Чора

Шима Окуев

Чора

Дешахьалхенан метта

Дукха хьалха дуьйна схьадогIуш ду литературехь цхьа хIума: муьлхха а стаг, ша кхоллараллин новкъа волуш, поэзи тIера дIаволавеллехь, иза мацца а цкъа прозина тIеволу. Амма прози тIера цо кхоллараллин йуьхь дIайолийнехь, наггахь верг а байташ йазйан ца волало. ТIаьххьарниг чолхе, дуккха лехамаш болуш литературин тайпа ду.

Цундела хир ду-кха вай иштта алар а: поэзи – адаман бераллин гIенаш ду, ткъа проза – иза кхиаран бакъдолу тоьшалла ду.

Литературе некъ Окуев Шимин поэзи тIера дIаболабелира. Цуьнан дуьххьара зорбанехь арайаьлларг «Сан Шуьйта» цIе а йолуш стихийн гулар йара. Амма масех шо а далале гучуделира поэзин дозанаш цунна гаттий хилар. ТIаккха тIетаьIIина прозина тIевирзира Окуев Шима. Иштта кхоллайелира цуьнан тахана дешархошна шуьйра йевзаш йолу романаш, повесташ, дийцарш.

Царах вуно чIогIа къаьсташ йу Окуев Шимин «Чора» киншка. Цу тIехь автора схьагулдина халкъан забаре дийцарш. Иза цхьана стагана бан Iаламат боккха а, иштта шен мах хадийна цаваллал мехала а, доккхачу маьIне а болх бу. Цуьнан шен дешнашца аьлча, оцу дийцаршца цо билггала нахала дехи-кх вай.

Вайн дешархошна Окуев Шимин «Чора» киншка дуьххьара йевзина 1969-чу шарахь. ХIетахь дуьйна дукха хан а йаьлла, республикехь баккхий хийцамаш а хилла. Шиъ тIом а лайна нохчаша. Дукха зиэнаш а хилла бахархошна. Цундела Нохчийн республикин йаздархойн Союзан правленин сацам хилла «Чора» киншка дешархошна карлайаккха.

ХIара тIекхиъначу чкъуро а йезаш тIеоьцург хиларх шеко йац тхан.

Шайхиев Iалвади, йаздархо

I. ЧОРА ОЬРСИЙН МАХКА ВАХАР

Малх чубуза гергахьа лестинера. Наггахь бен гуш марха йоцуш, йекхна йара стигал. Аьхкенан мелачу махо, цIеххьана муьрг тухий, ластадора некъан шина а агIора бай тIера зезагаш. ХIуьрах а вуьзна, тIема кIел боллуш цун пIаьлдиг а болуш, схьавогIу ламанхо, цIеххьана соций, хьожура цаьрга. Йуха, сиха шен дехачу мекхех куьг а хьокхий, схьабоккхий шен месала Iаьржа куй бега а бой, махо тишачу чоин тIемаш дIаса туьйсуш, чехкачу боларца дIаволалора. Ша вина мохк а, цуьнан Iаламан хазалла а чIогIа йезара цунна. Молла-Несарт санна, забаре стаг ву олуш, лам чохь гIараваьллера Чора. Некъ бах а белла, мохь тоьхнна илли долийра цо:

Со бабун, садовш ду,

Сан некъ мел беха бу.

Саламун Iалайка,

Хьо соьга хьоьжуш йу,

Ва ансара илайкум,

Хьо йолчу со кхаьччахь,

Барт хир буй вайшиннан,

Лайлахь! Iилалу!

Iилалу – аьнгашка,

Ва лен ун – легашка.

Лен сахьт хьовзийла

КIиллочун ва кийра,

Iилалу, Iилалу –

Лайлахь Iилалу!

Стиглара седарчий

Ас дагардийр ду,

Лаьттара Iилманаш

Ас Iамадийр ду,

Дуьненан йеа маьIIе

Со кхочур ма ву.

Iилалу, йалалу –

Лайлахь Iилалу,

Сайн дагна йеза йоI

Ас лохур ма йу.

Шен илли а бохуш, дIаоьхуш волу ламанхо вол-волуш хелхаре велира. ТIаьххьара а шен пIаьлдиг некъа йуккъе ира а боьгIна, ша-шена тIараш а тоьхна, бухь бугIуш, пIаьлдиган гонаха чан а гIаттош, хелхахьаьвзира. ПIаьлдигах йоI тарйой: «Ой, йолало, хьо ма лаьтта хIоьттинчохь!» – олий, мохь тухура. Амма цо сел лерина деш долу хелхар: «Ойтт, де ма эша хьо кIентан!» – аьлла, цIеххьана цхьамма, мохь тоьхна, сацийра.

