НАМОЗШОМ ХАЁЛИ

Бўйнидан судралаётгандай бўлиб, Мўмин Хол маҳкаманинг oрқa эшигидан ҳовлига кирди. Дабдурустдан заҳар танг қилаётганлигини сезиб, ҳожатхонага ўтди… Кейин, камарини маҳкамроқ тортиб, тарвақайлаган тут тагига борди. Қувурдан жилдираб қуйилаётган муздай сувда қўлини чайди, юзларини ювди.

Маҳкама ҳовлисида ҳеч ким кўринмас, гўё олам гулистон – ҳаммаёқ жим-жит эди.

Нимқоронғи, салқин даҳлизга Мўмин Хол оёғи тортмай кирди. Ва, бирдан юрагининг гупуриб ураётгани қулоқларига аён эшитилаётгандай туюлди. Но-чор даҳлиз адоғи томонга жилди. Ва, хоналардан хоналарга кириб чиқаётган кўзтаниш миршабларга хушлар-хушламас салом бериб ўтаверди.

Яна ўша эшик, яна ўша х о н а.

Секин эшикни очди. Очди-ю, хонанинг ёп-ёруғлигидан кўзлари қараққандай бўлди.

Балоян столга тирсагини тираганча, кафтига юзини босиб ўтирар, Сидоров эса, рўпарада тик турган куйи, унга нимадир уқтирмоқда эди.

– Кир, Холов, кир! – деди Балоян, русчаю ўзбекчани аралаштириб. – Марҳа-мат, отур!

Сидоров шошқалоқлик билан стол устидаги тунчироқ тугмасини босди. Ўша заҳоти тепадаги серчироқ қандил ўчиб, тунчироқ нуридан хона кўройдин бўлиб қолди.

Ва, шунинг баробарида, Мўмин Хол, айни кўксини нимадир совуқ тили билан ялаётганини ҳис этди.

… тавба, қоронғилик қўрқувни янаям кучайтираркан-эй!.. Чидаш… чидаш керак.

Мўмин Хол қўрқаётганлигини сездирмай, атай бардам овозда:

– Келдим, – деди.

– Албатта келасан-да, – деди Сидоров, пихиллаб кулиб. – Биласан-ку!..

Мўмин Хол унга қарамади.

Балоян курсига оғир суяниб:

– Сен шартимизни буздинг, Холов, – деди.

Мўмин Хол чурқ этмади.

– Судда қатнашмаслигинг керак эди, Холов.

– Уйга хат келди, – деди Мўмин Хол. – Унда: судда қатнашишдан бош торт-санг, жавобгарликка тортиласан, деб ёзилган экан. – Чўнтагидан чақириқнома-ни чиқариб, стол устига қўйди. – Ана, кўришингиз мумкин.

Чақириқномага эътибор бермай, Балоян:

– Нима учун судда, терговчилар мени калтаклаб, зўравонлик билан тилхат ёздирдилар, деб айтдинг? – деди.

Сидоров пишиллаб:

– Калтаклаш қанақа бўлишини бу маразга кўрсатиб қўйиш керак, – деди.

Мўмин Хол юввошгина кулимсираб:

– Судда қасам ичиришаркан-да, – деди.

– Чепуха! Ерунда!.. – Балоян сўкиниб, стол ғаладонидан бир даста қоғоз олди. Асабий силкиди. – Судга топширган тушунтириш хатингми шу?

Ғира-шира кўройдинда Мўмин Хол ўз ёзувини таниди. Юраги шув этди. Лекин, миқ этмади.

– Сен ёзганмисан шуни?!

Мўмин Хол унинг кўзларига совуқ тикилди: ҳа!..

– Мана сенга!.. – Балоян тушунтириш хатини бурдалаб-бурдалаб, Мўмин Холнинг юзига ирғитди. – Энди биз ҳам шартни бузамиз, а, Иван?

Сидоров янаям пишиллаб:

– Эй, сен – Македонскийнинг хазинабони! – деди. – Бугун бизга ўттиз минг келтириб берасан!

Қулоқларига ишонмай, Мўмин Хол ялт унга ўгирилиб қаради. Бехос икки қоши ўртасига Сидоров қарсиллатиб чертди. Бирдан қулоқлари шанғиллаб, кўзларидан ўт чақнаб кетди.

– Энди тушунгандирсан, – деди Сидоров ўқрайиб. – Ўттиз минг!..

