Полная версия
Номох буолбут кэпсээннэр
Кэлээт да, ирэ-хоро чэйдээн баран, дьиэлээх киһиэхэ кэлбит соругун кэпсээтэ. Сыанатын ботуччу соҕус бысыһан ол күн бу ыалга хонно. Сарсыарда халлаан сырдыан быдан иннинэ туран, дьиэлээх тойон сылгыһыттара атыырдарын үүрэн аҕалан, үөрүн кытта хаһааларыгар хаайдылар. Тутан бас быалаан биэрээри гыммыттарыгар халыҥ куҥнаах хаҥыл ат туттарбакка үөрүн кыйдыы өрө холоруктана сырытта, хаарчахтарын сиэрдийэтин тоҕо көтөөрү куттаталаата. Кэлин сордоон-сордоон быыс күрүө иһигэр киллэрдилэр да, сылгылара бэриммэккэ кычыгыламмыттыы илин-кэлин атахтарынан тэбиэлэнэн, табыйан, тииһинэн түһүөлээн дьону олох чугаһаппата.
Тиһэҕэр тиийэн дьиэлээх тойон:
– Дьэ, миҥэ гынар атыырыҥ ити баар. Сылгы гыныах буоллаххына, бэйэҥ тутан биэр, – диэн дьаһайда.
Уоһук саҥата суох сылгыһыттартан атын бас быатын, үүнүн-тэһиинин ылан кыбыыкка иһигэр турар атыырга баадайан тиийдэ. Итиэннэ: «Нокоо, аргыый буол!!!» – диэбитинэн, атыыры сиэлиттэн харбаата. Саһаан үрдүктээх сүүнэ киһиэхэ сүр баттатан били баппатах атыыр хараҕын икки чанчыгынан бүлтэччи көрөн, уоһун ыртатан бөдөҥ тиистэрин килэппитинэн, тоҥон титирээбиттии салҕалыы, түөрт атаҕын өчөһүннэрэ баҕаналыы тэбинэн баран таалан хаалла. Уоһук бас быатын кэтэрдэн суларын сөллүбэт гына туом-туу баайаат, күрүө баҕанатыгар көнтөһүн эрийэ тардан хантаччы баайан кэбистэ. Ону кэтэһэн туран сылгыһыт уолаттар ат үүнүн кэтэрдэн, буутайдаан, өрөһөтүгэр хоноһолорун таба тэллэҕин сыһыары тардан ыҥыырдаан, холунун кытаанахтык баайан, сылгыны айааһааһын сиэрин-туомун ситэрдилэр. Ол күн Уоһук миинэн кэлбит соноҕоһун астаан аһаатылар-сиэтилэр, киэһэ хойукка диэри былыргы-аныгы сэһэни-сэппэни сэһэргэһэн хойутаан утуйдулар.
Нөҥүө күнүгэр хоноһо сөпкө соҕус туран, дойдутугар айанныыр чааһа кэллэ. Аатырбыт-сураҕырбыт атыыры тоҥус киһитэ хайдах миинэн барарын көрөөрү, ыраах-чугас ыаллар бары мустан атаараары тоҕо суулаһан таҕыстылар.
