Сырдык курус

Аайа бүгүн маҥнайгы экзамена. Кыыс долгуйан аанньа утуйбата, университекка ким-хайа иннинэ кэллэ. Сотору оҕолор мустан бардылар. Бүгүн өйтөн суруйаллар. Бу кэнниттэн үөрэххэ туттарсааччылар охсор аҥаардара эрэ хаалар үһү. Улахан аудиторияҕа элбэх баҕайы остуол турар, хойутуу кэлбиттэргэ миэстэ тиксибэккэ, остуолга үстүү буолан олорорго күһэлиннилэр. Экзамен тутааччы преподаватель, орто уҥуохтаах, ачыкылаах эдэр дьахтар, дуоскаҕа темалары суруйда. Икки тема оскуолаҕа барбыт классиктар айымньылара уонна үһүс көҥүл тема «Аныгы кэмҥэ ыччат миэстэтэ» диэн. Оҕолор суугунаһа түстүлэр, арааһа, үгүстэр көҥүл теманы таллылар быһыылаах. Сотору бэчээттээх лиистэри түҥэттилэр. Аайа үс тематтан хайатын таларын толкуйдаан көрөн баран, Лермонтов «Герой нашего времени» айымньытын талла. Печорин бэйэтин кэмигэр тоҕо сөп түбэспэтэҕин арыйыахтаах. Аайа үчүгэйдик билэр айымньытын төбөтүгэр сааһылаан, былааннаан баран, аа-дьуо суруйан барда. Өйтөн суруйууга үс чаас бэриллэр. Онон ыксаабакка суруйуохха сөп. Аайа алта лииһи суруйан баран, сыыһаларын көннөрөөрү, хат-хат ааҕан көрдө. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах, кулгааҕын сабар уһун баттахтаах нуучча уола cуруйуутун ким-хайа иннинэ туттарда. «Өйдөөх баҕайы уол быһыылаах, үлэтин биэскэ суруйбута буолуо» Аайа аудиторияттан эрэллээхтик хааман тахсан барбыт уолу батыһыннара көрөн хаалла. Аайа суруйбут үлэтин хос-хос аахтаҕын аайы астыммат санаа киирэр, элбэҕи уларытыан, эбиэн-сабыан баҕаран көрөн баран, бириэмэтэ тахсан эрэрин иһин хайдах баарынан илдьэн биэрдэ. Кинини кытта бииргэ хас даҕаны оҕо түмүктээтэ.

Печориннар ханнык баҕарар кэм геройдара буолуохтарын сөбүн, судаарыстыба, уопсастыба бары тутула хайдах да киһиэхэ барытыгар сөп түбэспэтин, онон «лишнэй» киһи проблемата өрүү баарын дакаастыы сатаата. Кинини өйдүүллэрэ дуу, суоҕа дуу. «Таах даҕаны аһара бардым быһыылаах, ордук-хос куолута суох көннөрү айымньы ис хоһоонун биэриэххэ баара…».

– Ты сейчас в какую сторону идешь? Может, вместе пойдем? – эмискэ күп-күөҕүнэн тэрбэччи көрбүт нуучча кыыһа ситэн ылан санаатыттан аралдьытта. – Меня зовут Трофимова Лена. А тебя?

– Аайа.

– Ты на какую тему написала?

– «Герой нашего времени».

– А я выбрала свободную тему. Не знаю, что получилось. Вообще-то я могла бы «Войну и мир» выбрать, про философию дуба можно же было написать.

– Вот я тоже думаю, что тему чересчур усложнила.

– Ладно, что будет, то будет, ничего уже не поменяем. Так ведь?

Кыргыттар тохтобулга диэри аргыстастылар. Аайа автобус күүтэ хаалла, оттон Лена, үрүҥ-хара горуох ойуулаах былаачыйата тыалга тэлимнээн, чэпчэкитик үктэнэн сатыы бара турда.