– Вай хьо вела лечу буса! Хьажахьа, кхерийна са дIаийци-кх ахь сан! Хьо мичара вели кхуза? – хаьттира хелхар деш волчо.

– Со-м, Чора, хьо цIаван хьевелла аьлла, хьуна тIаьхьавогIуш ма вара, хьо кхузахь хьайн керла далийначу «нускалца» эвхьазволуш вуй ца хууш, йуьхьIаьржа хIоьтти-кх. Баккъала а, бехк ма биллалахь суна! – дийхира вукхо.

– ХIан-хIа, Iалигира, и дита йиш йац сан, «нускал» къинтIера даккха деза ахь, – элира Чорас. – ЧIогIа кхерий ахь иза.

– Делахь, ахь бохург ца дича вер вац со-м, – аьлла, тIеваханчу Iалигирас, гора а хIоьттина, гечдар дийхира пIаьлдиге. Цу хенахь жимма мох а баьлла, охьабожжа боллу пIаьлдиг лестира

– ХIара «нускал» хIинца а мотт бастаза ду соьга, цундела, гечдо ша бохуш, корта а теIабо хIокхо, – элира Iалигирас.

Даима а санна, и хьовзо дагадеанчу Чорас лаахь а – ца лаахь а, «нускале» мотт бастийта беза ахь аьлла, хьовзийра Iалигира. Кхин цо ша ца витича, цхьа курс зезагаш а даьхна, цу йуккъе йоьзан шай а диллина, охьа а таьIна, пIаьлдиге дIакховдийра Iалигирас. Амма «нускал» мотт баста туьгуш дацара.

– И бат чIогIа йихкина ахь цуьнан. Бат а йихкина, мотт бастийта бохург-м нийса а ма дац хьан!

– Уой, хьо марваша ву бохуш, оззаделла дай иза-м. Дикка хьажал хьо, – элира, цо лелочух гIадъоьхуш воьлуш лаьттачу Чорас.

Кхин цкъа а гора а хIоьттина, дехар дан дагахь Iалигира охьатаьIча, махо ластийна пIаьлдиг охьа а боьжна, даьллачу Iуьргах, «парх-парх» аьлла, цу схьатуьйхира.

– Дала сий дойла хьан, Дела реза хуьлда хьуна! – хьалагIеттира Iалигира.

Бай тIехь керчаш, шен чо а лаьцна, воьлуш Iуьллура Чора а.

– ХIан, вало хIинца, ахь и бат дIайихкина ца хиллехьара, пIаьлдиг ца бохош, баста а мегарий цо-м, – элира Iалигирас.

Схьаэцна пIаьлдиг тIома кIел а лаьцна, новкъа велира Чорий, Iалигирий.

– Ва Чора, – элира Iалигирас, – суьйранна хин коьрте вогIур ву ма аьллера вайшимма хьо тIехьийзаш йолчу Мисалмате. ГIур вуй вайша?

– Деллахь, Iалигира, ца хаьа суна-м, хIун дича бакъахьа хир ду, – элира Чорас. – И йоI вай бохург дийр долуш а ма йу, делахь а, суна новкъа деанарг цхьа кхин ду. Гой хьуна, хьуна а хаьа и суна санна. Мисалмат ша вуон йоI йацахь а, цуьнан нана йара дош олуьйтуш. Дикачу къонахаша шайн дахарехь цкъа бен ца боккху ког, суна а луур дацара шозза баккха.

– Хьуо иштта дика кIант хета хьуна?

– Дера, бедарна беркъа велахь а, хьолана къен велахь а, сина декъаза велахь а, дог-м ду хьуна сан къонахийн долччохь, да вон кIант а ма ца хилла хьуна сан. Цундела Чорин зуда иштий-вуьштий хилла бохург лалур дац-кх соьга.

– Дера, Чора, хийла дикачу ден вуон кIант кхиъна а, вуочу ден дика кIант кхиъна а, вуочу ненан дика йоI кхиъна а дуьне ма ду хьуна хIара. Вайшиннан хила ца мега-те и аьтто?