Уоһук тиэтэйбэккэ эрэ атыырын көнтөһүн сүөрэн, бүтэй ааныгар чугаһатта, туора тардыллан турар сүллүгэстэр аттыларыгар туран ат баһын быатын дэгин өттүттэн холбуу тутта. Атыыр, тулуйбатахтыы-тэһийбэтэхтии, тэпсэҥэлээн ылла. Сылгыһыттар сүллүгэһи сулбурута тардалларын кытта, атыыр бөтөрөҥ ойуунан таҕыста. Ону кытта бэдэр бэргэһэлээх, тииҥ кутуруга нээлбилээх, бүүчээн тириитэ сарын таҥас нээлбиктээх, бөрө үтүлүктээх, таба саҕынньахтаах, таба тыһа күрүмүлээх киһи атыыр ойоҕоһунан сүүрэн тэлэкэчийэн иһэн, ыарҕаттан көтөн тахсыбыт хабдьы курдук салгыҥҥа дайаат, лөглөс гына олоро түһэн быраһаайдаһан, уҥа илиитин өрө көтөҕөн кэннин хайыһан көрбөккө эрэ, ат туйаҕынан чигди хаары көҥү тэптэрэ уу дьоруонан битигиччитэ турда. Ону көрөн туран дойдулаах тойон:
– Оо, тэгил дойдуттан тэҥнээҕэ, хол дойдуттан холооннооҕо кэлбит эбит. Манна сылдьан дьон оттоох күрүөтүн алдьатан дьылга ыытыаҕынааҕар, атын үөр атыырдарын аймыаҕынааҕар, туора дойдуга баран туйгун атыыр буоллун, атын сиргэ баран ааттаах ат буоллун! – диэн ботуччу да соҕус сыанаҕа атыылаабытын бэркэ астынан туран алҕаата.
Уоһук күҥҥэ уоннуу көһү түһэн нөҥүө күнүгэр киэһэ хонугар өтөҕүн булла. Тымныы күн-дьыл ыган иһэр буолан, өр таалалыы сыппакка, суол-иис көрө таарыйа өтөҕүн таһынааҕы үрүйэлэри сыыйда, харыстыы соҕус дулҕалаах маардаах хочолору устатынан-туоратынан оймоото. Ол тухары ат улаханнык илистибитэ көстүбэтэ, сымнаҕас систээҕэ, дул-ҕаһыт-дьаппаһыт дьоҕурдааҕа билиннэ. Онтон дьэ ыырын кэҥэтэн ааттаах Ааллаах өрүс үрэхтэринэн, Аллан эбэ хаҥас кытылларын от үрүйэлэринэн тайааталаата. Ол аайы атыырын бииртэн биир дьоҕурун таһааран, майгытын билэн истэ. Сөхпүтэ диэн баар: биирдэ саһылы эккирэтэн ситэн тайаҕынан охсон бултуоҕуттан, сылгыта бэйэтэ иччитигэр оҕустарар түгэн биэрбэккэ илин туйаҕынан табыйан эбэтэр таптарбатаҕына тииһинэн түһэн моонньун булгу хадьырыйан бултаан биэрэр буолла. Хайа да бэйэлээх тайаҕы атахтаах оҥорбокко ситэн тиийэн, тойонугар тайыынан өтөрү түһэртэрэн бултатан абыраата. Онон, атыырын эллээн баран, Хардааччы диэн соргулаах ааты иҥэрдэ. Ол да буоллар тыа да талыы кыылларыгар уҥмат тыҥалаах, быстыбат бырталаах лөкөйдөр баар буолар эбиттэр.
Биирдэ Уоһук Эбэ мууһа турбутун кэннэ Кээлбик диэн от үрэххэ тайахтыы таҕыста. Ол күн бу соторутааҕыта кэлэн ааспыт лөкөй суолун көрөн үөрдэ, хайаан да эккирэтэн ситэн бултуурга сананан атын суолу батыһыннаран тиҥилэхтээтэ. Улгум бэйэлээх Дьөһөгөй оҕото ону эрэ кэтэспиттии, бугуһуйбут курдук иннин диэки түһүнэн кэбистэ. Арай кыыллара, бөрө курдук, барбыт тосхолун уларыппакка арҕаа диэки айанныы турбут. Уоһук ыраатаары гынныбыт ээ диэн ытырыктата санаан баран атыырыгар эрэнэн – эккирэппиччэ эккирэтиэххэ диэн атын айанын быспакка, тула өттүн көрө-истэ истэ. Күн аҥаарыттан ордук айаннаатылар да, лөкөй сынньаныах, тохтуох быһыыта биллибэтэ. «Төннүбэккэ сыыстым дуу», – диэн хаста да төннөөрү гынан баран тохтоон, атын сиһин сынньатан, тас саҕынньаҕын хонноҕун