Балоян ўрнидан турди, соатига қаради, сўнг:

– Раҳимовни турмада чиритвормоқчимиз, – деди. – Лекин, сен унинг қуту-либ қолишига ёрдам бермоқчи бўляпсан. Шунинг учун биз сени ўйиндан чиқа-рамиз. Ўйиндан чиқишинг учун бизга ўттиз минг беришинг керак! Сенга икки ярим соат муҳлат.

– Олтигача келтириб бермасанг, роппа-роса еттида Отбозорга элтиб тиқа-миз, – деди Сидоров. – Бизда тилхатинг бор: Р а ҳ и м о в г а ў т т и з м и н г п о-р а б е р г а н с а н.

Мўмин Хол уларнинг бунчалар жоҳил ва юҳолигини кутмаган, бинобарин, тамомила гангиб қолган эди, мунграйиб, аллатовур бегона овозда:

– Менда пул йўқ, – деди.

– Вар, сеники пул коп! – деди Балоян. – Бугун кассиринг ўн бирда банкдан бир халта пул олган. Тўғрими?

– Ишчиларнинг пули…

Бизга барини эмас, ўттиз мингини келтириб берасан.

Сидоров рўпарасида тўхтаб:

– Агар олтигача келтириб бермасанг, эрта соат ўнда хотининг билан қизинг-ни Отбозорда биғиллаб йиғлаётганини қўшни камерада эшитиб ётасан, – деди-да, пихиллаб кулди. – Кейин… Уёғини ўзинг билиб олавер!

Мўмин Хол қўлларини мушт қилиб тугмоқчи бўлди. Лекин, уддалаёлмади. Сездики, мижғилаб ташлангандек, вужудида эзғин бир лоҳаслик кезаяпти.

… имонсизлар! Олчоқлар!.. Заррачаям қўрқишмайди-я! Буларнинг хўжаси ким? Ҳомийси ким?.. Ўттиз минг – салкам ўн йиллик даромадим. Қаёқдан оламан?

Балоян тағин соатига бир қараб:

– Олтигача келтирмасанг, роппа-роса соат олтида конторангни БХСС босади, – деди.

– Босаверсин, – деди Мўмин Хол.

– Аҳ-ҳа, шунақами ҳали?! – деди Балоян, сўнг Сидоровга кўз қисиб, давом этди: – Ҳар йили ўн минглаб терини кўн заводларига, тонналаб жунларни фабрикаларга жўнатаётган конторангда албатта жиноят бар. Бар!.. Ҳар бир теридан ўртача уч сўмдан уриб қолсанг, бир йилда ўттиз минг ўмарасан. Фақат терининг ўзидан!.. Нима, билмайди деб ўйлайсанми бизни?!

– Мен бир тийин ҳам урган эмасман, – деди Мўмин Хол. – Мен ҳамиша ҳалол ишлаганман. Ўмарганлар бўлса, ўзлари жавоб бераверишсин.

– Йўқ, аввало сен жавоб берасан, Холов. Сен!.. – Балоян унинг кифтига қоқди. – Бор, оғайничалиш, кассиринг ҳамда бухгалтерингга яхшилаб тушун-тир. Яна уч йил… тўрт йил ўзимиз хоҳлагандай ишлашимиз учун имкон бери-шармиш, деб айтгин. Мен шунга сўз бераман

Мўмин Хол хазин хўрсинди. Турди. Ҳардамхаёллик билан эшик томонга юрди.

… ўттиз минг-а! Молинг кетди – жонинг кетди. Тамом, адо бўлдинг, Мўмин Хол! Хонумонинг куйди, Мўмин Хол!..

– Тохта, Холов! – деди Балоян. – Огоҳлантириб қўяй: бирор шумликни ўй-лама!.. Опкелганингдан кейин, икки қаторгина хат ёзасан. Тахминан мана бундай…

Бирдан Сидоров унинг гапини бўлиб:

– Айтма! – деди. – Кейин… кейин айтасан, қария.

Бир зум жимликдан сўнг, Балоян бош ирғаб:

– Ҳа, сен ҳақсан, Иван, – деди. Ва, сирли кулимсираб, Мўмин Холга юз-ланди. – Опкелганингдан кейин, биз сени ўз ҳимоямизга оламиз. Энди ҳаял-лама!..

Мўмин Хол бехуд кўчага чиқди. Жазирама қуёш нуридан яна қарақдими, кўзлари жиққа ёшга тўлди. Дабдуруст ўзидан ижирғанаётганлигини ўйлади. Баттар хўрлиги келди. Ютоқиб-ютоқиб энтикди. Ҳув ўтган галгидай бўғзига бир нимадир тиқилгандай бўлди.