Учебнай-лабораторнай корпус иккис этээһигэр истиэнэҕэ тэллэх саҕа испииһэккэ сочинение суруйбут оҕолор сыаналара тахсыбыт. Аайа араспаанньата бастакынан турарын булан ылла, сүрэҕэ кыл түгэнигэр тохтоон ылла – 5/4! «Һуу!» – кыыс чэпчэкитик өрө тыынна. Эппиттэрин курдук, өйтөн суруйуу кэнниттэн үгүс оҕо туораабыта. Аны история уонна омук тылын экзаменнара хааллылар. История, обществознание – Аайа сөбүлүүр предметтэрэ. Кыра кылааска сылдьан «Древняя история» учебнигын интэриэһиргээн эрдэттэн ааҕан кэбиһэрэ. Хайа баҕарар предмети үөрэнээччи ылынара-ылыммата учууталтан быһаччы тутулуктаах. Экзамеҥҥа бэлэмнэнэ сылдьан Аайа учууталларын элбэхтик санаата. История учебнигын ааҕа олорон Иван Петрович куолаһын бу баардыы истэн кэлэргэ дылы. История учуутала Иван Петрович кумааҕыта тойо суох эрчимнээхтик киирэн кэлэрэ, чочумча саҥата суох кылааһы эргиччи көрөн тура түһэн баран:

– Записываем тему, – сөҥ куолаһынан быһыта биэрэн эрэр курдук саҥарара. Уһун дьылыгыр уҥуохтаах буолан, дуоскаҕа төҥкөйөн туран суруйара. Онтон оҕо эрэ кутун тардан кэпсээн барара… Учууталлара бэртээхэй да кэпсээнньит! Аайалаах кылаастарын кыргыттара бары «Анкета» диэн тэтэрээттээх буолааччылар, онно «Ханнык предмети ордук сөбүлүүгүн?» диэн ыйытыыга уоллуун-кыыстыын бары историяны бастакынан суруйаллара. Иван Петрович уруогун билбэт оҕолору күлүү-элэк оҥостор идэлээх буолааччы.

– Көрүҥ эрэ, барбатах миин курдугунан көрөн турарын! Суох, суох, туох эрэ күлүм гынна ээ! Хайа?.. Ээ, доҕоттор, хараҕа улам өһөн барда, өһөн барда… – көннөрү сэмэлиирдээҕэр, кини ити ньымата оҕолорго ордук дьайара. Оҕолор, кылаас ортотугар күлүүгэ барымаары, бары историяҕа бэлэмнэнэн тиийэллэрэ.

Аайа киэһэ хойут библиотекаттан тахсан, ыксаабакка дьиэтин диэки баран иһэр. Күнү быһа күн уотун сыралҕаныттан сылайбыт дьон сөрүүн түспүтүгэр таһырдьаны былдьаспыт курдуктар. Ленин проспегар толору киһи. Пааралар аа-дьуо дьаарбайа сылдьаллар. Үтүө да киэһэ! Кыыс историятын билиэттэрин барытын ааҕан бүтэрэн, сүргэтэ көтөҕүллэн ахан иһэр. Дойдубут историята дьо-һун даҕаны, Аҕа дойду сэриитигэр Ийэ дойдуну муҥура суох таптыыр норуот ити айылаах бэлэмнээх, сэбилэниилээх өстөөҕү кыайдаҕа, партия үлэтэ-хамнаһа дьэҥкэтэ, ситиһиитэ элбэҕэ, былаана киэҥэ. Кыыс Сэбиэскэй Сойуус кини дойдута буоларыттан улаханнык киэн тутта саныыр. Америкаҕа үлэтэ суохтар элбэхтэр даҕаны, хайдах бэйэлэрин дьонун үлэнэн-хамнаһынан хааччыйбаттарый, уонна өссө куруук Сэбиэскэй Сойууһу утары араас үлэни ыыталлар. Кини дойдутугар дьон бары тэҥ, киһи барыта үлэлээх-хамнастаах, аччыктааһын диэн суох, астаҥас дэлэй. Бары инникигэ эрэллээхпит, сотору Коммунистическай тутулга тиийиэхпит. Ол киһи аймах муҥутуур сайдыыта буолуоҕа. Кини Сэбиэскэй Сойууска төрөөбүтэ – дьоло!

Бу курдук эргитэ саныы иһэн, Аайа Лераны көрсө түстэ. Омос көрөөт, баар-суох дьүөгэтин билбэтэ даҕаны. Кып-кылгас, быакаҕар джинсы дьууппалаах, кустук бары өҥүнэн оонньуур «разлетайка» куопталаах, ап-араҕас улахан пластмасс ытарҕалаах, араҕас улахан оҕуруолаах, эмиэ оннук дьүһүннээх платформа босоножкалаах, хараҕын харса суох халлаан күөх кыраасканан бистибит, халыҥ толлоҕор уоһун кып-кыһылынан помадаламмыт – букатын муода сурунаалыттан түспүт кыыс турар.