– Ас цхьа хIума дуьйцур ду хьуна, – элира Чорас. – Цкъа мацах вехаш хилла, бах, цхьа кхо ваша. Воккхаха волчу шимма, жимахверг гIийла хеташ, даима а жана тIаьхьа лоьлуьйтуш хилла. Шена миска стаг ма-гиннехь, цунна уьстагI луш хилла цо. ТIаьххьара а цхьаъ бисча, вежаршна хаа а хиъна, и цхьа уьстагI бен, кхин хIума ца луш, кертара араваьккхина цушимма иза. И шен уьстагI а бажош хIара лелачу хенахь, цхьа миска стаг а гина, цунна шен тIаьххьара уьстагI дIа а белла, дуьне мел ду дIаваха новкъа ваьлла, бах, и кIант. ТIаккха Дала малик даийтина цунна тIе, ахь доьхху хIума лур ду Ша хьуна аьлла. Деанчу малико дIааьлла, Дала иштта бах хьоьга, аьлла. Бакъахьа ду, аьлла кIанта, ша цIа а вахана, вежаршка а хаьттина, йухавогIу. Амма цIа вахча, шина вашас: «Ва Iовдал, хьо волчу догIур дара малик?» – аьлла, араваьккхина, бах, и кIант. ХIара корта а оллийна схьавогIуш, цхьа воккха стаг кхетта хIокхунах. КIанта дIабийцина шегахь болу бала. ТIаккха воккхачу стага аьлла: «Цхьана исс эзар цIе йогучу йоккхачу шахьарахь вехаш Iаш кхо ваша ву, цаьрга хатта ахь».

Цигара ваьлла, дукха оьхуш, кIезиг оьхуш, эххар а цу шахьаре а кхаьчна, и кхо ваша волчу чувахана кIант. Хьалхарчу цIа чохь Iаш дезткъе итт шо хир долуш, йеха кIайн маж а йолуш воккха стаг хилла. ДIадийцина хIокху кIанта ша хIунда веана. Дика хIокхуьнан къамеле ла а доьгIна, цо шен воккхахволчу вешина тIевахийтина хIара. ДIакхаьчча, бухахь верг кхузткъа шо хан хир долуш стаг хилла. Цо хIара шел воккхахволчу вешина тIевахийтина. Цигахь верг шовзткъе итт шо хир долуш гIеметта хIоьттина стаг хилла. ХIокху кIанта шена тIедеанчу гIуллакхе ла а доьгIна, цо аьлла:

– Жима къонах, сан бIе ткъа шо ду хьуна, сан жимах волчу вешин бIе шо ду хьуна, цул жимах волчун дезткъе итт шо ду хьуна. Амма сан и хан йу эр дацара цхьаммо а. Сан зудчо, дог меттахь латтош, къан ца волуьйту со. Хьайна Деле дика зуда йеха ахь.

ТIаккха, ваьлла малик долчу а вахана, дIадийцина кIанта ша Деле хIун йоьху. Малико, Далла тIе а дахана, ишт-иштта, дика зуда йоьху цу кIанта аьлла, дIадийцина. ТIаккха Дала аьлла, дика зуда дуьнен чохь шиъ бен йан а йац, цушиннах цхьаъ, нах а баьхкина, тховса маре йоьдуш йу, важа кхиа кхин кхо шо тIаьхьа долуш йу. Цунна йеззарг, айхьа гIо а деш, дIайига цунна. Схьадеанчу малико ма-дарра дIадийцина кIанте и гIуллакх. ТIаккха кIанта аьлла:

– Тховса и йоI йуьгуш верг сол жима а велахь, хьолана сол тоьлуш а велахь, оцу кхуьуш йолчу йоьIан рицкъа цуьнца дерзаде. Амма, со цул жима а велахь, хьолана цул тоьлуш а велахь, со кхаа шарахь Iен реза ву-кх.

– Делахь, тховса йоьдуш йерг хьуна йало йеза вайшимма, – малико а аьлла, вахана хIара шиъ.

ДIакхаьччахь малико аьлла: – ХIан, нах, шу тхоьгара зуда йаккха гIертар нийса ца хета суна!

ТIаккха массо стаг дуьхьалваьлла, и бакъ ма дац аьлла.

– Делахь, вайх бакълуьйчеран йуй зуда? – аьлла, хаьттина, бах, малико. «Йу!» – аьлла, бах, вукхара.

ТIаккха малико: «Везан Дела, тхойша бакълуьйш велахь, хIокху сан Iасанах хурманан дитт а хилийталахь, цу тIе хурманаш а латийталахь», – аьлла, лаьтта охьахIоттийна шен Iаса. Оцу сохьта Iасанах хурманан дитт а хилла, цо заза а даьккхина, цу зазанах стом а хилла.ТIаккха наха, зуда а йелла, дIавахийтина хIара шиъ. Нахана шаьш къайладевлча, малик а дIадахана.

