Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 1 чааһа

– Ойуумсуйума! Эн саҕа түүллээхтэр-биттээхтэр манна да баарбыт, – Хаан Илбис быһа түспүтүн сөбүлээбэккэ, Лүксүрээн тиэрбэс курдугунан эриличчи көрбүт харахтарын кырыытынан кынчыаттыы, этэрбэһин оһуттан былаайаҕы хостоон таһаарбытыгар, Хаан Илбис ньыкыччы түһэн, кэтит көҕүстээх Дуораан Уус кэннигэр түспүтэ. Лүксүрээн былаайаҕын батас курдук үөһэ ууна салгыы саҥарбыта:

– Иэс, иэс төлөнүөхтээх! Тыгын Тойон сахалары түмэ сатыыра хайҕаллаах, ол эрээри атын улуус аҕа баһылыктарыгар, кини үрдүк аатыгар, баайыгар күлүк түһэрбиттэри кытта эйэлэспэтин көрдөрөөрү кырыктанан турдаҕына көҥүлэ. Мантан инньэ иэһин көрдөөн, сүгүн олордоро саарбах. Онто да суох, отун оттоон, маһын мастаан биэрэрбит таһынан, саарба эккирэтиитигэр эт-тирии баранна… Иэһи төлөөн, сүөһү көрөөччү, сылгы манааччы буоларбыт хааллаҕа. Оҕолорбут, сиэннэрбит сирдэнэн-уоттанан, сүөһүлэнэн-астанан бүтэр уһукка тиийэр муҥмут буоллаҕа дуу… Чэ, ол эрээри түүл-бит үчүгэй. Бас-көс киһибит Туоҕа Боотур, эн этиигинэн, эн ыйыыгынан буолуохтун, – Лүксүрээн былаайаҕын утары ууммутунан нөрүйбүтэ.

Туоҕа Боотур дьонун эргиччи көрө, аа-дьуо туран, сис туттан хаамыталаабыта:

– Ыл эрэ, Дагдаҕар Боотур, ураһаны эргийэ сүүрэн киир эрэ. Эһигиттэн ураты икки кулгаахтаах мин этэрбин истибэтэр ханнык…

Дагдаҕар Боотур даллах гынан эрэрэ баара да, икки атаҕар дьирэс гына тура түспүтэ. Аҕыйахта атаралаан, таһырдьа ойбута. Өтөр буолбатаҕа, сүүрэн киирэн, кэҕис гынаат, олоро түспүтэ. Туоҕа Боотур хаамарын тохтотон, өссө биирдэ дьонун эргиччи көрбүтэ, тыастаахтык өрө тыыммыта:

– Биһиги мантан барабыт! – диэбитигэр бары суугунаһа түспүттэрэ. Лүксүрээн туруохтуу өгдөҥнөөн иһэн, олбоҕун көннөрө умса нөрүйбүтэ.

– Ситэри истиҥ! Тыгын Тойон кытааттаҕына, кырыктаннаҕына эрэ бүтүн аҕа уустарын түмэ тардар, тылын иһитиннэрэр буоллаҕа. Үс саханы үмүрү тарда сатыыра кэлэр көлүөнэлэргэ үчүгэйтэн атыны аҕалбатын билэн эрдэҕэ… Биир тарбах күүһэ дуу, биэс тарбах ыга тутуллубут сутуруга дуу… Ол эрээри маннык быыһык кэмҥэ биһиги тэйиччи буолуоҕуҥ. Атын улуус дьонугар күүһүн-кыаҕын көрдөрөөрү, кэһэлтэ оҥороору, хааны даҕаны кэһиэн сөп… Онон мантан барыаҕыҥ. Бүтэй Бүк өрүс таһыгар Сыа дойду баарын бары даҕаны үһү-тамах курдук иһиттэххит. Тыаһа-ууһа суох ол диэки сыҕарыйыаҕыҥ. Кэпсииллэринэн, булдунан-аһынан, күндү түүлээҕинэн олус баай дойду дииллэр. Аҕыйах сыл онно олорон, бултаан-алтаан, саарбалаан, баайда хаҥатыаҕыҥ. Олохтоох дьону булсан, эйэ дэмнээхтик сырыттахпытына, сөбүлээтэхпитинэ, олохсуйа да хаалыахпытын сөп. Үгүс саарбаны бултаатахпытына иэстэн даҕаны төлөрүйүөхпүт. Дьоммутун көһөртөөн, сүөһүнү-сылгыны даҕаны булунуохпут. Хайдаҕый?