– Хайа, Аайа, киһини көрбөккө ааһа сыстыҥ дии! Биһиги Ванялыын киинэттэн иһэбит. Тоска баҕайы киинэ дии? – Лера, атаах оҕо курдук уоһун толлоччу туттан, куустуһан турар уолуттан ыйытар.

– Мин киинэни эрэ өйдөөн көрбөтүм, – дыраҕар сарыннаах, сахаҕа көстүүлээх уол күлэн ымах гынар.

– Бүт эрэ! Коммунистка дьүөгэм өйдүө суоҕа, – Лера солуута суох күлэн ылла. – Аайа, бачча киэһэ тоҕо соҕотоҕун дьаарбайа сылдьаҕын? Куорат күлүгээттэригэр түбэһээйэҕин. Ванюш, баар-суох подругабын дьиэтигэр атаарыах эрэ.

– Лера, хайа, туох сонуннааххыный? Экзамеҥҥын хайдах туттардыҥ? Олох сүтэрсэн кэбистибит дии…

– Английскайбын түөркэ туттардым. Аны история уонна нуучча тыла хаалла.

– Бэрт дии. Мин эмиэ өйүүн историяны туттараары сылдьабын. Билиэттэрбин барытын үөрэтэн бүтэрдим ээ. Оттон эн?

– Историяны аахпакка даҕаны туттарар инибин. Оскуолаҕа Иван Петрович кэпсээбитэ барыта хаалан хаалбыт курдук. Чэ, уулаан-хаардаан туттарар инибин. Ваня сельфакка туттарса сылдьар. Билсэн кэбиһиҥ: бу мин доҕорум Ваня, оттон бу – дьүөгэм Аайа.

– Лера эн тускунан элбэҕи кэпсээбитэ. Эйигин санаабакка ааспыт күнэ да диэн суох буолуо.

– Конечно, бииргэ үөскээбит дьүөгэбин хайдах саныам суоҕай. Чэ, Аайа, пока, – Лера, Орджоникидзе болуоссатыгар кэлээт, ханна эрэ тиэтэйэр киһилии быраһаайдаһа оҕуста.

Аайа дьүөгэтэ оттомо суох быһыыланарыттан хомойо санаата. Куоракка кэлиэҕиттэн ити хаһыс-хаһыс уолай? Урут күн аайы кэлэ турар бэйэтэ кэлин олох да сүтэн хаалар буолла. Бүгүн алҕас көрсө түстүлэр. Лера манна кэлэн итинник тосту уларыйбытыттан Аайа сөҕө саныыр.

Дьиэтигэр кэлбитигэр, ийэтэ ааҥҥа сүүрэн кэллэ.

– Хайа, бу туох баһаам сырыытай? Уон чаас буолан эрэр дии. Киһини куттааҥҥын!

– Лераны көрүстүм.

– Илиигин суунан баран кэлэн аһаа. Соркуойбун бу үһүс төгүлүн сылытан эрэбин.

Аайа куукунаҕа киирэн, ийэтэ бэлэмнээбит минньигэс аһылыгын сытын ылан, аччыктаабытын өйдөөтө.

– Бүгүн аҕаҥ табаарыһыгар приемҥа киирэ сырыттым. Хата, наһаа үчүгэйдик көрүстэ. Коля оҕолоро улаатан, үөрэхтэнэн эрэллэр эбит диэн үөрэр. Эдэр сааспытын элбэхтик аҕынныбыт. Коля туһунан сырдык, үтүө эрэ өйдөбүллээхпин диир. Приемнайыгар уочараппын кэтэһэн олорон көрдөхпүнэ, киниттэн киһи барыта толлор курдук туттарын-хаптарын иһин, уларыйдаҕа буолуо диэн куттаммытым, хата, Баһылай уруккутунан. Таһымнаах киһини былаас буорту гыммат эбит дии санаатым.

– Дьиэни туох диирий?