ЦIа кхача мел вуьйли а, кIант гIеллуш хилла. Цуьнан тидамбинчу йоIа хаьттина: «Хьо гIийла хIунда ву?» – аьлла. «Вайшиннан чудаха меттиг ца хиларна гIайгIанехь ву ша», – аьлла, дIадийцина, бах, кIанта.

«ХIума, хьаха, дацара иза-м; вайша ду хIуъу далур долуш а, дийр долуш а. ДIа ма-кхеччи, чудаха цхьа тоьла йийр йу вайшимма, цул тIаьхьа дерг хенан карахь ду», – аьлла йоIа.

«Тоьла-м ша жа дажош лелаш, йаьккхина йолуш йу», – аьлла кIанта.

ТIаккха, ша цу тоьли чу дIа а йигийтина, шен пIелгара а, лергашкара а дашо хIуманаш схьа а йаьхна, уьш кIанте а йелла, аьлла йоIа: «Со йахча, нахана дийца хIума хир ду, хьуна ваха там бац. Хьайна йевзаш цхьа зуда йелахь, хIорш а йохкийтий, вайшинна, эций, йетт а балош волахьа».

Вахана, и хIуманаш а йохкийтина, эцна йетт а балош цIа вогIуш волчу хIокху кIантана дуьхьалкхетта газа а йалош вогIу цхьа стаг. «Деллахьа, жима къонах, хьо сол таронна тоьлашха хила мегара, хIара газа хьайна дIа а эций, суна йетт лахьара ахь», – аьлла, дехна цу стага. Йетт цунна дIа а белла, газа а йалош цIа вогIучу кхунна кхин цхьаъ а дуьхьалваьлла: «ХIара шаьлтий, доьхкий дIа а эций, газа суна лахьара ахь» аьлла. Цуьнгара шаьлтий, доьхкий схьа а эцна, дIавоьдучу кхунна кхин цхьаъ дуьхьалваьлла, хIара куй дIа а эций, шена шаьлтий, доьхкий лахьара ахь аьлла. Цуьнгара куй схьа а эцна, дIавоьдуш волу хIара цхьана доккхачу хи тIе кхаьчна. Хи мала дагахь, охьатаьIначу хIокхуьнан хи чу боьжна коьртара куй хино дIабаьхьна. Ша хIун дийр ду ца хууш, гIелвелла, хи йистерчу бай тIе охьахиъна хIара.

ХIокху кIанта лелочух тамаша беш, цунна тIаьхь-тIаьхьа схьаоьхуш хилла цхьа эла. ХIара хиъна Iаш, тIе а вахана, хаьттина цо:

– Ва кIант, ахь лелориг ма тамашийна хIума ду! ЦIахь зуда йуй хьан? Цо дов дийр дац хьуна? – аьлла.

– Дийр дац, – аьлла кIанта.

– Бакъахьа ду, – аьлла эло, – нагахь санна хьуна зудчо дов дахь, хьо ас, лай вина, сайна вацо дIавуьгур ву; ца дахь – ас, сайн ах мохк хьуна дIа а белла, хьо ваха хаор ву.

КIант тIе а тайна, хьалха кIант а, тIаьхьа эла а хIоьттина, ваьлла тоьла йолча вахана хIара шиъ. Эла арахь а сецна, кIант чувахана.

– Йетт ийцин ахь? – хаьттина зудчо.

– Ийци, – аьлла кIанта.

– Мичахь бу и?

– Ас и газанах хийцира.

– Мичахь йу газа?

– Ас цунах шаьлтий, доьхкий ийцира.

– КIантехь товш, хьаха, хуьлу шаьлтий, доьхкий-м! Мичахь ду уьш?

– Ас уьш куйнах хийцира…

– И-м дика ду, хьан куй бан а ма бацара, мичахь бу и?

– Со хи мала охьатаьIча, хи чу а боьжна, дIабаьхьи-кх…

– Вай, со йала хьан делаI, ма дика ду-кх Дала хьо суна цIа ваийтина! – аьлла, хазахетта хьаьвзина.

Циггахь эло шен ах мохк дIа а белла, даха хиъна, бах, и шиъ. Доцца аьлча, сайн дика зуда хила лаьа суна а, – аьлла, шен къамел чекхдаьккхира Чорас.

