“Урал батыр” ҡобайырында тәбиғәт

Ҡобайырҙан был турала бер өҙөк:

4570. –

Дүрт батырға ҡарата:

––

––

4580. “Улым мән Уралды

Эҙләй бергә китегеҙ,

Барып сәләм әйтегеҙ…”

Был Яйыҡ менән юлға сығасаҡ батырҙарға ҡушылған йомош. Нөгөш, Иҙел, Һаҡмарға ла ошондай бурыс йөкмәтелгән. Батырҙарҙың тыуған илен эҙләүе мажаралары ҡобайырҙа юҡ, ләкин улар төньяҡҡа табан барғанда Уралдың көньяғында (һәм көнбайышында ла) ятҡан киң, сөсө һыулы диңгеҙ ныҡ һайығып, бик ҙур территориялар ҡороған булыуы мөмкин, сөнки карталағы диңгеҙҙең ошо өлөштәре 11640 йылдан һуң һыуҙан арныған, тип раҫлана[1]8.

Алдараҡ билдәләүебеҙсә, Шүлгән “бөрккән һыуҙың” ҡороуы ла, моғайын, шул көньяҡ – көнбайыштағы диңгеҙҙең Уралдан сигенеүенә ишара, буғай. Шуныһы асыҡ һымаҡ: әлеге Уралда йәшәгән, ләкин Туфан һыуы Иран яҫы таулыҡтарына итеп сәсәп таратҡан халыҡтар яҡшы уҡ үҫешкән үҙенсәлекле мәҙәниәт, тәрән ерле ғөрөф – ғәҙәттәргә эйә булған күп һанлы, ойошҡан ҡәүемдәрҙән торған булһа кәрәк. Шулай булмаһа, ул дүрт батырҙың дүрт ҡәүеме 2000км-ҙан ары ҡайҙалыр тороп ҡалған үҙ илен, һыу баҫыуҙан күргән оло юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, эҙләп табып кире ҡайтып, һыу баҫыуға бәйле күренештәрҙе һәм ваҡиғаларҙы хәтерендә һаҡлай алмаҫ ине – улар Ирандағы ҡәүемдәр араһында юғалыр ине6. Күреүебеҙсә, алыҫтағы Уралды Иран яҫы таулығындағы ерҙәр менән тоташтырған һуҡмаҡтарҙы “Урал батыр” ҡобайырындағы ҡәүемдәр үк тапай башлағандыр, бәлки, тип фаразларға урын бар! Шул һуҡмаҡтар юлға әйләнеп, меңәр йыл тутыҡмай ятһа, ҡобайыр менән көньяҡ халыҡтарының эпостарының оҡшашлығы – тәбиғи. Тик эпостарҙың һәм беҙҙең ҡобайырҙың ижад ителеү ваҡытына килһәк, “Урал батыр”ҙағы тәбиғәткә – һыу баҫыу һ.б. – бәйле өлөштәр боронғораҡтыр, сөнки улар шул ваҡиғаларҙың шәһиттәренең хәтирәләре булыуын бөгөнгө фәндең иң һуңғы ҡаҙаныштары кире ҡаҡҡыһыҙ раҫлайҙар [1], [2], [5], [6] һ.б. Улай ғына ла түгел, “Урал батыр”ҙа тасуирланған тәбиғәттең боронғо ваҡиғаларына һәм күренештәренә бәйле мәғлүмәттәр үҙҙәре был замандың ҡайһы бер иң яңы фән йүнәлештәре(тармаҡтары) өсөн баһалап бөткөһөҙ әһәмиәткә эйә буласаҡ әле – әгәр тейешле саралары күрелһә…

Ниһәйәт, ҡобайырҙан ташҡын һыу баҫыу бәләһенең күпме дауам итеүен дә самаларға мөмкин:

4450. Урал күп йыл һуғышҡан,

––

Урал яуға сыҡҡанда,

Яңы тыуған балалар ҙа

Ат менерҙәй ир буған.

Янына улдары менән ҡустыһы Һаҡмар килгәс тә һуғыштың бер аҙ дауам итеүен 1-2 йыл тип алғанда, ә йәш батырҙарға 15-17 булһа, ошо Туфан һыуы, күрәһең, 16-19 йыл батырҙарҙың ҡәүемдәрен һуғыш дәүеренә хас көсөргәнештә тотҡандыр, тип иҫәпләргә була. (Был мәсьәләгә тағы ла ҡайтасаҡбыҙ).