– Тоойуом, ити боппуруос өтөрүнэн кыаллыа суох. Эн үөрэххэ киирдэххинэ, мин дойдубар төннүөм. Манна үлэтэ да, дьиэтэ да суох хайдах олоруохпунуй? Василий Павлович быыс-хайаҕас булан, чугас доҕорум дьиэ кэргэнин дьиэлии сатыам диэн тылын биэрдэ. Улахан киһи тылынан мээнэ оонньообот буолуохтаах. Киниэхэ быһа тахсар төлөпүөн нүөмэрин биэрдэ. Онон кэтэһэрбэр эрэ тиийэбин.

Аайа историятын, английскайын биэскэ туттаран, үөрэххэ холкутук киирдэ. Үөрэххэ киирбит оҕолор испииһэктэрин үрдүк бааллаах оҕолортон саҕалаабыттар, онно Аайа аата үһүс киһинэн киирбит. Кини иннинэ оскуоланы кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбит икки кыыс экзаменнарын барытын биэскэ туттаран, испииһэги эрэллээхтик баһылаабыттар. История экзаменын Аайа өтөрүнэн умнубата буолуо. Билиэккэ баар үс боппуруоска барытыгар эппиэттээбитэ.

– Үчүгэй. Билигин эбии боппуруос биэриэм, онно үчүгэйдик эппиэттээтэххинэ, биэһи туруоруом, – ачыкытын үрдүнэн көрбүт орто саастаах киһи кыыһы тургутардыы көрөр. – Коллективизация туһунан тугу билэргин кэпсээ эрэ.

Аайа, коллективизация туһунан учебникка туох сурулллубутунан кэпсээн баран, ол политика мөкү өрүтүн эмиэ ырытта. Тыа ыала хайаан даҕаны чааһынай бас билэр хаһаайыстыбалаах буолуохтааҕын, күүс өттүнэн холбооһун тыа сирин уопсай балаһыанньатыгар, саха киһитин өйүгэр-санаатыгар хайдах охсуулааҕын туһунан санаатын эттэ. Преподавателэ, соһуйбуттуу истэн олорон баран, аны НЭП туһунан ыйытта. Аайа революция кэнниттэн дойдуга политическай эрэ өттүнэн буолбакка, экономикаҕа эмиэ саҥа сыһыан олохтонуохтааҕын туһунан ымпыктаан-чымпыктаан кэпсээтэ.

– Биһиэхэ, историческай факультекка, киирээччилэр даҕаны маннык эппиэттээбэттэр. Андреева, историческай салааҕа киириэхтээх киһи сылдьаҕын быһыылаах. Онно киириэххин санаатаххына, миигин булаар. Бу улахан да улахан биэһи туруордум.

Тетя Надя бүгүн Аайа үөрэххэ киирбитин бэлиэтээри түбүгүрэ сылдьар. Татьяна Иннокентьевна утаран көрбүтэ да, санаабытын оҥорон баран тэйэр майгылаах Надя ону ылымматаҕа чуолкай. Куоракка баар аймахтарын, билэр дьонун, бэйэлэрин оҕолорун, сиэннэрин түмпүттэрэ сүүрбэттэн тахса буоллулар. Даачаҕа таһырдьа остуол тардан кэбистилэр. Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн. Тетя Надя оҕуруотун аһа өлгөм, дьонун харса суох хамаандалаан, ким салаат кырбыыр, ким алаадьылыыр, Бүөтүргэ саамай эппиэтинэстээх үлэ тигистэ: аһаҕас уокка улахан чугуун иһиккэ узбектардыы плов астыыр.

– Кылаабынайа, луугу харса суох кутуохха наада. Кинилэр ириистэрэ тоҕо бороҥ өҥнөөх буоларый? Тоҕо диэтэххэ, лууктарын хараҥа бороҥ буолуор диэри мас арыытыгар ыһаарылыыллар.

– Пахай да! Ол хоруоруор диэри ыһаарыламмыт луук туох аанньа буолуой? Эн ол омуктары үтүктэн аскын хоруорда сылдьаайаҕын, киһи иһэ-үөһэ аһыйыах! – Надя куолутунан оҕонньорун мөҕөр-этэр.