анныгар укта сылдьар уулларыллыбыт эһэ сыатыттан ойо ыстаан, буспут тайах этиттэн сыыйа тардан сиэн сэниэ ылан, ирэн-хорон, эрчимирэн баран атыырыгар хатаастан тахсан салгыы эккирэттилэр. Сотору соҕус кыһыҥҥы кылгас күн бүтэн, хараҥаран барда. Ону кытта Хардааччы кыыллара чугас баарын биллэрэн, уһуктаах кулгааҕын чөрөтөн сотору-сотору уҥа-хаҥас хамсатан иһиллиир курдук туттан иччитин сэрэппэхтээтэ. Субу киэһэ сиппэттэрин билэн уонна хараҥаҕа кыылын кытта бодьуустаһарын сылаарҕаан, Уоһук миҥэтин, титирик иэйэ аттыгар тохтотон, сойута таарыйа кураанах титириктэри тоҕута тардыталаан, мутуктарын тоһуталаан, тосторута үктэтэлээн сотору бэрт улахан кутааны отунна. Сылгытын илиҥҥи уҥа атаҕыттан көнтөһүнэн өртөөн хойуу өлөҥҥө ыытта. Маарыҥҥы аһыттан үссэнээт, тас саҕынньаҕын халтаама курдук тиирэн көхсүн хаххаланан, уотун көннөрөн биэрэ-биэрэ, нухарыйталаан ылла.
Сарсыарда сулустар хайысхаларынан быһааран эрдэ ту-ран, атыырын тутан, салгыы лөкөйүн сонордоон барда. Лөкөй да бөлүүҥҥү сиртэн улаханнык ырааппатах. Сарсыарда халлаан лаппа сырдыыта, Нуотара баһын ыраас маарыгар сотору-сотору онон-манан тыынара күдэриктийэн көстүтэлиир буолла. Атыыр да ол күдэриги көрөн, эбии холкутугар түспүт курдук буолла. Айанын эппэккэ да, бытаардыбакка да иннин диэки дьулуруйан истэ. Күнүһүөрү Амма сиһин тэллэҕэр дьааҥыттан киирбит атыыр ойуһар кырыа буолбут көхсө субу чугаһаан кэллэ. Аттаах киһи ыкса астаран кэлбитигэр, сэниэтэ эстибит лөкөй атаҕын баҕаналыы тэбинэн турунан кэбистэ. Киһи уһуну-киэҥи саныы барбакка, үөрүйэх киһи быһыытынан булдун хаҥас холун аннынан тайыытынан биирдэ супту түстэ. Лөкөй соһуйбуттуу иннин диэки ыстанан иһэн умса баран, сирэйинэн хаары хоруйда.
Уоһук булдун икки буутун этин элийэ баттаан бэрэмэдэйигэр хаалаан уонна сыаналааҕын аанньа тириитин түрбэлии эрийэн ыҥыырын кэннигэр баанан баран, айан суола бу туһунан баара буолуо диэн атын соруйан кэбистэ. Ол киэһэ ыкса түүн айан суолун уонна ыалы булан сылаас сиргэ хонно. Сарсыныгар ыалыгар кыылын этиттэн бэрсэн, дьиэлээх хаһаайыҥҥа булда ханна хаалбытын ыйан баран дойдулаата.
Күн-дьыл ааһан истэ, Хардааччы аата ат туйаҕа тиийэринэн иһилиннэ, эт сиир дьоро киэһэлэргэ хоноһо, дьиэлээх сэһэнэ буолла. Хардааччы олоҕор аҥаардас булт эрэ соргулаах күннэрэ баар буолуохтара дуо? Бары тыынар тыыннаах, хамсыыр харамай аналынан, «балык ыамнаах, киһи күннээх» дииллэринии күөх сайыҥҥа көччүйэр, ууһуур-тэнийэр дьол имэҥин амсайар күннэр эмиэ бааллара. Амматтан кэллэҕин утаа, иччитэ бэйэтин үөрүгэр сыһыарыаҕыттан, кырдьаҕас атыырын харайыаҕыттан билигин кини үөр баһылыга буола сылдьар. Кэлээт да, кини үөр быыһыгар сылдьар туллук курдук туус маҥан кытыты Туллукчайы сөбүлүү көрбүтэ. Туллукчай да, кинини анала кэлбитинии, атыҥыраабатаҕа. Атын аҕам биэлэр курдук ньылайан, тэбиэлэнэн астаһыннарбатаҕа. Билигин Туллукчай үөр бас-көс биэтэ, мэлдьи кини аттыгар буолар, үөр олоҕун сүрүннэһэр, сылы-сыллата бэйэтин курдук кулунчуктары төрүүр.