– Бээ, ыарахан киһи олорон эрэ этиим эрэ, – үөскүлэҥ, улахан Дуораан Уус суон моонньун көлөһүнүн кылгас, модороон тарбахтардаах толору ытыһынан соппохтуу сөҥөдүйбүтэ. – Дьэ, аҕа ууһун бас-көс киһитэ Туоҕа Боотур бэрт сөпкө омолуйдуҥ. Чахчыта даҕаны, үтүө сир баарын мин да истибиттээҕим. Миигин манна тутар ойоҕум, оҕом суох. Билбитим эрэ күөрдүм, кыстыгым буолаахтаатаҕа. Бачча сааспар диэри оҥорбут оҕум иҥсэ мэнэгэй тыаһын истэ, хааҥҥа суудайбыт сытыы кылыһым өҥө уларыйарын харахтыы иликпин… Мин барсабын! Оҥоһуум бүтүн, ыйыллыбыт ыйаах баар буоллаҕына, туһалыам турдаҕа…

– Мин, мин этиим эрэ, – аҕыйах саҥалаах, барыларыттан үрдүк уҥуохтаах, күүстээх-уохтаах көрүҥнээх Лэбиэрийэ Бөҕө көөҕүнээбитинэн сүгүллэн турбута. Мустубут дьон Лэбиэрийэ турбутугар дьиибэргээн, чуумпура түспүттэрэ.

– Ээ, мин да хаалбаппын, – диэт, Лэбиэрийэ Бөҕө олорунан кэбиспитэ. Тугу эрэ истээри чөрбөспүт дьон, чочумча олоро түһээт, күлсэн тоҕо барбыттара.

– Итинэн бүттүҥ дуо? – тыҥааһыннаах кэпсэтии эмискэ чэпчээбититтэн үөрэн, Туоҕа Боотур дьонун кэриччи көрбүтэ. Лэбиэрийэ дьон күлүүтүгэр кыһаллыбакка, икки өттүнэн иэҕэҥнээн ылбыта.

– Тыгын Тойон барбыппытын билэн эккирэтиннэрэн, сир сирэйдиэ суоҕа дуо?

– Дьоммутун-сэргэбитин атаҕастаабатар ханнык.

– Ол эрээри сөптөөх быһаарыныы.

– Барыаҕыҥ, көһүөҕүҥ! – диэн тыллар иһиллибиттэрэ. Сөпсөһөллөрүн биллэрэн, бары туран кэлбиттэрэ. Уҥа илиилэрин сүрэхтэригэр тутан нөрүйбүттэрэ. Туоҕа Боотур санныттан ыарахан сүгэһэри түһэрбиттии, өрө тыыммыта.

– Туох да диэбит иһин, күрээн барабыт. Онон туора кулгаах истиэ-билиэ суохтаах. Кими даҕаны күүһүлээбэппин. Оҕону-дьахтары, кырдьаҕастары эмиэ илдьэ барбаппыт. Тыгын Тойон дьахтары, оҕону, кырдьаҕаһы тыытыа суоҕа. Бэркэлээтэҕинэ үлэһит оҥостуо… Үрүҥ тунах ыһыах буолар түбүгэр уонна ыһыах кэмигэр кыргыһыыттан, хаан тохтуутуттан туттунуо, онон эккирэтиннэриэ суоҕа. Онтон от үлэтэ, кыстыкка бэлэмнэнии ыга анньыа турдаҕа… Онуоха диэри биһиги ыраатыахпыт. Саҥа сирдэри баһылыырга айдарыылаах дьоммут Лүксүрээн, Хаан Илбис хайаан даҕаны барыстахтарына сатанар. Тиийэн туох-хайдах олорорбут кинилэртэн тутулуктаах…

– Сөпкө эттиҥ, – Лүксүрээн убаҕас бытыгын имэринэ, Хаан Илбис таһыгар тохтообута. – Хаан Илбис, аатыҥ ааттанар, улахан ойуун аатырар сириҥ онно буолуо. Эн биһиккиттэн биирбит дьабыммытыгар уруттаан аттанарбытыгар үөһээ үтэйсэрбитигэр көмөлөһүстэхпитинэ сатанар… Манна хаалардыы сананан олорор буоллаххына, улаханнык сыыһыаҥ. Ким да эйигин улахан ойуунунан билиниэ суоҕа, сотору кэминэн илбис иҥэртэрэр эдэр ойуун иннибэр барыгылдьыйар… Дьэ ону бэйэҥ бил.

Хаан Илбис дэгдэс гына түспүтэ. «Бары иһиттигит дуо?» диэбиттии, тула көрөн мэлээриҥнээт, тоҥхоҥнообута.