– Надя, маннык мааны крахмаллаах ыскаатары даачаҕа тэлгээмэ ээ. Бу курдук лен ыскаатары Саҥа дьыл эрэ бырааһынньыгар туттуоха сөп, – Татьяна Иннокентьевна, хаһаайка дьиэттэн муус маҥан крахмалланан ха-чыгырыы сылдьар ыскаатары таһааран остуолга тэлгээн эрэрин көрөн, этэн көрдө да, биллэн турар, Надята ону ылыммата. Бырааһынньык остуола ханна да буоллун мааны буолуохтаах диир кини. Тетя Надя төһө да үөрэҕэ суох буоллар, ис-иһиттэн үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһыылаах. Кини ити ыскаатара эрэ буолбакка, туох баар утуйар таҥаһа, сотторо барыта крахмаллаах буолар. Кини чэнчиһинэн, түргэн-тарҕан туттунуулааҕынан аймахтарыгар киэҥник биллэр. Хас да киһи кэлэн хонон-өрөн аастын, тетя Надя хайаан да муус маҥан хачыгырас утуйар таҥаһы тэлгээн биэрэриттэн Татьяна сөҕөр. Надялаахха кэллэххинэ боростуой иһиттэн аһаабаккын: биилкэтэ-ньуоската үрүҥ көмүс, эбиэккэ миинин көмүс дуйдаах үрүҥ фарфор иһиккэ кутан остуол ортотугар уурар идэлээх, чэйин тус-туһунан чааскыга куппат, хайаан даҕаны үчүгэй сэрбиис иһитин туттар. Надежда Дмитриевна көстөр дьүһүнүгэр даҕаны ураты геннааҕа биллэр. Кинини, омос көрөөт, туох эрэ улахан үлэһит дии санааччылар. Маҕаһыын атыыһыттара ас-таҥас үчүгэйин көрдөрөллөр, автобуска киирдэҕинэ миэстэлэрин тута туран биэрэллэр. Ол курдук кини ис-иһиттэн дьону баһыйар ураты күүстээх. «Сөп буоллаҕа. Кинээс сыдьааннарын ханнык да революция, социализм суурайар кыаҕа суох», – диир үгэстээх тетя Надя.

Ыалдьыттар бары мустубуттарын кэннэ даача хаһаайката Надежда Дмитриевна мааны остуолугар ыҥырда. Даачатын да иһитэ киниэнэ дьэрэкээн: салаат, фрукта арааһа фарфор сэрбиискэ ууруллан күҥҥэ күлүмүрдүү оонньууллар. Бүөтүр хотуна пловун хайҕаабытыттан сүргэтэ көтөҕүллэ сылдьар. Киһиэхэ барытыгар кичэйэн астаабыт аһын амсатыан баҕарар.

– Бэйи эрэ, эн, ыксаама! Ыалдьыттар остуолга да олоро иликтэриттэн хайдах итии аһылыгы сыҥалыыгын? – Надя кэргэнин сэмэлээтэ.

Кэлбит дьон суугунаһан миэстэлэрин булбуттарын кэннэ Надежда Дмитриевна туран тыл эттэ:

– Мин манна аймах-билэ дьоммутун биир үөрүүлээх түгэҥҥэ ыҥырдым. Биһиги ытыктыыр балтыбыт Татьяна кыра кыыһа Аайа үрдүк үөрэххэ экзаменын барытын туйгуннук туттаран киирдэ. Балтым барахсан олох охсуутун эрдээхтик тулуйан, оҕолорун үчүгэйдик иитэн, үөрэхтээх дьон оҥортоон эрэриттэн олус үөрэбин. Аҕата, бас-көс киһитэ суох оҕолору иитэр уустугун бары билэбит. Күтүөппүт Коля күөгэйэр күнүгэр үлэ үөһүгэр сылдьан, эмискэ биһиги кэккэбититтэн туораабыта барыбытыгар да улахан сүтүгүнэн буолбута. Биһиги аймаҕы өрө тардыахтаах, үрдүкү былааска тахсар кыахтаах киһибит ити курдук дьылҕаламмыта ыарахан. Аайа аҕатыгар майгынныыр кыыс, үөрэҕэр наар туйгун, кытаанах майгылаах, оттомноох оҕо инникитин аҕатын туйаҕын хатарыаҕа. Биһиги дьиэ кэргэн аатыттан эҕэрдэлээн туран бэлэхпитин туттарабыт, – диэн баран баархат тастаах хоруопкаттан кыһыл көмүс биһилэҕи таһааран кыыска туттарда уонна иэдэһиттэн кытаанах соҕустук сыллаан ылла.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.