Сылы-хонугу кытта Уоһук бэйэтэ кырдьа быһыытыйда, аһыыра-сиирэ мөлтөөтө. Эти сиэтэҕинэ, куртаҕа дэлби аалларан ыалдьар, ол иһин аһын уларытан хаан буһартаран сиир, бурдук дэлэй соҕустук көһүннэҕинэ судурааннаан, оргуйбут ууга суурайан убаҕас хааһы гына оҥорторон үссэнэр. Оччоҕуна, хайдах эрэ куртаҕа сынньаммыт, ыарыыта аматыйбыт курдук буолар.
Дьылдьыттар сабаҕалыылларынан, быйыл угут дьыл буолуох курдук, ол гынан баран саас үллүктээбит хаар муус устар ортотугар уостан, сир хайыы-үйэҕэ элэмэс таба курдук дьүһүннэннэ. Саас уһаары гыммыт сибикилээх, күн эмиэ да чэмэличчи тыгар курдук да, хатааһына диэн сүрдээх. Сүгүн-саҕын мууһун ууллартарбат. Былырыын күһүн күөллэр, үрэхтэр тот сытан тоҥмуттара. Сэтинньи ортотуттан саҕалаан олунньуга диэри хастыы эмэ күннээх сэргэ баһа сэтэриччи тоҥор тымныылара түһүтэлии сылдьыбыттара. Ол да иһин буоллаҕа, муус быйыл аһара халыҥ. Онон, өрүс үрдүгэр олорооччулар сүрүннээн сэргэҕэлиир сонуннара өрүс быйыл хайдах эстиэн, былыргыны – аныгыны санатыһан, күнү-дьылы сылыктаһыы буолла.
Ыам ыйын ортото, кэтэһиннэрэн-кэтэһиннэрэн, күүтүүлээх кэмнэрэ дьэ кэллэ. Күндэ үрэх үрдүк мырааннарыгар олорор аҕа уустара сэрэхтээх өттүлэрэ ынахтарын-сылгыларын хаайталаатылар. Арай Тараах эрэ оҕонньор наҕылыйан олорон баран, дьон олус аймаммытын иһин, үрэҕи туораан уонча сылгытын хочоттон сатыы үүрэн кэлэн иһэн сынньана түһэн, чэй иһээри амынньыары тоһута сылдьан, дулҕа быыһын көрбүтэ: уу күрүлгэннии күллүгүрээн, көрдөрбүтүнэн туран сүүрүгүрбүнэн барда. «Арааһа, өрүс эһиннэ, хочону уу толоро илигинэ тэскилии охсуохха, сылгылар бэйэлэрэ да батыһан тиийээ инилэр», – дии санаат, солуурчаҕын тоҕо сүөкээт, үс биттэхтээх үрүмэччи тыытыгар харбыаласта. Маар быыһыгар уу туолбута сүрдээх. Ууну-сииги кэспитинэн үрэх үрдүн кырдалыгар тиийбитэ, маарыын үөһэ тардыбыт тыыта субу устан барыахтыы, биэтэҥнии-күөгэҥнии турар эбит. Хата, талахха баайбыта абыраабыт. Сүөрэн, бэйэтигэр тарда охсон, киирэн олорон баран, мыраанын диэки сыыйылыннарда. Аартыгар тиксэн баран, били кырдалын көрбүтэ: уу үрдүнэн таһыйа охсон эрэрэ.