… ў-ў, пешонаси ғурра, юраг… юраккинаси яра-чақа, ўзбегим, онангни қози урса, арзинг-ни кимга айтасан, деганинг ҳам бежиз эмас экан. Декин… лекин, қачонгача ахир?!. О-о, Тангрим, ахир биз ҳақимизда айтмаганмисан: у л а р н и– н г о т а л а р и я х ш и к и ш и л а р э д и, деб? Ҳали шумиди яхши кишиларнинг зурёдларига марҳаматинг? Ахир, сен – раҳмдил ва марҳаматли-сан-ку, Тангрим. Ё йўл кўрсат, ё ол омонатингни?!.

Ана, Мўмин Хол ёнверидан ўтиб бораётган одамларни кўриб-кўрмай, жазирама қуёш тиғида пешонасидан, юзларидан дамба-дам тер сирғалган кўйи, ўттиз мингни қарз-қаволи қилиб элтиб берса – хонавайрон бўларини, бермаса – бадному бадбахт бўлари тайинлигини ўйлаб, қайгадир, – қаёққалигини ўзи ҳам билолмай, – қуёшботар томонларга мунграйиб кетиб бормоқда.

1990-22 й.

ҚЎША ЖАНОЗА

Ёлғизмен. Ёлғизмен. Шундай ёлғизмен.

Юулдузлар олисдир. Еллар бегона.

Ойбек.

1

Кечки овақтдан сўнг, бирпас давра қуриб, жамул-жам телевизордан бир лав-ҳани томоша қилаётган эдилар.

Одатдагидек, кутилмаганда, телефон жиринглади. Беҳуда жиринглардан, бе-самар қўнғироқлардан Нортўхта тўйиб кетган. Жуда!.. Тобора авж олаётган ёл-ғонларга, хушомадларга, кўзбўямачиликларга… сира тоқати йўқ. Феъли шуна-қа. Бундай бир мослашишни ўйлаб ҳам…

… э, мослашишмиш-а!..

Аввалдан ҳаммасини билиб турганлиги учунми, эшитишниям, кўришниям истамайди. Қизиқиб кўрадиган кўрсатувлари: “Время”, “Новости”, “Взгляд”… Кейин, асосан, Россия кинолари – бир қадар ерга яқин – таъсирчан. Голливуд-нинг кинолариям… Аксарияти бўмағур экан. Арзимайди. Бир кўришгаям арзи-майди. Айримларини эса кўриш гуноҳи кабир.

… эсизгина вақт, эсизгина сарфу харажатлар. “Рембо”си-ку, қонхўр Амери-касининг айни жирканч башарасининг ўзгинаси. Эсиз… эсиз-а!

Хуллас, ҳамишагидек, бу гал ҳам телефоннинг бетоқат жиринггига Нор-тўхта парво қилмади.

Дастакни хотини олди. Саломлашди. Сўрашди. Сўнг, Саъдулла жўрангиз, деб, дастакни узатди.

Саъдулла деганимиз – Саъдулла Аҳмад – шоир. Раҳматли Тилак Жўра Саъдуллани суюб, Саъдий, дер эди. Саъдулла сўзга хассос… Саъдулла сўзга инжиқ… Лекин, одати ажойиб: кайфияти яхши бўлса, хотиржам сўрашади: ав-вал соғликни сўрайди. Кейин, кайфиятни… Шундан сўнг, бирма-бир невара-ларни суриштиради: Туроншоҳ яхшими? Шерзод катта йигит бўлаяптими? – Туроншоҳни кўрган. Кўп маротаба. Шунгами, қайта-қайта Туроншоҳни сў-райди. – Туроншоҳ қалай, Туроншоҳ!?. Саъдулла билан ҳол-аҳвол сўрашаёт-ганида, Нортўхтанинг ҳам кайфияти чоғ бўлади.Умрининг маънисиз ёниб-куйиб ўтаётганлигини ўйлайди… Лекин, барибир, Саъдулла билан гаплашаётиб, янаям яшагиси келаётганлигини сезади. Чиндан ҳам, тутақиб яшаётганлигига ўзини ишонтириш учунми ё бечора, жафокаш юрагига қўр олиш учунми, Саъ-дулла, жўражон, битта янгисидан эшитайлик, дейди. Негадир, Саъдулла ўзи-нинг шеърларидан ўқишни ёқтирмайди. Лекин, жўра – жўра-да! Жўра дегани – шунчаки ўртоқ ёки дўст, дегани эмас-ку, ахир!.. Майли, дейди. Бирпас жим қолиб, кўнгил учун бирор тўртлигини ўқийди. Ана шундай телефон гурунглари чоғида ўқиган бир тўртлиги Нортўхтага жуда ёқиб қолган:

Нималар деб сайраяпсан, булбули гўё?