– Мин барсыбатахпына, сатаммат буоллаххыт, – дии-дии ымаҥнаабыта.

– Биилэрим! Аҕа ууһум бас-көс дьоно, мин биир көрдөһүүлээхпин, – диэбитинэн үгэн өрөгөй сааһыгар сылдьар эрээри оҕолуу сирэйдээх, түргэн-тарҕан туттуулаах Кырамай Боотур туран кэлбитэ. Ыас хара будьурхай баттаҕын бааммыт үрүҥ-хара өҥнөөх гына кылтан өрүллүбүт быатын төлө тардан, илгистэн ылла, дьону кэриччи көрө тоҥхолдьуйбута. – Дьэ, мин Тыгын Тойонтон тэйиэхпин баҕарбытым ыраатта. Онон бу кэпсэтиини олус үөрэ иһиттим… Түүллээхпин-биттээхпин бары даҕаны билэ, истэ сырыттаххыт. Аҕыйах хонуктааҕыта маныаха маарынныыр бэрт дьикти түүлү түһээбитим. Чэ, ону кэпсии барбаппын. Эһигиттэн көрдөһөөрү гынабын… Мин боотурдарбын, чаҕар дьоммун барытын көһөрөн барабын. Ону таһынан биир мөрүөн сүөһүнү үүрдэриэм. Куттанымаҥ, эһиги ахсым айаҥҥытыгар боҕуу буолуохпут суоҕа. Сүөһүлэри кэннибититтэн чаҕардарым үүрүөхтэрэ. Сыстаҥ диэн сүрдээх суолдьут уоллаахпын. Ол уол, тахсыбыт сирбитин торумнаатаҕына, булан тиэрдиэҕэ. Мин эһигини кытта тэҥҥэ барсан иһэн, түүлбэр маарынныыр сиргэ олохсуйа хаалабын. Кэннигититтэн эккирэтэр күннээх буоллахтарына, мин чупчурҕан охпуттан орпуттара тиийиэхтэрэ… Ол эрээри, түүл-бит бэрт үчүгэй этэ. Холоонноохпун көрсөн, оҕо төрөтөн төлкөлүүр, аймах-уруу тэринэр, хороҕор муостааҕы хотолдьутар, сыспай сиэллээҕи сырыырҕатар сирим онно баар эбит. Эһиги даҕаны мин олохсуйа хаалбыт сирбиттэн оннук ыраах кый баһа дойдуга тэйбэккит буолуо. Билсэ-көрсө, күүс-көмө буола туруохпут буоллаҕа…

– Инибитин биһиги билбэтэхпитинэ ким билиэй? – Туоҕа Боотур Кырамайга кэлэн, санныттан кууспута. – Сөптөөх санааҕа кэлбиккиттэн үөрэбин. Ойохтонон, оҕолонон-урууланан, биһиги аҕа ууһу тэнитэр үтүө буоллаҕа. Инибит көҥүл санаатын бохсубаппыт. Ханна таптыы көрбүт сиргэр түһүүлэниэҥ. Төһөнөн тэнийэбит, саҥа сирдэри баһылыыбыт даҕаны, соччонон барыбытыгар үчүгэй буолуо. Биир хаан, уруу-аймах буоллахпыт, кэлин да ааппыт ааттаныа… Чэ, үчүгэй, – Туоҕа Боотур Кырамайы санныга таптайбахтаан ылбыта. Дьонун кэриччи көрө, астыммытын биллэрэн, тутуһа киириэхтии, илиилэрин мускуммута.

– Дагдаҕар, боотурдары бэлэмнээ! Дуораан Уус, сэби-сэбиргэли көр, ох төбөлөрүн элбэх соҕуһу оҥороруҥ буоллар. Бэдэр Боотур, бу кэнниттэн хаалаар, суолбутун-ииспитин торумнуохпут. Эйигиттэн ордук суолдьут суох. Лэбиэрийэ Бөҕө, сылгыһыт уолаттары кытта көрүс, ханнык биэлэри илдьэ барарбытын үөрдэртэн араартар. Туспа туттуннар. Туйах уолу илии-атах оҥоһун. Уол дьон хараҕын аалбатын, түөлбэҕэ киирбэтин. Кистии-саба бэлэмнэниҥ, бүттүбүт.