Аллан эбэ уонна Күндэ үрэх хочотун икки ардыгар баар үрдүк булуҥҥа Оҕонньор ууһун өтөҕүн хоту уһугар олорор Уоһук Сахаарап уолаттара биир күн эбэлэригэр киирэ сылдьан, сотору соҕус төннөн кэллилэр:
– Аҕаа, өрүспүт мууһа үөһэ Буор Хайаны бэтэрээ өттүнэн быстыбыт уонна ыраахха диэри ырааһырбыт. Байанай аартыгынан Уҥуор Кээлбиккэ диэри киһи тыынан куттаммакка тахсар буолбут. Онтон Буор Хайа анараа өттүгэр Халҕаннаах сээнинэн муус дьааҥы хайатын курдук өрөһөлөнөн тахсыбыт. Уу буоллаҕына, күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ, кэлэн эрэр. Били киирбит ыллыкпытынан арычча ууттан куотан кэллибит. Арааһа, улахан уу кэлээри гынна.
Ону истэн баран, хаҥас диэки ыарыытын уталыта сып-пыт Уоһук нааратыттан туран, сандалытыгар тайанаат:
– Хайа, ноколор, иэдээн буолбут. Олоруохпут дуо, балаҕан, хотон эркиннэрин көтүрэн, сыһыаран кэтит далаһата оҥостуохха, сүөһүлэрбитин онно таһааран баайталыахха, бэйэбит эмиэ онно хатааһыннахпытына, ордор буолбуппут. Чэйиҥ, тахсыаххайыҥ! – диэн дьаһайаат, сүгүллэн туран уолаттарын кэнниттэн таһырдьаны былдьаста.
Өрүс эстибитин биллэрэн эбэттэн тымныы, уорааннаах салгын охсулунна. Бэрт тиэтэлинэн киэһэ хойукка диэри болуоттарын оҥорон бүтэрдилэр. Сүөһүлэрин онно таһааран баайталаатылар, малларын сыыһын эмиэ биир уһукка курулаатылар уонна туох дьүүл-дьаабы буоларын кэтэһэн олордулар. Сарсыарданан өтөхтөрүн үрдүнэн уу таһыччы охсон кэбистэ, тула килэччи уу буолла, тыа, ойуур быыһыгар сылбай ууга көҕөттөр саҥалара мээтиргээтэ, чыккымайдар саҥалара чырыктаата, далаһаларын сыыһа дагдаҥнаата. Уоһук санаата болуоттарын тутан турар кирис быаларыгар, өтүүлэригэр уонна сылгыларыгар буолла. Быалара билиҥҥитэ чиҥ курдуктар, онтон сылгылара барахсаттара ха-йастылар буолла? Хардааччы акаары сылгы буолбатах, үөрүн ханна эрэ үрдүк сиргэ таһааран быыһаа ини. Эчи, быйылгы көмүөл уута кэлбитэ балысхана, соһуччута да бэрт.
Хардааччы Күндэ үрэх хайаларын утарыта Өлөрсүбүт Маарыгар мэччийэ сылдьан эмискэ тымныы салгын охсубутугар, уруккутунан өрүс мууһа хамсаабытын сэрэйбитэ. Үрэх хаатыгар уу сүүрүгүрдэр тыаһын истэн уулаары киирбитэ, хайыы-үйэ уу үрэх эниэтин ортотунан буолан эрэрэ. Сулбу-халбы уулуу охсоот, төттөрү үөрүгэр тиийэн сааһаабыт өтөхтөрүн диэки үүрбүтэ. Ол кэмҥэ хочо устатынан, туоратынан халааннаан эрэрэ. Тымныы ууттан куттанан атыырдарын суоһурҕаныытыгар да бэриммэккэ, кытыттар уонна тыйдар төттөрү үрэхтэрин үрдүгэр салаллан тахсыбыттара. Ол икки ардыгар Үрэх хаата туолан, күөгэҥнээн сылгылары өссө ордук куттаабыта. Бэрт кыра уһун синньигэс томтор сир баарыгар тахсан, мустан биэлэр, ууну сытырҕалыы-сытырҕалыы, бүтэйдии куттанан титирэһэ турбуттара.