Иранға ҡағылған тағы бер һүҙ. Ҡобайырҙағы эсергә ярамаған һыу, ихтимал, бик ныҡ тоҙло, әлеге уртаса океан һыуынан тоҙлораҡ булғандыр, тигән фаразға ла урын бар. Сәбәбе – Иран яҫы таулыҡтарындағы барлыҡҡа килеүе билдәһеҙ тоҙ ятмаларының серҙәре нәҡ ошо Төньяҡ боҙло океандан сығып Иран ере аша ағып үткән Туфан һыуынан ҡалған тоҙ, тип аңлатыла гидросфералағы катастрофалар теорияһында[5].

Түбәндә бер ниндәй ҙә фәнни сығанаҡтарға һылтанмайынса, үҙемдән генә – тау инженерынан – уҡыусының иғтибарына бер нисә фекер тәҡдим итәм. Уҡыусы уларҙы ҡарамаһа ла була, сөнки артабанғы хәбәребеҙҙә был һүҙҙәргә таянмаясаҡбыҙ.

1. Һыуҙың ныҡ тоҙло булыуы ла, ихтимал, тип һанауыбыҙҙың сәбәптәре ошо:

Бөтә яғынан да боҙ быуаһы менән уратып алынып, Донъя Океанынан айырылған Төньяҡ боҙло океандың өҫтөндәге боҙҙан хасил булған “ҡалҡан”дың яуым – төшөм (башлыса, ҡарҙыр) сәбәпле ҡалынлығы артып, ҡитғаларҙан да юғарыраҡ күтәрелгән ваҡыттарҙа, бәлки, ошо боҙ “ҡалҡан” аҫ яҡлап та, океандың үҙенең һыуы туңыуы сәбәпле лә, ҡалынайғандыр. Ошо фараз хәҡикәткә тап килһә, океандың һыуындағы тоҙҙоң миҡдарының проценты артырға тейеш була, сөнки һыуҙың туңған өлөшөндәге тоҙ туңмаған өлөшөнә күсә.

2. Беҙҙеңсә, Уралда ҡыйыҡтарына ултырып ағып һыуға төшөп киткән(дөрөҫөрәге, күп осраҡтарҙа һыу үҙе ағыҙып алып киткән) кешеләрҙең һыуҙан сығыу өсөн 2000км-ҙан ары ятҡан Иран тауҙарынан башҡа бер ниндәй ҙә мөмкинселеге булмаған – юлда улар икһеҙ – сикһеҙ ағын һыу уртаһында ҡалғандар. Тик диңгеҙҙә уларға яҙмыш бик мәрхәмәтле булған: тауҙарға бәрелгәндә ярһыған һыу уларҙы күмгәс, арыраҡ – тауҙарҙан ялан яҡҡа сыҡҡас та – тыныс сапҡан. Уның хәтәр тиҙлеген – сәғәтенә 100-150 км булһа ла – уның менән ағып барған кешеләр бөтөнләй тоймаған. Сәбәбе – ара – тирәлә гел генә һыу булған, ә кәмә өҫтөндәге ниндәйҙер кимәлдәге ҡалынлыҡтағы һауа ҡатламы һыу, ҡайыҡтар менән бер тиҙлектә тиерлектә хәрәкәт итергә тейеш булған, сөнки ул аҡҡан һыуҙың киңлеге йөҙҙәрсә “км”, ә оҙонлоғо Төньяҡ боҙло океандан Иранға, унан тауҙар аралап, Һинд океанына тиклем еткән. Әлбиттә, Уралдан алыҫлашҡас ағымдың тиҙлеге ныҡ кәмегәндер – быға океан һыуының йәйелеп китеүе, юлында Иран тауҙарының ҡаршылығы сәбәп булырға тейеш. Тирә – яҡта бер ҡоро ер, тау түбәһе күрмәгән кешеләр үҙҙәренең ҡайһы йүнәлештә хәрәкәт итеүен дә аңламағандар, шуға күрә улар ҡоро ергә баҫҡанда аҙашҡан кеше хәлендә ҡалғандар.