– Дика хIума хууш стаг хилла хьо-м, амма дика зуда дуьнен чохь шиъ бен ца хилла алалур дац соьга. Хьо Мисалматах доллург хаа лууш велахь, сарахь хин коьрте вола, иза ас къастор ду хьуна. Со а вогIур ву сайн алаша а йалош, – элира Iалигирас.

– Бакъахьа ду, делахь, – аьлла, Чора тIе а тайна, ДIай йуьртана чувуллучохь дIасакъаьстира ши доттагI.

ДIавоьдуш волу Чора ДIайн кешнашна тIекхечира.

– Ассалам Iалейкум, хIай кешнийн охIла! – элира цо. – ХIара цун пIаьлдиг биъна ваьлчахьана, со а дIаван мега шуна!

Иштта кешнашца къамел а дина, цIа вахана, шен пIаьлдиг охьа а тесна, ваьлла хин коьрте вахара иза. Циггахь шен алаша а йалош веана лаьтташ Iалигира а вара.

– ХIан, – элира Iалигирас, – Мисалмат гучуйоллушехь, ас говр, дитта тIе а ваьлла, хьалаозор йу хьуна, ахь тIаьхьара лаллалахь.

Мисалмат гучу ма-йелли, дитта тIе а ваьлла, говр хьалаозийра Iалигирас, Чорас тIаьхьара лоьллура.

– Ой, аш хIун леладо? – хаьттира цецйаьллачу Мисалмата.

– Дера, воллу тхойшиъ хIара алаша дитта тIе йаккха, – элира Iалигирас.

– Говр йолу дитта тIе? – хаьттира Мисалмата.

– Дера, кхуьнан нана-м ма йелира кху тIе, – элира Iалигирас.

– Шед тохий, лалла аш, нана йаьллехь, иза а йер йу шуна, – аьлла, дIайахара Мисалмат.

– Вало, Чора, вайшиъ дIаваха веза, – аьлла, шен доттагI а эцна, дIавахара Iалигира.

ТIаккха хиира Чорина шен доттагIчо хин коьрте говр хIунда йалийна хилла.

Дикка хан йаьлча, Iуьйранна, сагатлуш, араваьлла йуьртарчу берийн кортош а даьшна, мIараш а хедийна, чу а веана, охьахиъначу Чорина шен нана чIогIа цомгуш карийра. Чоь меттахйаьлла шен бохуш, Iуьллуш йара иза. Нене хьал-де а хаьттина, мацвеллачу Чорас, пеша тIехула кхозу йоьхь шега даттийтахьара ахь аьлла, дийхира нене. Амма нанас, йоьхь хьешана дитина ду шен, бохуш, ца даттийтира.

Чорина хаьара, нагахь хьаша вагIахь, кхин хьалха дилла рицкъа шайн доций, делахь а, чIогIа мацвеллачу Чорина и йоьхь шена даа лаьара.

Цу ойланца летта йогучу товханна хьалха, гIийла корта а оллийна, охьахиира иза. Лазаро хьийзош йолу нана, гуттар чIогIа «ай-вай» бохуш, мохь хьекха йолайелира. Нанна хаале аьлла, катоьхна схьаэцна йоьхь цIерга а тесна, и марца а мерцина, кхаьллинчу Чорин, вагийна, «Вай!» – аьлла мохь белира.

– Хьуна хIун хилла? – хаьттира нанас.

– Дера, ца хаьа суна-м, ша чо меттах ца йаьллехь, сайна кхин хIун хилла, – элира Чорас.

Цо лелочух шекйаьлла, нана хьалагIатта дагахь тохайелира. И хиъна Чора, йоьхь а эцна, араиккхира.

Шовданан коьрте а вахана, тIе шийла хи а молуш, йоьхь дуур-кх ша аьлла, хьала волавеллачу Чорин бIаьрг кхийтира хи тIе йогIучу хазачу йоIах. ХIинццалц бегаш беш хиллачу Чорина, цуьнга вистхилар-м мича дагадогIура, и шена гуш хилар а доккха ирс лоруш, ша, тIе а вахана, вистхилча, иза, бехк а лаьцна, дIайахарна кхоьруш, цкъа а ца хилла безаман ойла даг тIе йеана, цу йоIе хьоьжуш лаьттара иза. Хи а эцна, и дIайолайелча, цкъа цунна тIаьхьаволавелира иза, йуха а, цхьамма лаьцча санна, тап-аьлла сацавелира.