Туғилганлар ўлар; ўлганлар туғилган.

Икки йўқлик аро кўприк бу дунё,

Икки йўқлик аро бўғилган.

… ў, дунёсики бўғилган бўлса, бандасининг жонига балли-е!

Нортўхта хотинидан дастакни олди. Саломлашди. Сўрашдилар. Сўрашаётиб, Саъдулланинг анча шашти сустлигидан англадики, нохуш нимадир рўй берган.

… нима бўлиши мумкин? Ж а ҳ о н а й в о н и ғ а д а р з к е т д и м и –ё?

Саъдулла кўп кутдирмади, эшитдингизми, деди: Ғайбулла ака оламдан ўтиб-ди.

... Ғайбулла ака-я?! Бечора… Ҳай, о т а-я!..

Гўё, Ғайбулла ака – Ғайбулла Салом – Ғайбулла ас-Салом ўлмайдигандек, мангу яшаши керакдек, бир муддат Нортўхта гангиб қолди. Ва, шунинг баро-барида, бирин-бирин Ғайбулла акага алоқадор хотиралари тобора шуурида ёр-қинлаша бошлади.

Аллабир катта йиғинда маърузага чоғланаётиб, минбарда Ғайбулла ака бир-дан юрагини чангаллабди-ю, қулабди.

Буни эшитаётиб, беихтиёр Нортўхтанинг кўнглидан шундай бир фикр кечди: бечора. Қутилибди. Ниҳоят, қутилибди. Худо раҳмат қилсин!..

Ушбу фикр кўнглидан кечгани билан, негадир, Нортўхта бирор бир енгил-ликни ҳис этмади. Қайтага, мустақилликнинг дастлабки йилларида, домдарак-сиз йўқолган ёлғизгина ўғлининг ўлик-тириклигини билолмай ўтганлигини ўйлаб, баттар ғусса босётганлигини туйди.

… кўзи очиқ кетди бечоранинг.

Баъзан таниш бировнинг қазо қилганлигини эшитиб, – во ажаб! – худди шундай бўлиши керакдек, бир тукингиз ҳам қилт этмайди. Лекин, Ғайбулла акадай яқинингизнинг қазоси эса жисму жонингизни ўртагандан ўртайверар экан.

Ҳамон Нортўхта жим – оғир сукутга толган эди.

Саъдулла ошна-оғайниларга хабар қилиш кераклигини айтди: “Тонгда, бом-дод намозидан кейин, Минор қабристонига қўйилармиш. Дафн маросимини Ҳамидулла бош бўлиб ўтказаётган экан.”

… т о н г д а! – Беихтиёр таажжубланиб, Нортўхта ёқасини ушлади. – Нима учун тонгда? Нима учун пешин намозидан кейин эмас? Нима учун?!. Ахир, ёру биродарлари Самарқанддан етиб келолармиканлар? Қозоғистонлигу туркма-нистонлик шогирдлари, дўстлари жанозага улгуролмайдилар-ку!.. – Ҳамидулла – Саъдулла аканинг ўғли; раҳматли Саъдулла Кароматовнинг, – Ғайбулла аканинг кенжа шогирдларидан, Бош вазирнинг ўринбосари. – Агар… агар!..

Ғайбулла ака таржимашуносликда мактаб яратган олим. Шундай олимнинг дафн маросими ҳам, албатта, ҳар қанча эъзозу эҳтиромларга муносиб. Бироқ, Нортўхтанинг англашича, товуқ қўноғидан тушмасдан, тонг бўзарар маҳалда, Ғайбулла ас-Салом жасадининг биров билиб, биров билмай тупроққа топши-рилишида аллақандай бир сирли шошқалоқликми, н и м а д и р яшириндай эди.

… шундай… Шундай. Арслоннинг ўлигиям арслон-да!

Эртага, тонг отардан аввалроқ таъзияхонада учрашмоққа келишиб, хўшлаш-дилар.