3. Уралға юл табыу мәсьәләһе ошо сәбәптәргә бәйле улар өсөн баш ватҡыс йомаҡ булып торғандыр, тип уйларға тура килә. Ләкин, юлға сыҡҡан дүрт батырҙың Уралды эҙләүе баребер аңлы йүнәлештә булғандыр, тип ныҡлы ышанып була. Бының өсөн ул һунарсы ҡәүемдәренең улдары ярайһы уҡ бай мәғлүмәткә эйә булғандар. Шул турала әҙерәк фекер тәҡдим итәбеҙ.

а) Ҡайыҡтарында алданыраҡ ағып киткән кешеләр һыу күмеп бөтмәгән таныш тауҙар янынан үткәндә ағымдың көньяҡҡа(Ҡояш иң юғары торған тарафҡа) икәнен шәйләргә тейеш булалар.

б) Һыу менән барған ҡайыҡтар асыҡ “диңгеҙ”гә сығып Урал түбәләре күҙҙән юғалғандан һуң да байтаҡ ваҡыт һыуҙың Урал тауҙарына бәрелеп шаулап гөрһөлдәүен ишетеогә тейеш булалар, моғайын. Был – һыу өҫтөнән, ҡайһы бер осраҡтарҙа, тауыш бик алыҫҡа китә алыуы менән аңлатыла. Жюль Вернда капитан Гранттың ҡыҙы атаһының тауышын төнөн ишетеп ҡалыуы – фантазия ғына түгелдер. Мәҙәк итеп иҫкә төшөрә алабыҙ: беҙҙең Ҡөҫәпҡол ауылының балыҡсыһы(Ишембай районы) Ватан һуғышының иң ауыр осоронда(1942, көҙ) иртән Иҙелдә ауын ҡарағанда(һуғыш барған яҡтандыр) туптар атып шартлауҙарын ишеткән, имеш.(С – дин бабай). Шул һыу гөрһөлдәгән саҡта кәмәләгеләр Ҡояшты, йәки йондоҙҙарҙы ла күреп ҡалһа, улар үҙҙәренең ниндәй тарафҡа китеп Уралдан алыҫлашыуын аңлай алғандар;

в) Шул да бар, Иран тауҙары күренгәндә Ҡояш йәки йондоҙҙар ҙа күренһә, ошо м      әсьәләлә тағы ла нығыраҡ асыҡлыҡ өҫтәләсәк;

г) Ниһәйәт, иң мөһим мәғлүмәтте Ирандағы ерле халыҡ һүҙҙәренән аңларға тейеш булалар беҙҙең яҡташтар. Улар ошо һалҡын тоҙло һыулы ташҡындың тиреҫтән, һыуыҡ елдәр иҫә торған мәңге ҡараңғы(Төньяҡтан) килеп тулыуын күрергә тейеш булғандарҙыр, тип уйларға була.

Ҡобайырҙа күк йөҙөндә ҡош осалмаҫлыҡ болоттар ҡайнауы тураһында әйтелеүен иҫәпкә алғанда, беҙҙең әлеге “Ҡояш, йондоҙҙар күренһә”, тип өмөт итеү нигеҙһеҙ һымаҡ. Ләкин…, кем белә ул аҡылға һыймаҫлыҡ ағымдың өҫтөндәге бөтә атмосфера күренештәрен?! Мәҫәлән, емергес океан тайфунының үҙәгендә, ғәҙәттә, “око тайфуна” тигән аяҙ күкле, елһеҙ тыныс урын була…

5.Ташҡын һыу ҡайта башлағас дейеүҙәр кәүҙәһенә оҡшаш тауҙар барлыҡҡа килгәне, үле бушлыҡтар күренгәне; йәншишмәләр

4400 –

Дейеүҙәрҙе ҡырған, ти,

Шул саҡлы улар үлгән, ти,

4410      Киң диңгеҙҙең өҫтөндә

Тау барлыҡҡа килгән, ти,

––

Урал барған юлдарҙан

Халыҡ эйәреп барған, ти.

––

4440      –

Һыу эсенән бары халыҡ

Шунда сыға барған, ти.

