалыы сүбэ биэриэ.Кини сахпыт кутаатаМындыр өйүн үөрэҕэ,Сайаҕас, сылаас сүрэҕэСирдии туруо үтүөҕэ.Ахсынньы, 2014 с. Сааскылаах сэл.

Өйдөөн-санаан ааһыаҕыҥ…

Оҕо сааһым доҕотторо!Көрсүөҕүҥ бары ыҥырсан,Тимирбит дойду оҕолороДойдулаах дьоннуу сананан.Өйдөөн-санаан ааһыаҕыҥӨҥ-быйаҥ хочолорбутун,Төрөөбүт төрүт сирбитин,Туруу үлэһит дьоммутун.Сандал саас саҥа кэлиитэ,Туой Хайа арҕаһар тахсан,Бэс туорааҕынан бырахсан«Сэриилэһэ» көрүлүүрбүт.Хайа чыпчаалыгар туранКэлэр кэммитин түстүүрбүт,Ыраас ыраҕа уйдаранЫраах саҕахха көтөрбүт.Сайыҥҥы сырал кэмнэргэСуһумнуур уулаах ЧуонаҕаКүнү күннээн сөтүөлүүрбүт,Күннүүн сырсан умсарбыт.Бастыҥ кэрэмэс түгэннэрБүтүө суох кэриҥнээхтэрэ,Оҕолуу уйан сүрэхтэрОҥоһуу оннук дииллэрэ.Күлүгэ суох эрэнэрбит —Кэрэ өлбөт төлкөтүгэр,Дойдубут инникитигэр,Дьон ыллыктаах санаатыгар.Түүлбүтүгэр да көрбөппүт —Дойдубут ууга тимирэн,Аал уоппут саба үрүллэнҮрүө-тараа барыахпытын.Өйдүөҕүҥ, бүгүн чуумпуранАаттарынан ааттаталаан,Кэрэгэй дьылҕа хаарыйанСуох буолбут доҕотторбутун.Олох салҕанар тыыннаахтан,Дойду аатырар дьонунан.Сир үрдүттэн симэлийэнСүппэтэ буоллар дойдубут.Оҕо сааһым доҕотторо,Түмсүөҕүҥ биһиги бары,Сарын-сарынтан өйөнсөнУдьуор утумун салҕаары.Балаҕан ыйа, 2015 с. Сааскылаах сэл.

Ааспыты эргитэ сатаама

Түннүкпэр нөрүйбүт аар хатыҥ,Туохтан эн эмискэ мунчаардыҥ?Суугунуур ырыаҕын тохтотон,Санааҕа баттатан чуумпурдуҥ?Баҕардар, сайыныҥ ааспытынСуохтааҥҥын сайыһа хааллаҕыҥ?Эбэтэр чээл солко симэҕиҥСаһара хаппытын сирдэҕиҥ?Сарсыарда саһарҕа уһуктанСарыалга эйигин сууннарбыт,Хаһыҥнаах аргыартан харыстаанСандал күн көмүскэ суулаабыт.Кыталык ырыата аргыстаахКэлиэҕэ элбэх да күөх сайын,Эн өссө чэчирии тупсуоҕуҥСаҥалыы киэргэлгин кэтэҥҥин.Аар хатыҥ! Сайыны сайыһанАаспыты төннөрө сатаама,Кэм-кэрдии айгыстар айанынТохтотор кыах суоҕар саараама.Ахсынньы, 2014 с. Дьокуускай к.

Тыыннаах буолар кэрэтиэн

Күлүмүрдүү күндээрэнКүммүт күлэн мичийэр,Кэлэр кэмим сандааранКэхтибэттии киэркэйэр.Кустук курдуур халлааныСэттэ өҥүн оонньотон,Санаам сырдык ыратаЫрыа буолан дьиэрэйэр.Сарыал тыаллыын куустуһанХомус тыаһа лоҥкунуур,Истиҥ иэйии уһуктанКутаа буолан умайар.Тыыннаах буолар кэрэтиэн —Күөрэгэйдиин ыллаһар,Мүөттээх салгын сөрүүнүөн —Утаппыттыы ыймахтыыр.Ахсынньы, 2014 с. Дьокуускай к.

Күүтэбин көрсүһэр чааспытын

Өйдүүбүн, биир сайын ыраахтанАан бастаан эйигин көрбүппүн,Кыталык дьүөрэтэ таһааҕынКэрэхсии одуулаан турбуппун.Сүрэхпэр умсулҕан иэйиитинСахпыта арылхай хараҕыҥ,Санньылҕан санаабын сырдатанСуһумнуу оонньуура суһуоҕуҥ.Эриирдээх, эндирдээх айантанЭлэйэр-сылайар кэмнэрбэрУмайар сулуһум буолаҥҥынУгуйа тыгарыҥ иннибэр.Ыраата барбыккын сайыһанТэбилик тирэҕим сүппүтэ,Тумарык мөссүөҥҥүн суурайанТулабар үрүҥ күн өспүтэ.Дьыл-хонук аастаҕын аайытынЭйиэхэ тардыһыым күүһүрэр,Тапталтан талбаара тааламмынКүүтэбин көрсүһэр чааспытын.Олунньу, 2015 с. Дьокуускай к.

Улуу үөрүү миигин кууста

Сиэммэр Сандалга

Будулҕан туман дьайҕаранТулам тырымныы сырдаата,Ахсынньы ый аам-даамыттанСандал саас сыдьаайын ыста.Улуу үөрүү миигин кууста:Бүгүн биһи дьиэ кэргэҥҥэДьол чорооно көтөҕүлүннэ —Сиэн уол күн сиригэр кэллэ.Үтүө түгэнтэн манньыйанЭбэлэр түбүккэ түстүлэр:Куораты тилийэ сүүрэннэр,Оҕо таҥаһын көрдүүллэр.Кыра сиэним күн сиригэрКүүттэриилээх күндү киһи,Кини бэбээрэ ытыырынЫрыа бастыҥар тэҥниибин.Эрбэх саҕа киһичээнтэнЭлбэҕи эрэнэ күүтэбит,Кырачаан бэйэтэ улаатан,

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.