Нортўхта дастакни жойига қўйиб, болаларига Ғайбулла аканинг оламдан ўтганлигини айтди

Ҳаммалари, ҳатто, неваралар ҳам юзларига фотиҳа тортдилар: Худо раҳмат қилсин!..

Кейин, бир-бир таниш-билиш оғайниларга жаноза хабарини етказишни ўйлаб, Нортўхта дастакка қўлини чўзди.

Айни ўша пайтда телефон жиринглади.

Нортўхта дастакни қулоғига тутиб, одатича, ассаломалайкум, деди. Ибро-ҳимнинг алик олгани эшитилди.

… кўнгли сезган-да! – деб, ўйлади Нортўхта, Иброҳимга қўнғироқ қилмоққа чоғланганлиги хаёлидан кечиб. – Иброҳимга ҳам жабр-э!.. Худо жонига тўзим берсин.

Ҳол-аҳвол сўрашганларидан сўнг, Иброҳим: эшитдингизми, деди. Нортўхта эшитганлигини айтди.

Тонг отардан анча олдинроқ, йўлакай Тўра акани бошлаб, таъзияхонага бирга боришга келишганларидан сўнг, хайрлашдилар.

2

Ғайбулла ас-Салом – Иброҳим Ҳаққул – Нортўхта Қилич – қайғудош биродарлар.

Ғайбулла аканинг Ҳабибуласи йўқолган. Дом-дараксиз!.. Ҳабибулла Респуб-лика Бош прокуратурасининг муҳим ишлар бўйича тергов бошқармасининг бошлиғи бўлган. Адлия полковниги!.. Ўша кунларда мамлакатдаги ягона, йирик Самарқанд чой қадоқлаш фабрикасининг чойфуришларини тергов қилаётган катта бир гуруҳни ҳам бевосита ўзи бошқараётган экан.Айтишларича, бир қоп пулгаям сотилмаган. Отасининг ўғли-да!.. Кейин, айни тергов авж олаётган кунларнинг бирида, тушликдан сўнг, кимдир биров пастдан туриб, телефон ор-қали чақирган… Ҳаво хийла салқин бўлишига қарамай, тезда қайтиб чиқишига ишониб, кастюмини ҳам киймай, Ҳабибулла шошилинч пастга тушган.

… ўшандан бери еру кўкда йўқ. Қанча бўлаяпти шунга – етти йилми, саккиз йилми, кўпроқми?.. Э, ҳар қандай бошқа дарднинг юз йиллик оғриғи ҳам фарзанд доғининг бир кунлик, бир нафаслик аламичаям бўлолмас-э! – Ўз фик-рини ўзи маъқуллаб, аламзадалик билан, Нортўхта аччиқ хўрсинди. – Яхшиям-ки, ўғлидан бири-биридан азиз, бири-биридан ардоқли зурёдлар қолгани.

Иброҳимнинг эса Ғафуржони нобуд бўлган. Айни навқирон йигит ёшида!.. Дилором ҳам, ҳатто сўзга хасис Рауф Парфи ҳам, – улар қўшни яшар эдилар, – раҳматли Ғафуржонни жуда хушфеъл, ўта абжир, – каратечи-да! – жуда закий бола эди, деб таърифлаганларини Нортўхта кўп маротаба эшитган. Ўша кунларда Ғафуржон университетнинг ҳуқуқшунослик факултетига кириш учун имтиҳон топшираётган экан. Ҳамма баҳолари аъло. Яна биттагина имтиҳонда ўтса – студент!.. Лекин, кўринмас бало оёқ остида, деганларидек, биринчи қава-тида “Мебель” магазини жойлашган тўққиз қаватли турар-жой биносининг олтинчими, етттинчи қаватидан – охирги имтиҳонидан бир кун олдин – отиб юборишган… Аввал ўлдириб, кейин отворишган, деган тахминлар ҳам бор… Н е г а, н и м а у ч у н а х и р?!. Ҳали-ҳануз ўртагувчи ушбу саволга жавоб йўқ.

… Ғафуржон – Иброҳимнинг битмас юрак яраси, – деб, ўйлади Нортўхта, Ғафуржоннинг қазоси кунларида Иброҳимнинг: б у д у н ё с и д а ю р а г и ш и л и н м а г а н б и р о р б и р б а н д а с и й ў қ э к а н, деган аламангиз гапини эслаб. – Ғафуржон – туш; отасининг адоқсиз, аёвсиз туши… Ғафур-жон – Иброҳимнинг фожеий эртаги. Ўзи ўқиб, ўзи йиғлайверади… Халқ айта-дики, ўғлингиз ўлганида бир кун йиғлайсиз, кейин, бир умр – то сўнгги нафаси-нгизга довур еру кўкка сиғмай чингсийверасиз… Ғафуржон, илоё, навқирон руҳинг то абад Худойимнинг Жаннатида бениҳоя яйрасин. Омин!..