Шуға иғтибар итәйек: әгәр ҙә һыу уртаһындағы күҙәтеүсегә ошо “киң диңгеҙҙең” ярҙары күренмәһә, һыуҙан ҡалҡҡан тауҙарҙың, күренгән ҡоро ерҙең ниндәй сәбәп арҡаһында барлыҡҡа килеүен ул бер нисек тә белә алмаясаҡ: был – әллә һыу китеүҙәнме, әллә – улар үҙҙәре һыуҙан күтәреләме? Әлбиттә, яуыз дейеүҙәр йәшәгән һыуы менән китеп барып, халыҡҡа ҡоро урындар ҡалдырҙы, тип һыу күмеп бөтмәгән тауҙарҙа ҡалған кешеләр уйлауы мөмкин түгел, шулай булғас, сәбәптең һуңғыһына ышанырға тейеш булалар ул тәбиғәт балалары. Ошоларҙы иҫтә тотһаҡ, ҡобайырҙың был өлөшөн дә “әкиәт” тип атау хата булыр ине.

Һыуҙы эсергә яраҡһыҙ иткән диңгез һыуына хас ҡушылмаларҙы дейеүҙәргә бәйләгән ҡараш ҙур,ара-тирәнән айырылып торған,ҡайһы бер тауҙарҙы дейеүҙәрҙең үле кәүҙәләре, тип ышаныуға сәбәп булғандыр, ахыры. Был ошоға бәйле: беҙҙең күҙәтебеҙсә, ҙурыраҡ йылғаларҙың һыу йыйыу майҙандарын айырып яткан тау һырттарында, урыны менән, ямғыр, ҡар һыуҙарының бер яҡҡа ла аҡмай яткан һаҙмат урындар, хатта күләүектәр осрай. Тау һырттарының шундайыраҡ ерҙәрендә ташҡын килтергән диңгеҙ һыуының һаҡланып ҡалыуы – тәбиғи күренеш. Ошо тәме әсе, еҫе ауыр һыуҙың ҡайһы бер тауҙарҙа булыуы уларҙы үлгән дейеүҙәр кәүҙәһе, тип һанауға килтергәндәр. Был оҡшашлыҡты, бөтә үҫемлекте ҡош – ҡортто һыу йыуып алып киткәнгә күрә ара – тирәләге яланғас, ҡурҡыныс өнһөҙ бушлыҡ ныҡ көсәйткәндер… Һыу йыуып асҡан тау ҡатламдарының төрлө төҫтәге өлөштәренә ҡарап, боронғо һунарсылар дейеүҙәрҙәң һөлдәләрендә ҡабырғаларын, умыртҡа һөйәктәрен, уларҙың нисә башлы, ҡуллы булыуын күргәндәрҙер… Тик шуныһы мәғлүм, йәнле тәбиғәт үҙенә яһалған яраларҙы ғәжәп тиҙ арала уңалта алыуға һәләтле. Быға миҫал итеп 19 – сы быуаттың аҙағына яҡын Кракатау вулканы шартлау һөһөмтәһендә диңгеҙ уртаһында барлыҡҡа килгән ике утрауҙы үҫемлектәр һәм йән эйәләренең бик тиҙ үҙләштереүен иҫкә алырға була. Ошоға оҡшаш күренештәр, ташҡын һыу ҡайтҡас, беҙҙә лә булған, ахрыһы – был ҡобайырҙа Йәншишмәнең тылсымлы һыуының көсө менән аңлатыла:

5260      Дейеүҙән өйгән тауына

Һыуҙы алып һипкән, ти:

––

5270      Һыу күп һипкән еренән

Ҡарағай, шыршы үҫкән,ти,

Иҫкә алынған үле төҫтәге бушлыҡтарҙа йәнле тәбиғәттең яңынан уяныуы шишмәләр тирәһенән башланырға тейешлеге аңлашылып тора: яланғас, үләнһеҙ – ағасһыҙ тауҙарҙан, һөҙәк үҙәндәрҙән ямғыр һәм ҡар һыуҙарының күп өлөшө тиҙ ағып китеп, ә ергә һеңеп ҡалған өлөшөн ел. Ҡояш күләгәһеҙ асыҡ булған ерҙән быуға әйләндереп осорғанға күрә, ҡош – ҡорт, кеше, ел менән килеп сәселгән орлоҡтарҙан тыуған йәшел үҫемлек донъяһы шишмәләрҙең дымға бай ара –тирәһен бик тиҙ, иң алда ҡаплаған. Шулай итеп, шишмәләр халыҡ, ҡош – ҡорт һәм ҡоро ер хайуандары өсөн ысын, тура мәғәнәлә йәшәү сығанағы булыуҙан тыш, тәбиғәттең яңынан терелеүен тәьмин итеүсе мөғжизәле көскә әүрелгәндәр. Ошонан киләлер, моғайын, “йәншишмә” тигән һүҙҙең барлыҡҡа килеүе һәм уның серле киң мәғәнәһе. Беҙҙең ҡарашҡа, йәншишмәләр Ер йөҙөндә әле лә бар. Тик улар башҡаса – оазистар, тип атала.

Бөгөнгө оазис – йәншишмәләр ҙә Туфандан ҡалған Көньяҡ Уралға оҡшаған бушлыҡтарға йәшәү йәме биреп һәм янындағы үҫемлектәргә, ҡош-ҡортҡа, әҙәм балаларына йән аҫырау өсөн сығанаҡ булып, боронғо Уралдағы әһәмиәтен бөгөн дә юғалтмай, “шылтырап матур ағып” яталар… Ҡобайырҙың ошо Урал тауҙарының диңгеҙҙә өйөлгән үле дейеү кәүҙәләренән барлыҡҡа килеүе тураһында һөйләгән иң фантастик өлөшө Туфан ҡалҡыуҙың “икенсе моделе” тип юғарыла аталған теория өсөн ифрат мөһим фактик мәғлүмәттәр сығанағы булып тора:

1. Туфан һыуы бөтә ара – тирәгә йәйелеп, “киң диңгеҙ” хасил иткән.

2. Ул һыуҙың тәрәнлеге тауҙарҙы күмгән.

3. Туфан һыуы бик ҡаты ағым булып, күмелгән тауҙарҙы йыуып, үҫемлектәрен алып китеп, ҡурҡыныс дейеүҙәр кәүҙәләренә оҡшаш итеп уларҙың ҡатмарлы геологик төҙөлөшөн асҡан.

4. Ошо беҙҙең ҡарашҡа, бәхәсһеҙ күренгән һығымталарға тағы ла бер өҫтәлмә лә хәҡиҡәттән ситләшеү булмаҫ кеүек.

Был “диңгеҙҙә” шул һыу һәләкәтенең шәһите булған кешеләр тере ҡалырлыҡ ҡоро, һыу баҫып бөтмәгән урындар ҙа ҡалған; күрәһең ул урындар Ямантау һымағыраҡ бик бейек түбәләр йә һырттарҙа булғандарҙыр. Ошондағы кешеләр ташҡындың иң юғары мәленән һуң һыу ҡайта башлағас диңгеҙҙә барлыҡҡа килгән тауҙарҙы үҙ күҙҙәре менән күреп, уларҙың һөйләгәне, “ти” ҡушып, ҡобайырға индерелгән.

5.      Моғайын, ташҡындың иң көслө осоро бигүк оҙаҡ дауам итмәгәндер, сөнки бөтә ара – тирәне ҡаплаған ташҡын айҙар, йәки йыл буйы аҡһа, ваҡиғаларҙың шәһиттәре лә һыуыҡтан, астан, эсәр һыуһыҙ һәләк булырҙар ине. Был фараз фәнни ҡарашҡа тап килә [5].

6. Туфандан ҡалған тоҙло һыулы күлдәр

Үҙәндәрен ағын ташҡын һәм әүәлге сөсө һыулы диңгеҙ боҙған йылғаларҙың ҡабат юл ярғаны.