ЙоI къайлайаллалц цунна тIаьхьа хьоьжуш а лаьттина: «ХIинца сан хилла ойла хуьлда хьох бIаьрг мел кхеттачуьнан а! Дала бакъ безам а, ирсе дахар а лолда хьуна! Ма ирс долуш вацара со, хьо хIусаме хьовззал!» – элира цо ша-шега.

Чубуза лестинчу малхо шен зIаьнарш и йаханчу агIор хьажийра, тIулгаш тIехь декачу ламанан шовдано шен эшарш цунна лоькхура, хьоькху мох а цуьнан лорах хьоькхуш бара, бай кхолуш девллачу зезагаша шайн кортош а и йаханчу агIорхьа теIадора.

И иштта ца хиллехь а, бакъболчу безамо вахийначу Чорина и дерриге а иштта хетара. Жимма ойла йеш а лаьттина, шен доттагI волчу вахара Чора. Iалигира, гуттар санна, шен алаша Iалашйеш воллура.

– Ассалам Iалейкум, хIай къечу нехан баьчча! – аьлла, тIехIоьттира иза Iалигирина, хьалха санна, гучу ца вала бегаш а беш.

– Ва Iалейкум салам, барт боцчу сагIадоьхургийн тхьамда! Хьо ма хьалхе веана? – аьлла, шен доттагIчун бIаьра хьаьжначу Iалигирина дукха хийцамаш гира Чорин йуьхьа тIехь.

– Iалигира, валохьа чу, тхайн ненах дадийна деттина йоьхь деанера ас. И сайгга даа а ца делла, хьо волчу веана со.

– Вало, делахь, доттагIчуьнца хIума-м вай дезачуша йуулда. Сан сийсара йууш йисина сискалан йуьхк а, морзин берам а бу, – элира Iалигирас, Чорас шена тIедеанарг кхин гIуллакх дуй шера-цIена шена гушшехь.

Чувеанчу шина доттагIчо, йекъачу паднара тIе охьа а хиъна, хIума йаа йолийра. Амма бIаьргашна хьалхара шовданан коьртехь гиначу йоьIан сурт лаьттачу Чорига хIума ца йаалора. Цо сел дезаш кхаьллина йоьхь а, легашка хIоьттина, сецира. Вахана тIе хи а мелла, кхин хIума а ца йууш, сецира иза. И шега цхьа хIума схьадийца сиха вуй хиъначу Iалигирас а дIатеттира шена хьалхара шун.

– ХIан, Чора, – элира Iалигирас, – хьо гучуваьлчахьана ву со хьан дагахь цхьа хIума дуй хууш. Дийцахьа хьайн дагара, вайшиннан ницкъ кхочург, дан таро йерг кIелдуьсур дац хьуна, ткъа доцург паччахьна а эшна.

– Нене дийца сацийра ас сайн дагара. Хьоладайн асарша са кхачийна, къеллой, баланой дог дуткъдина йолчу цуьнан кийра сайн бала а боссийна, ненах валарна кхеравелла, ца дийцира. Вешега дийца сацийра ас. Амма шен гIийлачу доьзална напха лаха гIерташ воллучу со цхьаъ бен воцчу сан вашас, со кхоорхьама, суна диканиг хьоьху ша аьлла, суо харцахьарчу новкъа ваккхарна кхоьруш, цуьнга дийцар а ца магий ас. Жимчохь дуьйна цхьаьна кхиъна, вевзаш-везаш цхьа доттагI вара сан. Цуьнга сайн бала ца бийцича ца волу, – аьлла, Чорас дIабийцира Iалигире шен кийрара, ша цIеххьана лаьцна, ловш болу безаман беза бала.

– Ойт, гора, Чора, йаI! – аьлла, хьала а иккхина, катоьхна шен шаьлта йукъах а йихкина, схьаэцна шен нохчтапча, мокхаз а хийцина, хумпIар чу а йоьллина, шаьлтанна тIе ка а диллина, дIахIоьттира Iалигира. – Йаьккхина йуьгу вайшимма йа йадийна, йа йагIахь, бертахь йуьгу вайшимма и Меликан Маржан? Вайн дика дай бийшинчу кашора, стигал тIехерца аьлча, бIаьрг тухур боцуш, лам хаьрцина богIу аьлча, агIо узур боцуш, дегIан мерзачу сих, Iаь тIаьхьа а йолуш, йухавер воцу доттагI хьалха ма волу хьуна тховсалерчу буьйсанна. Бел хьайн сацам!

– Деллахь, Iалигира, йаьккхина зуда йигначу цIенна бала а ца эшнера, йадийна зуда йигнарг къонах а ца леринера, йеъча, бертахь йига реза ма вара со-м, – элира Чорас.