Ўша мотам кунларида, ундан кейин ҳам, ўзаро гурунглар асносида, Иброҳим хомуш-хаёлчанлик билан, Хожа Аҳмад Яссавий ҳамда Хожа Баҳоуддин Бало-гардон буваларимиз ҳаётидан бир-биридан таъсирчан, бир-биридан даҳша-тангиз ҳикоялар сўйлаган. Айниқса, улардан иккитаси Нортўхтанинг хотира-сида муҳрланиб қолган.

Эмишки, Хожа Аҳмад Яссавий буванинг биргина ўғиллари бўлган экан. Тў-ғон бошида, сув талашиб, ўғилларини ўлдиришипти. Ана ўшанда ўғилларининг ўлдирилганлиги ҳақида шум хабар келтирган кишига Яссавий бува:: “Ҳай, ат-танг! Сапчани бемаҳал узибсизлар-да, деб”, боғлиқдаги оқ отларини инъом қилган эканлар. Ўғилларини ўлдириб қўйган йигитга эса ёлғизгина қизларини никоҳлаб берган эмишлар… Бундай валломатликнинг маъни-моҳиятида пинҳон асл н и м а д и р н и расмона ақл билан англаб етиш… душвор, кў-ў-ўп душвор. Иккинчи ҳикоя эса янаям даҳшатлироқ, янаям!.. Ҳазрати Баҳоуддин Бало-гардон бува ҳажга борганларида, қарасаларки, биров қўйни, биров бузоқни, бирови туяни Тангри таолога атаб, қурбонликка бўғизлаётган экан. Баҳоуддин бувада эса ўша тобда қурбонлик қилишга арзирли ҳеч вақо йўқ. Нима қилиш керак – кўп ўйлаб ўтирмай, қўлларини фотиҳага очиб: “Ё бор Худоё, ўзинг берган бир ўғлим бор. Ўшал ўғлимни ў з и н г г а атадим. Омин!” дебдилар. Ҳамроҳлари ўшал кун, ўшал соатни эслаб қолибдилар. Кейин, муборак ҳаж сафаридан қайтиб, билсаларки, айни ўшал кун, ўшал соатда ҳазратнинг ўғил-лари оғримай-нетмай, жон таслим қилган экан.

Эҳтимол, шундай ғалоғул ҳикоялару ривоятларнинг теран мулоҳазалари Иброҳимнинг куйган кўнглига малҳам бўлолгандир. Ахир, фарзанд фироғига, фарзанд доғига чидаш осонми?!

… о-о, бой бериб қўйган фарзандингизни қўмсаганингизда, дунёси сариқ чақагаям арзимасдай туюлиб, еру кўкка сиғмай қоласиз!..

Дилшодининг қазоси ҳозиргидай Нортўхтанинг ёдида. Кўзларидан юм-юм ёш оқиб, борлигу йуқлик аро маҳв бўлиб ўтирганида, маҳалланинг оқсоқоли Мирсайдулла ака дабдурустдан: “Сиз шукр қилинг, иним”, дедилар. Бирдан жиннига қарагандай, кўзларида аччиқ ёшлар билан, Нортўхта оқсоқолга қаради: “Эси борми бу чолнинг?! Бу нимаси ахир – ишонган ўғлимдан, суянган боламдан айрилган бўлсам-у, яна шукр қилсам?!”

Ҳамиша Мирсайдулла ака “Астра” чекардилар. Хотиржам сигаретни тутатиб: “Ҳа-ҳа, сиз шукр қилинг, иним! – дедилар, янаям ўктамроқ оҳангда. – Ўғли-нгизга икки газ ер насиб қилаяпти-ку! Ўғлингиздан икки ўғил – икки нишона қолаяпти. Шукр қилинг!..”