Ниһәйәт, был Туфан һыуының диңгеҙҙән (был осраҡта Төньяҡ боҙло океандан) сығып килеүенә иң баҙыҡ дәлил – уның эсергә яраҡһыҙ булыуы. Шул мәсьәләне ҡарайыҡ. Ағын һыу баҫып үткән ерҙәрҙә, ғәҙәттә йыш ҡына, соҡорло урындарҙа тигеҙлек, ә шундайҙарында – һыу йыуған йырындар барлыҡҡа килә. Ошо күренеш арҡаһында, ташҡын һыу йылғалар селтәренең күп урындарҙа юлын быуып, тәбиғәттә быуаттар буйына көйләнгән һыу әйләнешен тамам, аҙаҡ сиккә килтергәнсе, боҙғандыр, тип уйларға була. Ундай урындарҙа диңгеҙ һыуынан ҡалған күлдәрҙең һыуы, тоҙло булғанға күрә, эсергә ярамаған, шуға күрә бөтә ҡоро ер йән эйәһе һыуҙы шишмәләрҙән генә эсергә мәжбүр була. Был турала ҡобайырҙа

5620      –

Ҡош – ҡорт, йәнлек күбәйгәс,

Шишмә һыуы етмәгәс,

Күлдән ҡурҡып эсмәгәс,

Халыҡҡа һыу етмәгәс,

––

5710      Иҙел батыр тапҡан һыу,

Шылтырап матур аҡҡан һыу

Иҙел булып ҡалған, ти.

Шул иғтибарға лайыҡлы – бында “матур” эпитеты “аҡҡан”ға ҡуйылған, ә “һыу”ға түгел. Был әлеге Иҙел, Нөгөш, Яйыҡ, Һаҡмар урынында туфандан һуң аҡмай ятҡан күлдәр теҙмәһе генә булғандыр, тигән фекерҙе ҡеүәтләй, беҙҙеңсә. Шуға күрә матур аҡҡан һыу шишмәләрҙәй ҡәҙерле йәшәү сығанағына әүрелеп, шул тирәнең батырҙары исеме менән аталып йөрөтөлгән. Әлбиттә, был дүрт йылға Туфанға тиклем дә Көньяҡ Уралдың һыуын ситкә алып китеп ағып ятҡандарҙыр, тик һыу баҫыу уларҙы юҡ иткән. Элекке үҙәндәре буйлап юл йырған осраҡта ла, матур итеп ағып киткән ошо йылғалар Туфандан һуңғы быуындар өсөн яңы һыуҙар, тип ҡабул ителеүе тәбиғи хәл күренә.

Аталған дүрт йылғаның шул заманда ғына барлыҡҡа килеүе тураһындағы ҡобайырҙағы хәбәрҙең тағы ла бер бик мөһим тәбиғи нигеҙе бар – уны юғарыла күрһәтелгән картаға ҡарап аңлап була. Ул картанан күренеүенсә, Уралды утрау хәлендә ҡалдырған сөсө һыулы диңгеҙ Нөгөш менән Һаҡмарҙы ғына күммәгән, ә Яйыҡтың әлеге урта һәм түбәнге, ә Иҙелдең түбәнге ағымы һыу аҫтында булған. Әгәр ҙә Урал өҫтөнән үткән һыу һәләкәте – Туфан ҡалҡыу – һәм шул сөсө һыулы диңгеҙҙең Уралдан сигенеүе Ерҙәге әлеге йылы осор – Голоцен – башланғанда булып үткән ваҡиғалар [5], [1], тип раҫланыуын иҫәпкә алһаҡ, ҡобайырҙағы Иҙел, Нөгөш, Һаҡмар, Яйыҡ йылғаларының йырылыуы тураһындағы хәбәрҙе шул йылғаларҙың Ерҙә боҙланыу осоро үткәс яңынан тыуыуы тураһындағы риүәйәт, тип аңларға тейешбеҙ. Ғәжәп, ошо урында уҡыусы бөгөнгө фәндең “Урал батыр” ҡобайырының бер өлөшөнөң дөрөҫлөгөн иҫбатлауынамы, әллә ҡобайырҙың үҙе иң яңы фәнни теория һәм гипотезаларҙы ҡеүәтләүенә аптырап һоҡланырға тейешме икән? Беҙ иһә, икеһенә лә аптырап һоҡланып бөтә алмауыбыҙҙы йәшерә алмайбыҙ, ғәрсә был яҙмалар асылда фән мәсьәләләренә бағышланһа ла һәм, шул сәбәпле, бындай йомшаҡлыҡ беҙҙең һүҙгә ышанысты ҡаҡшатһа ла.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.