3

…Ат туйаҕын тыаһа өрө битигирээн кэлбитигэр Туоҕа Боотур кылыһын харбаабытынан ойон турда. Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан эрэрэ да, сиргэ чиккэс гына тура түстэ:

– Көрдүм. Алта аттаах киһи сыһыы уҥуоргу өттүнэн ааспыттар. Суордар халаахтаһалларын батыһан, тэйиччи соҕус күөллээх алааска тахса сырыттым. Аҕыйах хонуктааҕыта алдьархай бөҕө буолбут. Үс ураһанан түһүүлэнэн сыппыт хоһууннары биллибэт боотурдар имири кыргыбыттар. Хоһууннар буолалларын сэптэрэ-сэбиргэллэрэ туоһулуур. Һэлии төбөлөөх үҥүүнү, охтору ылбатахтарыттан сэрэйдэххэ, тимир тэриллээх боотурдар «ыалдьыттаабыттар». Аттары-киһилэри биир сиргэ мунньан умаппыттар. Сыт-сымар, сахсырҕа уйата буолбут. Кыргыбыт дьон хоту диэки айанната турбуттар. Аҕыйаабыттар, үс эрэ ат суола баар. Биир хоһуун бааһырбыт эрээри ситтэрбэтэх, хаана таммалыы-таммалыы, ойуурга киирэн симэлийбит…

– Туох алдьархайдаах боотурдар сылдьар буоллахтарай? Хоһууннар иэстэһэр дьонноох-сэргэлээх буоллахтарына, аймалҕаннаах сир буолсу дуу, тугуй? Сэпкитин-сэбиргэлгитин бэлэм тутан иһиҥ. Тумус боотурдар, суолбутун хайыҥ. Көрөр харахтарбыт, истэр кулгаахтарбыт буолуҥ. Дьону, хоһууннары көрдөххүтүнэ өлөрсө, кыргыһа сылдьымаҥ. Биһигини сэрэтээриҥ, күүтээриҥ, – диэт, икки ытыһын холбоччу тутан, улуйан онолутта. Тэйиччи мэччийэ сылдьыбыт ата, хаһыҥырыы түһээт, локуора оту тоҕо кэһэн, сиэлэн тамаһыйан кэллэ. Туоҕа Боотур атын ойоҕоһугар сыста түһээт, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буолла.

– Истиҥ эрэ… Кыратык нуктаан ылаары, иччилээх түүлү түһээтим. Сүүнэ күөллээх, ортотугар улахан томтордоох алааска тиийэ сырыттым. Дьону көрбөтүм эрээри, ыраахтан оһуохай дьиэрэйэр, оҕус айаатыыр, сылгылар кистииллэр. Мэҥэ халлаантан хотой кыыл аллара сатыылаан, баараҕай тиит төргүү мутугар олоро түһэн, эҕэрдэлээн тоҥхоҥноотоҕо үһү… Чэ, айаннатыҥ, – диэт, ойуур саҕатыгар тохтообут Лүксүрээн ойууннаах диэки сиэллэрэн сикситтэ.

Түһүүлэнэн сытар хоһууннары Туоҕа Боотуру арыаллыахтаах тумус боотурдар кыргыбыттара. Тыгын Тойон элбэх ахсааннаах боотурдарыттан талыллыбыт тумус боотурдар, чахчыта даҕаны, таһыччы дьон этилэр. Үгүс кыргыһыылары кинилэр тумуһурдаан, кыайыыга сирдииллэрэ. Илбиһэ да суох, тииттэн тииккэ сөрүөстэ, биитэр аты муҥунан көтүтэн иһэн, ох саанан ууруллубут күһэҥэни курдары ыталларын, ханнык баҕарар уһуктаах, биилээх сэбинэн өлөрөр-өһөрөр албастара сөхтөртүүрэ. Кыргыһыы сибикитэ билиннэҕинэ, бөрөлөрүн тириитин саба быраҕынан, тыаһа-ууһа суох күлүкүччүһэ, иҥэн-сүтэн хаалаллара. Чуҥнуурга, кэтииргэ, соһуччу саба түһэргэ анаан үөрэммит боотурдар тоҥору-хатары, аччыктыыры билиммэттэрэ. Ыйы-ыйдаан, сылы-сыллаан сүтэ сылдьан баран, күөрэс гына түһэллэрэ. Кинилэри, Күлүк Боотуртан ураты, ким да дьаһайбата. Тумус туттар, күүс-уох өттүнэн баһыйтарар Күлүк Боотур тылын эҥкилэ суох толороллоро. «Барбатах-кэлбэтэх, көрүлээбэтэх ыраатта. Тыгын Тойон көҥүл биэрдэ», – диэни истэн, сырыыны, кыргыһыыны ордорор тумус боотурдар үөрбүттэрэ. Туймаада хочотуттан кинилэр сүппүттэрин ким да көрбөккө, билбэккэ хаалбыта.