Дилшодининг қазосидан бери бир дунё вақт ўтди – агар иккала неваранинг ёшини бири-бирига қўшсангиз, дадасининг ёшидан анча ўзиб кетади. Лекин, ўйлаб қараса, ўтган бир дунё вақт – бир нафасча, бир киприк қоққанча ҳам эмас. Ҳаммаси ҳозиргина рўй бергандек!.. Ана, дунёларга бергисиз боласи, жон талоша-талоша, тонг отардан эртароқ омонатини топшириб, энди жонсиз-руҳ-сиз, сўнгги сафарини – борса-келмас сафарини кутиб ётгандек. Ҳадемай, ла-панглаган тобут ортидан мотамдор тумонатни эргаштириб, қабристонга йўл оладилар…

Ана, қабристон – эрта бир куни ёшу қари, аёлу эркакнинг қиёматли манзил-макони. Ҳамма жим. Ҳамма мотамда… Во ажаб – атроф-теваракда бирор бир гулдан асар йўғ-у, лекин аҳён-аҳёнда бир булбулнинг эзиб-эзилиб сайраётгани қулоққа чалинади. Оппоқ сурп билан кафанланган Дилшодини лаҳадга узат-ганларидан сўнг, Нортўхта қабр ёнида эндигида икки ярим ёшларидан ўтаёт-ган неварасини тиззасига олиб, – илк маротаба Туроншоҳни Саъдулла ана ўшанда кўрган бўлиши керак, – суврати одаму сийрати абгор бўлиб ўтирганида, Мирсайдулла ака аста энгашиб, оғаларча меҳрибонлик билан, қулоғига шивир-лайдилар: “Сандан розимиз, биздан ризо бўл, ўғлим , деб айтинг, иним!..”

… илоё охиратингиз обод бўлсин, Мирсайдулла ака! Сиз – ҳақ экансиз. Шукр, ўзига шукр.

Ана, Ғайбулла аканинг кўзлари очиқ кетди – ўғлининг… бир кунда, бир на-фасда дом-дараксиз йитган Ҳабибулласининг ўлик-тириклигини билолмай ўт-ди. Ўлди деса, гўри йўқ, тирик деса, ўзи йўқ. Жабр… жабр!.. Ғайбулла акага кўп жабр бўлди. Ниҳоят, сўнгсиз изтиробларга дош беролмай, аламзада юрак ёри-либ кетди. Иброҳимга эса чандон жабр: Ғафуржонидан на бир нишона қолди, на бола фақр… бирор бир сулувнинг сочларини тўйиб-тўйиб ҳидлаёлди.

3

Хомуш-хаёлчанлик билан, таниш-билишларга бир-бир қўнғироқ қилганидан сўнг, Нортўхта телефонни нари суриб, оғир ўрнидан турди.

Неваранинг каттаси – Туроншоҳ столни, кичиги – Шерзод хонтахтани эгал-лаб, дарс таёрламоқда эди.

Ҳали эрта. Ухлайдиган вақт эмас. Лекин, барвақт уйғониш керак: тунги уч-ларда!.. Шуни ўйлаб, Нортўхта ётоқхонасига ўтди.

Барибир, энди алламаҳалга довур ухлаёлмаслигини билса-да, тунчироқни ўчириб, уйқуга чоғланаркан, илк марта Ғайбулла ака билан қачон, қаерда уч-рашганларини эслашга уринди. Жуда кўп марта Ғайбулла ака билан кўришган, .жуда кўп маротаба Ғайбулла аканинг суҳбатидан баҳраманд бўлган. Лекин… биринчи марта қачон, қаерда учрашганларини эслаёлмади.

Ҳамиша, ҳар гал Ғайбулла акани эслагани баробарида, беихтиёр кўз ўнггида раҳматли Тилак жўраси одатича майин кулиб-жилмайиб, бор бўйича намоён бўлади. Билаяптики, Ғайбулла акани Тилак Жўрасиз тасаввур қилолмайди.

… во дариғ, энди уларнинг ҳар иккаловлари ҳам аламли, ҳар иккаловлари ҳам сўнмас ўтмишга айландилар.

Тилак Жўра – курсдоши – жўраси – сирдоши – маслакдоши эди. Унақа жўра камдан-кам бандасига насиб қилади. Буни энди… энди адоқсиз бир алам билан, қизғин бир ифтихор билан англаяпти. Раҳматли Фармон – синфдоши, у ҳам шу-нақа – қиёматли жўраси эди.

Бир хуфтон чоғи, – ҳануз у кунни Нортўхта яхши эслайди: 1981-йилнинг ўнинчи ноябри эди ўшанда – ҳалигина Машраб аканинг “ГУРУНГ”и кўриги-томошасидан қайтиб, “Время”ни томоша қилаётган эди. Нохос, телефон жи-ринглади. Шартта дастакни олиб, қулоғига тутди:

– Ассаломалайкум! – деди.