– Вало, делахь, хIинца зудабераш хи тIе гуллун хан йу вайна, иза цигахь хир йу аьлла хета суна. Таханлерчу дийнахь ахь цуьнца дуьххьара а, тIаьххьара а къамел а дина, шуьшиннан хила йогIу йукъаметтиг къастор йу-кх вай. Амма, цхьабакъду, бехачу нехан йоI ша хиларе терра, къен варий, миска варий аьлла, цо вайшимма тIедеана гIуллакх беламе а даьккхина, вайша йухьIаьржа хIоттавой, дика кIант вижинчу кашора, вайша велла бIе шо даьллачул тIаьхьа а дуьйцуш хир ма ду тахана ас Меликан Маржан муха йигна. Нагахь цул тIаьхьа иза дIаэца хьо къонах ца хилахь, и сайна йиттал боьрша со вуйла-м хаьа хьуна. ХIинццалц хьалхаваьлла лелаш хьо хилла, тахана со виталахь, йукъа а ца гIерташ. ХIан, вало, – аьлла, шен доттагI тIаьхьа а ваьккхина, дIаволавелира Iалигира.

ХIара шиъ шовданан коьрте дIакхаьчча, тIаьххьара зудабераш, шайн хи а эцна дIадоьлхуш дара. ХIун дича бакъахьа дара-те аьлла, дIасахьаьжначу Iалигирин бIаьрг кхийтира, тIаьхьахIоьттина жима йоI а йолуш хи тIе йогIуш йолчу Маржанах.

Хьесийн бухкарца кIудал а йихкина, туька йиллал дари шена тIе а дуьйхина, бузучу маьлхан зIаьнаршлахь деши лепош йогIучу Маржана йуьхьIаьржа хIотто там ма бара со аьлла, дагадеанчу Iалигирас, оьгIазвахана, харт-аьлла кийрахь дог тохаделла, шен мекхех куьг а хьаькхна, шаьлтанна тIе кадиллира. ДIахьаьжча, берриге тидам Маржанна тIебахийтина, сан доттагIчун дашна муьтIахь хилахьара иза бохуш, Деле доьхуш санна, дIадахийтина куьйгаш а долуш Чора а гинчу Iалигирас, вела а велла, лахйира шен оьгIазалла.

– Маржан, – элира Iалигирас, цо шен кIудал схьаэцале, – со хьолана къен вара аьлла, сийдоцуш а ца лоруш, тайпа жима дара аьлла, гIийла а ца лоруш, хьайга цкъа-шозза вистхила пурба лохьа. Вайн нохчийн дика кIентий а, цIейаьккхина болу дика мехкарий а шайн оьздангаллица къаьсташ хиллера. Тахана охашимма хьайга ден долчу къамеле, хьайна мел хала делахь а, ладогIахьара ахь.

Ша хьалаэца кечйина кIудал лаьттахь а йитина, гIабалин йух лаца охьатаьIна йоI, хьала а аййалийтина, Маржана элира:

– Со реза йу аш ден долчу къамеле ладогIа, стаг къен вуй, вехаш вуй бохург хIинццалц соьга къестаделла а, йа суна дагадеана а хIума дац.

– Маржан, – элира Iалигирас, – тайп-тайпана чам болуш, бес-бесара бос богуш, хIор а шен духдийларехь кхечарех къесташ, лоькху йиш а шатайпана йолуш, дукха шовданаш ду вайн лаьмнашкахь. Амма дерриге а халкъана дезаш къастийна цхьа шовда а дац вайн, хIор стага а шена дезаш къастийна цхьацца ду. Дуьне, Iалам хаздеш, бIаьста, бай кхолуш, зезагаш довлу вайн басешкахь. Царна йукъахь а хIор стеган безам болуш цхьацца зезаг хуьлу. БIаьстено сенйинчу варшашца олхазарш тIемадевлча, цара массара а лоькху эшарш хаза ца хета вайна. ХIоранна а хазахеташ царах цхьадолчийн эшарш йу. Ахь боккху ког а, аьлла дош а, лекхна йиш а, хьажийна бIаьрг а хазахеташ, хьоьций бен кхин ойла йоцуш, Далла а, нахана а вицвелла, цкъа хьуна дагавагIахьара ша бохуш, гурахь мархаша малх эшийча, ламанан коьрте деза дохк санна, безаман йеза ойла даг тIе йеана, ахь динарг бен, кхин дарба доцуш, лазар кхетта веза доттагI вар-кх сан, йерзайахьара ахь цуьнан чов.