Күлүк Боотур Тыгын Тойон ыйбыт суолун кэҥэтэ, уҥа-хаҥас бэрт ырааҕынан иэҕэ, Туоҕа Боотур суолун торумнуу айаннаппыта. Уҥа илиитэ буолбут Адырыыс Боотурга Тыгын Тойон сорудаҕын этэрин-эппэтин ыараҥната, сиэллэрэн сиксиппитэ. Адырыыс Боотур тумус боотурдартан күүһүнэн-уоҕунан, сымсатынан, харса-хабыра суоҕунан ордуктара этэ. Туох эмэ буолар түбэлтэтигэр, боотурдар Адырыыс Боотуру өрө тутуохтарын сэрэйэрэ. Оччоҕо Тыгын Тойон сорудаҕа умнуллан, көҥүл олоҕу талыахтарын билэрэ.

Биирдэ уучахтаах киһини көрөн, сир ыйдараары эккирэтэн көрбүттэрэ эрээри, ойуурга киллэрэн, таһы-быһа куоттарбыттара. Дьэ ити күнтэн ылата бэйэлэрин чуҥнуулларын, кэтииллэрин, ох саа бэргэнигэр киллэрэ сатыылларын билэн, сэрэхэчийбиттэрэ. Сорох ардыгар уучахтаах хоһууннар чуоҕуһан, субу саба сүүрдэн киириэхтии, өрүтэ мэҥитэ кыынньыыллара. Ойуурга түстэхтэринэ, аттаах дьон сиппэттэригэр эрэнэллэрэ. Онон түгэни кэтэһэллэрин кистээбэттэрэ. «Сүгүннээбэт хоһууннар буулаатылар. Суолбутун солонуоҕуҥ, түһүүлэнэр сирдэрин булан, күлэ-күлэ күллэрин таптайыаҕыҥ», – диэн Күлүк Боотур дьонун кыргыһыыга күөртээбитэ. Араас кыргыһыыларга буспут-хаппыт боотурдар суолларын-иистэрин бутуйан, түмүгэр хоһууннар түһүүлэнэр сирдэрин урут булбуттара.

Киирэн эрэр күн күүһүн сүтэрэн кытарымтыйбыт утахтара тииттэр төбөлөрүнэн тииҥ кутуругунуу субулла түһүүтэ, бөрө тириитэ бүрүнүүлээх боотурдар ойуур саҕатыгар кирийбиттэрэ. Күөл кытыытыгар түһүүлэммит үс кыыл тириитэ бүкээк ураһаны кыраҕытык кэтээбиттэрэ. Хоһууннар түһүүлэммит сирдэрэ кыараҕаһынан икки эрэ тумус боотуру, кыргыһыы саҕаланнаҕына, атынан көтүтэн киирэргэ хаалларан, бэйэлэрэ истэринэн сынан, сыыллан чугаһаабыттара. Уу үрдүн чараас туман бүрүйэ устуута, ураһаларга киирии-тахсыы намыраабыта. Түптэлэр буруолара сыыйа унааран, ураһалары иилии эргийэ ыйаммыта. Туох эрэ буоларын кэтэспиттии тула уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Бэл, эймэһийэ, биир кэм дыыгыныыр бырдах бииһэ, сөрүүн салгыҥҥа үтүрүйтэрэн, намыраабыкка дылы буолбута. Арай дэҥ-дуҥ, тэлиэс-былаас дайбаммыт тыыраахылар мунду тутаары ууга «чулуп» гына түһэн ылаллара, астарын былдьаһан айдаарсаллара иһиллэн ааһара. Ортоку ураһаттан саннын байаатынан охсуллар хара хойуу баттаҕын, хараҕар саба түспэтин курдук, тэлиллибит тириинэн кэтэҕэр ыга тардыммыт эдэр киһи тыаһа суох тахсан кэлбитэ. Киирэн эрэр күн сарыалыгар кытарымтыйан көстөр сарыы таҥаһын бытырыыстара эйэҥэлии, кылгас муос төбөлөөх үҥүүтүн тайахтанан, тыас иһиллээн тула олоотообута. Бэрт чэпчэкитик сэгэлдьийэ үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ойуччу турар тииккэ көхсүнэн сыстан, атахтарын хомунан, олорунан кэбиспитэ. Өтөр буолбатаҕа, бырдахтан хаххаланан, моонньугар бааммыт сарыытын сүөрэн ылан төбөтүн саба быраҕынан, төҥкөйөн олорбохтообута. Сотору буолаат, сабыылаах төбөтө тоҥхоҥноон иһэн, сыҥааҕа түөһүгэр иҥнэ хоҥкуйбута. Үҥүүтүн кыбытан быар куустубут илиилэрэ улам санньыйан барбыта. Итини кыраҕытык кэтии сыппыт күлүк боотурдар тыаһа-ууһа суох от быыһыттан туран кэлбиттэрэ. Бөдөҥ эрээри олус сымсатык хамсанар Тоҕурай Боотур хоһуун таһыгар сыбдыйан кэлэн, котокоонунан сүнньүн туһаайан, дьонун кэтэһэ иһийбитэ.