Дастакдан қиз боланинг йиғиданми, алланечук хирқираганроқ овози эши-тилди:

– Амаки, ўзингизми?

… ий-э, Нодирами?.. – Бирдан Нортўхта сергак тортди. – Нодира-ку! Тилак-нинг қизи. Тинчликмикан?

– Ўзимман, қизим, ўзим. Тинчликми?

Беихтиёр изиллаб-йиғлаб, Нодира:

– Уйимиз ёниб кетди, амаки! – деди.

Дабдуруст кўнглидан нохуш гумонлар кечиб, Нортўхта:

– Ўзларингиз омонмисизлар ахир?! – деди. – Отанг соғми?

… хайрият. Хайрият-э!

Пиёлада совиб қолган чойни гуппа кўтариб, шартта Нортўхта ўрнидан турди.

Хотини, ўғиллари – ҳаммалари, бетоқат, саволчан назар билан қараб ўтирган эдилар: тезроқ айтсангиз-чи, нима бўпти?

– Тилакнинг уйи куйипти.

– Вуй-ей, айтманг-эй! – деди хотини, паришон ёқасини ушлаб. – Ўзлари соғ-микан ишқилиб.

Бари соғ-саломат эканлигини айтиб, Нортўхта даҳлизга ўтди. Саросар ки-йинди.

Ё пирай, бирпасда йўлга шай бўлиб, Дилшод:

– Дада, ман ҳам сиз билан бирга бораман, – деди. – Яхшими?.. Яхши, денг.

Дилшод Тилакни яхши кўрарди, айниқса, унинг қўлларини ҳавога тўлғаб-тўлғаб, завқ-шавқ билан шеър ўқишига ишқивоз эди.

Тилакникида узоқ қолиб кетиши мумкинлигини ўйлаб, Нортўхта:

– Йўқ, Дилшоджон, – деди, йўлга шошилиб. – Ҳозир эмас, кейин… кейин!..

Тилак шаҳарнинг у чеккасида – Сағбон маҳалласида яшайди. Йўл олис… Ле-кин, кечки пайт бўлганлиги учун, қатнов анча камайган эди. Машинани учириб, ҳаял-замон ўтмай, етиб борди.

Дарвоза ёпиқ экан, аста итарган эди, очилди. Қоп-қоронғи бостирмадан ўтиб:

– Тилак! – деди.

Ичкаридан Тилакнинг бир қадар ҳорғин… бир товур мудроқ овози эшитилди:

– Келавер.

Қафасдайгина ҳовлича… Ҳовличанинг тўрт томони баланд деворлару иморат-лар билан қуршалган. Булутлар оралаётган синиққина ой нуридан атроф-тева-рак кўройдин. Ўртада ихчамгина сўри. Сўрининг устида сандиқ, жомадонлар, идиш-товоқ, кўрпа-тўшак қалашиб ётибди. Куйган кийиз ҳиди, ачимсиқ пахта-чағит ҳиди димоққа бурқсиб урилади.

– Кел, – деб, Тилак сўрининг бир чеккасида қаддини тиклади. Ҳаво аёз эди. Ечинмай ётган экан, бошида қулоқчини шалпайган телпак. – Ўт ўчирувчилар токни кесиб кетишди.

Нортўхта, қўллашиб кўришаркан:

– Болаларинг қани? – деди.

Эшиги, деразалари ланг очиқ уй томонга ишора қилиб, Тилак:

– Ана, – деди. Уф тортди. – Ётибдилар… Болохона ёниб кетди. Чироқдан эмиш.

Ялт тепага қараб, Нортўхта анграйиб қолди: том кўчирилган, тўсинлар ҳамда эшик-деразанинг кесакилари косовдай қорайиб кўринади.

– Анча китоб, дисертация.... – Бирдан нафаси қайтиб, Тилак оғир ютинди. – Э, қайси бирини айтай, қўлёзмалар ҳам куйиб кетди!

– Бошинг омон бўлсин, Тилак. Куйганга куйма, жўра.

Айтган ушбу гапи Нортўхтанинг ўзига ҳам аллатовур ғалати туюлди. Илк ма-ротаба бу гапни аллазамонлар – ўспирин чоғлари, “Қобуснома”да ўқиганлиги-ни эслади: к у й г а н г а, й и т г а н г а, ў л г а н г а – к у й м а!