Хардааччы кытыттарыгар уордайан, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы, ытыран, тэбэн көрө-көрө ууга киллэртии сатаабыта да, кытыттар кинитээҕэр ууттан чаҕыйбыттара.
Ол курдук сылдьан Хардааччы сыыгынас тыаһы иһиттэ. Хонос гынан көрө түспүтэ: хочо үөһээ баһыттан буор мыраан ойуурун тоҕо солоон хайа саҕа дьапталлыбыт муустар халҕаһалыы анньан иһэллэрэ! Эмискэ күүһүрэн кэлбит тыалга муус тыаһын быыһынан ыраах ханна эрэ хочо ортотун диэки сылгылар ииримтийбиттии айманыылара иһиллэн ааста.
Ол икки ардыгар кинилэр турар тоҕойдорун таһынан бэриэччит муустар устан ньолбоһон бардылар. Хардааччы Туллукчайын диэки көрөн иччилээхтик кистээн дьырылатта да, муустаах ууга күөнүнэн күр гына түһэн хайа эҥээр диэки харбаабытынан барда. Кини кэнниттэн Туллукчай кулунчугун кистээн ыҥыраат, батыста. Кулунчук ийэтин самыытын көрөн эмиэ ууга ыстанан киирдэ: илин атахтарын күөрэҥнэтэн харбаан чалымнатан иһэн, биир муус кэлбитигэр онно ойон тахсаары илин атахтарынан тарапачыҥнаат, халтарыйан тас иэнинэн ууга баран түстэ. Ол түһүүтүгэр кулгааҕар уу киллэрэн аны ону илгистэн таһаарабын диэн, муннунан ууну сыҥан ылла да, соһуйан кистээн дьырылатта. Туллукчай кулунчугар төннөөрү эргийэрин кытта, түргэн сүүрүккэ быстыбыт халҕаһа муус субу барыйан кэллэ.
Хардааччы кытылга тахсаат, муустаах уутун сахсынан иннин диэки батыччахтаан баран, баһын булкуйан төннөн кэлэн үрэх үрдүн көрбүтэ: быыһа суох көһөҥө муустарынан туолбут. Урут ааспыт муустар кэннилэригэр Туллукчай кистиирэ иһиллэргэ дылы гыммыта да, бэйэтэ көстүбэтэ. Хардааччы Туллукчайа тахсыбатаҕын итэҕэйбэтэхтии, хайа эниэтин устун үрэҕи батыһа ойутан ыһылыннарда. Кытылга сүүрэн тахсыбыт муустар быыстарыгар биир да сылгы тахсыбыта көстүбэтэ. Онтон кистии-кистии, туораабыт сирин туһунан көрбүтэ да: көмүөл сыҕайан кэбиспит мууһа буом буолан турара. Атыыр ол буому эрэ тоҕута-хайыта тэбиэлээтэҕинэ быыс арыллан үөрэ быыһаныаҕыныы, ииримтийэн туран көһөҥө муустары кэлин атахтарынан тэбиэлээтэ, илин туйахтарынан хампарыта сыста, тииһинэн да түһүөлээн көрдө да, абыраллаах быыс арыллыбата. Үөрүттэн мэлийбит атыыр ол күн өр кытыл устун, төттөрү-таары кистии-кистии сүүрэкэлээбитэ, төннөн кэлэн хаста эмэ төхтөрүйэн күөх мууһу көҥөрүтэ тэбиэлээбитэ, бүтэр уһугар туйахтарын ойута тэбиэлээн, модьу тиистэрин тосторута хадьырыйталаан сэниэтэ-сээбэһэ эстэн, эниэ үрдүнээҕи сиһиккэ тахсан ааспат-арахпат аһыыга ылларан иэҕэҥнии, сиэлэ, кутуруга намылыйан сукуллан турбута.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.