Атыттар биирдии-иккилии буолан арахсан, тордохтор дьиэллэрин тастарыгар батастарын, үҥүүлэрин бэлэм тута сөҥүөрбүттэрэ. Ону көрөн, Тоҕурай Боотур хаҥас илиитинэн хоһуун үҥүүтүн угун харбаан ылбыта. Хоһуун соһуйан, төбөтүн сабыытын сулбу тардаат, үҥүүтүн тардыалаһа туран эрдэҕинэ, сытыы котокоон уолугун үүтүнэн батары түспүтэ. Хоһуун үҥүүтүн ыһыктан, икки илиитинэн биилээҕи харбаабытынан, хардьыгыныы, хаанынан буллугуруу, өгдөҥөлүү налыйбыта. Итини көрөн Күлүк Боотур иҥсэлээх баҕайытык суордуу кыламмыта. Тордохтор истэригэр ньамалаһар саҥа иһиллэн иһэн, кыл түгэнэ иһийэ түспүттэрэ. Эмискэ тордох дьиэлэ сиэлийэ түһээтин, хаайтарбыт түптэ буруотун бүрүммүтүнэн, үөһээ өттө сыгынньах үҥүүлээх хоһуун кыламмытынан ойон тахсыбыта. Кэтэһэн турбут Күлүк Боотур батаһынан төбөтүн сиигинэн охсон тыла суох ыыппыта. Хоһуун бүтэһик кыланыытын ой дуораана сүтэ илигинэ, ураһалар истэриттэн онон-манан тоҕута көтөн, хайыта сотон хоһууннар, ыам бырдаҕын курдук, ыһыллан тахсыбыттара. Ыһыы-хаһыы, суордуу кыланыы, алыкылыыр хаһыы күөл иһин толорон, ыраахха диэри сатараабыта.

Адырыыс Боотур аҥаар илиитигэр батастаах, аҥаарыгар кылыстаах төгүрүктээбит хоһууннары кытта охсуһан туманнатара. Көхсүгэр иилиммит бөрөтүн тириитэ өрө түллэҥнээн, онто да суох модьу-таҕа боотуру сүрдээн-киэптээн көрүҥнээбитэ. Аттаах тумустар, кыргыһы куоттарымаары, сүүрдэн батыгыратан кэлэн, тула холоруктата, ат күөнүнэн тоҕута түһүөлүү, батастара килбэҥнэһэ күөрэҥэлээбитэ. Тоҕурай Боотур эргийэ сүүрэ сылдьан, өссө да дьон баарын биллэрэн түллэҥниир, иҥнэйбит тордоҕу батаһынан курдары түһүөлээбитэ. Буруо быыһыттан кылыһы күөрэччи туппут хоһуун баар буолаат, Тоҕурай Боотуру охсон кууһуннарбыта. Тоҕурай соһуйан чинэрийэ, тиэрэ таралыйан иһэн, саба түһэн эрэр тыатааҕыга батыйаны тоһуйардыы, батаһын угун сиргэ тирии охтубута. Хоһуун сыыһа дайбаабыт уоҕар, батаска үөлүллэн, киһи үрдүнэн күдээрийбитэ.

Сууллубут ураһалар түптэ уотуттан умайан күүдэпчилэммиттэрэ, араан күлэ тоҕо тэпсиллэн, өрө күдээрийбитэ. Буруо-тараа быыһынан тимир тимиргэ охсуллан лыҥкыныыра, ынчыктаһыы, биллиргэтиһии, аттар туйахтарын тыаһа битигириирэ, хаһыҥырааһыннара, дьон кыланыыта алааһы толорон кэбиспитэ.