Маржанна хIинццалц хезна дацара иштта хаза, оьзда, кIорггера ойла йолуш дина къамел. ХIинццалц хин коьртехь цуьнца къамелаш дина болу хьоладайн кIентий чIогIа кура а, шаьш бехачу нехан кIентий хилар гайта лууш а хуьлура. Йа цара ден къамел а ца хуьлура шена тIе тидам бохуьйтур болуш а. Ша цIеначу дагца цаьрца къамел дича, цхьамма и ненах дIатухур дуй хууш, ша хIун аьлча бакъахьа хир ду ца хууш, йоьхна хьаьвзира Маржан.

– Деллахь, ца хаьа суна-м и муха хир ду а. Амма нанас хьалххехь аьлла дара соьга, цIейоккхуш болчу, бехачу нехан кIенташна бен дош ма ло аьлла.

– Маржан, – вистхилира Iалигира, – шийтта стерчийн готано пхийтта дийнахь охуш, уьйтIара дуьйна дIаIуьллуш латта а долуш, тIехууш гIарабаьлла дика дин а болуш, цу динан бухкарш йуккъе дашо шед а йетташ, махкахь цIе йоккхуш, вуьйцучу кIанта хьайга йола аьлча, цуьнга йаха реза хир йарий хьо?

– Дера, суо гIур йара-йацара-м ца хаьа суна, амма сан да-нана цу захалонна реза-м хир дара, – элира Маржана.

– Ишттачу кIенташа хьалххе шайн гIайгIа бо. Хьайн дегий, неней а алий, хIокху сан доттагIчуьнга йолахьа, – элира Iалигирас.

Маржанна чIогIа хазахетара Iалигирас ден къамел, шен цIа йаха деззашехь, лаьттара иза.

– Деллахь, ца хаьа суна-м, шуьшиъ долахь туька йолуш а ца хилча, йа, алссам жа ду аьлла, къаьсташ а ца хилча, ненан лаамна тIера а йаьлла, дош дала хала ду-кх суна.

– Маржан, – элира Iалигирас, – туька йезарг сайоккхучуьнга йоьду хьуна, жа дезарг Iуьне йоьду хьуна, ахча дезарг банк лелочуьнга йоьду хьуна. Хьайна кIант везахь, Чорега йолахьа.

ГIадйахана йелайелира Маржан цо и дешнаш дукха хаза аларна.

– Бакъахьа ду, – элира цо, – бехачу нехан там алссам боккхуш Iедал ду, сан дай, наний, хьоладайшна йуккъехь йуьхьIаьржа ца хIиттал шун сох бала там хиллачу дийнахь со шуьга йогIу.

Ша хIун эр ду ца хууш, Iалигира Чорин бIаьра хьаьжира. Чорас, «реза ву» бохуш санна, корта таIийра.

– Бакъахьа ду, делахь, оха хьайна бакъо йаллалц, маре ца йаха дош лой ахь тхуна? – хаьттира Iалигирас.

– Аш бакъо йаллалц аьлча а, шух дог диллина, йаллалц ца йаха-м ло, – элира Маржана.

– Дала сий дойла хьан, хьо иштта оьзда ца хилча, тхуна а халахетар дара, – аьлла, Iалигирас зудабераш дIадахийтира.

Чора а, ша цIа а вахана, ойла йан воллу аьлла, дIавахара. Iалигира, и къайлаваллалц цунна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, хьалавахара.

ЦIа ваханчу Чорас, дикка ойла а йина, оьрсийн махка йолах болх бан ваха сацийра, вагIахь, шеца Iалигира а вуьгуш.

* * *

Сатасале новкъа велара Чорий, Iалигирий оьрсийн махка йолах болх бан ваха. Суьйранна, хьакхар а хаькхна, кечйина ворда атта идайора Iалигирин алашо. Шаьшшиннан са ца гатдалийта, роггIана илли олура цаьршимма. Иштта шаьшшиннан самукъа а доккхуш, схьавогIуш волу хIара шиъ Гуьмсен ара кхаьчча, чIугйина, зуькар а деш богIуш зударий гира Чорина.

– Iалигира, урх озал оцу хьайн динан, – элира цо.

– ХIан, хIун хилла? – алаша сацийра Iалигирас.

– Ой, ца го хьуна оцу зударша лелориг?

– Битахьа, хIун до ахь царах?

– Цара хIун леладо хьажа воллу-кха.