Ыыс-быдаҥҥа күлүкүчүһэ хоһууннар элэҥнэспиттэрэ, уот сырдыгар кытарымтыйа кыаһааннаммыт батастар килбэҥнэспиттэрэ. Үрүҥ өҥнөөх сарыыны хаҥас саннынан сүрэҕин хаххалыырдыы быраҕынан, уҥа өттүгүнэн синньигэс биилигэр бааммыт, нимчикатын көхсүгэр кэтэ сылдьар киппэ көрүҥнээх хоһуун дьонун күөртээн, хаһыытаан ылара. Кини кэтит сирэйэ кытарымтыйа, дьоно ханна ыктарбыт сирдэригэр ойон тиийэн, аҥаар кырыытыттан охсуһан туманнатара. Хоһуун эр санаалааҕын, хоһууннарын туһугар өлөрүн даҕаны кэрэйбэтэ толору көстөрө. Ыас хара икки гына өрүммүт, түөһүн тылыгар тиийэр баттаҕа субуруйа, хаҥас кулгааҕар иилиммит төгүрүк иэмэҕэ барбах килбэчийэ эйэҥэлии, өстөөхтөрүн арааран көрөөрү, күөл кытыытыгар сүүрэн киирбитэ. Алаҥаатын аҥаабыллаан, өстөөҕүн көрдөөн, уҥа-хаҥас хайбаҥнаппыта. Өлүү түбэлтэлээх, күдэн быыһыттан, күһэҥэтэ килбэҥнии аттаах боотур ойутан тахсыбытыгар оҕун ыытан кэбиспитэ. Лыаба тыаһа «дар» гынаатын кытта, боотур атыттан сууллан, күлү өрүкүппүтэ. Хоһуун алаҥаатын өрүтэ анньа алыкылаат, киэр элиппитэ. Кыһыҥҥы кыырт булдугар түһэринии, сарыыта кылбаҥныы сүүрэн элэстэнэн, охсуһуу ортотугар киирээт, тула холоруктаммыта. Сиргэ батары түспүт үҥүүнү хаба тардан ылан, охсуһан биликтэһэ сылдьар боотуру кэнниттэн кэлэн, куйаҕын быыһынан супту түспүтэ. Тобуктаабыт боотуру умса анньа, үҥүүтүн угун эрийэ туппута. Илбис иҥмитинии хаһыытыы, үҥүүтүн сулбу тарда хаста даҕаны тобулута түһүөлүү, өрө эккирээбитэ…

Муҥунан көрбүт, сүнньэ баара-суоҕа биллибэт биир мөчөкө көрүҥнээх Нүһэрги Боотур утары сүүрэн мадьайан кэлбит хоһуун үҥүүтүн туора садьыйаат, мүччү туппут батаһын ыла соруммакка, ытыстарын холбоччу тутан, ытыс таһынан эрэрдии кулгаах тааска саайбыта. Дөйүөрбүт хоһууну өрө көтөҕөн барчалаан таһааран, утары ыстаммыт икки хоһууҥҥа саба бырахпыта. Аҕылаан ынчыктыы, дуулаҕа бэргэһэтин сулбу тардан ылан, киһиэхэ баттатан тураары булумахтанар хоһууннары охсуолаан биллиргэппитэ. Сирэйигэр ыһыллыбыт хааны баппаҕай курдук ытыстарынан туора-маары ньуххана, балах хаан сирэйдэнэн, ойон турбута. Иэмэхтээх хоһуун, биир кэм дьиэгинийэ, иирбит киһилии сарылыы-сарылыы, ханна охсуһуу баарыгар сүүрэкэлиирэ. Буруо быыһынан дуулаҕа бэргэһэ уот сырдыгар килэбэчийбитин көрөн, онно ыстаммыта. Тураары үнүөхтүү сытар ат үрдүнэн ойон иһэн, Күлүк Боотуру түҥнэри тэбэн түһэрбитэ. Турар бокуой биэрбэккэ үҥүүтүнэн батары түспүтүн, Күлүк Боотур батаһынан туора охсоот, дуулаҕа бэргэһэтинэн кырыска тирэнэ кэдэрийэ, икки атаҕар тура түспүтэ. Кыһыытыттан бааҕыныы, батаһынан харса суох сабыы сылдьан, хоһуун тоһуйа туппут үҥүүтүн угун тосту охсубута. Туора ыстаммыт киһини сыыһа дайбаан туруйалаан эрдэҕинэ, хоһуун атахха тэбэн түһэрээт, үрдүгэр саба түспүтэ. Умса сытар киһини миинэ түһээт, тута сылдьар тостубут үҥүүтүнэн көхсүн хараҕар батары саайбыта уонна кырынаас кыыллыы ньылбыс гынаат, ойон турбута. Суордуу кыланыы, алыкылыыр хаһыы дуораһыйарын истэн, барыйан көстөр ойуур диэки, ыалыкы көтөрдүү кылбаҥнаабыта. Тоҕурай Боотур сиргэ сытар алаҥааны хаба тардан ылан, ох көрдөөн тула холоруктаммыта эрээри, булбакка көрөн эрэ хаалбыта. Кыргыһыыттан ордубут боотурдар өлбүт хоһууннары тэбиэлии, бааһырбыт хоһууннары тыыннарын салгыы, кыргыс толоонун кэрийбиттэрэ. Ынчыктыы сытар тумус киһилэрин булан, өйөөн-убаан олордубуттара. Күлүк Боотур умса туттан, курдары тахсыбыт үҥүү һэлии муоһа уһуктаах төбөтүн төттөрү анньа сатыы ынчыктаабыта:

– Маҥай бэйэлээх! Сыыһа тутуннахпын! – тииһин хабырынан кычыгыратта. Кыыллара турбут, тириппит-хоруппут үс боотур аттыгар тобуктуу түспүттэрэ. Дуулаҕа бэргэһэлэрин тырыттыбыт бөрөлөрүн тириилэригэр суулуу тутан, кэннигэр туппуттара. Күлүк Боотур төбөтүн көтөҕөн, боотурдарын эргиччи көрбүтэ.

– Бүттүбүт дуо, манан… – умса туттан, бааһын тутта тыыммахтаабыта. – Адырыыс Боотур, тыыммын салҕаа эрэ… Араҥастаан, уматан барыҥ… Туоҕа, Туоҕа… – айаҕа хаанынан туолан, салгыы кыайан саҥарбакка хардьыгынаабыта, кыа хаана хабахтана ньолҕоруйбута. Адырыыс Боотур өссө туох диирин истээри кулгааҕын даҕайа төҥкөйбүтэ эрээри, Күлүк Боотур биир кэм хардыргыы, хаана халыйбыта. Боотурдар киһилэрин өйөөн, сиргэ умса сытыарбыттара. Адырыыс Боотур кыбдьыгырыы, Күлүк Боотур кэтит көхсүттэн чоройо сылдьар тостубут үҥүү модьу тобоҕор халыҥ ытыһын уурбута, уҥа илиитин сутуруктуу тутан, өндөс гынаат, ытыһын көхсүн охсубута. Үҥүү тобоҕо тимис гыммыта, ытыһа киһи көхсүгэр иҥнибитэ. Киһитин өрө көтөҕөн тиэрэ эргитэн, көхсүнэн сытыарбыта. Уһулу ойон тахсыбыт хааннаах үҥүү тобоҕун туура тардан таһаарбыта. Күлүк Боотур кыл түгэнэ кэҥээбит хараҕар кытара умайа турар тордох күлүгэ өрүтэ үөмэхтэһэ дьиктитик кытарыҥнаабыта. Халтаһалара сыыйа сабыллан, уот төлөнө умуллан барбыта. Тыын былдьаһан, өрүтэ түллэҥнээн иһэн, хамсаабат буолбута.

– Миигиттэн буолбатах, өстөөҕүҥ үҥүүтүттэн өллүҥ! – Адырыыс Боотур үҥүүтүн тобоҕун илиитин таһынан элиппитэ. Сөҥүөрэн олорбохтуу түһээт, сиртэн Күлүк Боотур батаһын харбаан ылан, сиргэ батары аспыта:

– Өлбүт өлбүтүнэн! Хайдах буолабыт? Тыгын Тойоҥҥо төннөр сатаммат. Күлүк Боотур өлбүтүн иһиттэҕинэ, бэйэбитин өлөртүө турдаҕа…

– Оннук-оннук, дьиҥинэн, туох эрэ соруктаах айаннаан истэхпит… Ону Күлүк Боотур эппэккэ бараахтаата. «Көҥүл Боотурдарбыт» диэн эрэрэ. Онон баспыт ханан батарынан сылдьарга тиийэбит, – Нүһэрги Боотур хаан буолбут ытыһын силлэнэ, отунан ньуххана көөҕүнээбитэ.

– Бас-көс киһибитин таныардыаҕыҥ! Тылынан буолбакка, хаанынан! Ити маҥан сарыылаах суолун ирдээн, буор сирэйдиэҕиҥ. Онуоха диэри көҥүл боотурдар буолуоҕуҥ. Онтон көстөн иһиэ… Баҕар, Күлүк Боотуру иэстэһэн, ити хоһуун иэмэхтээх кулгааҕын быһан илтэхпитинэ, Тыгын Тойон сымныа… Кыаллыбатаҕына, хайа эмэ аҕа ууһугар боотурдарынан сыстыахпыт. Хайдаҕый? – Адырыыс Боотур дьонун эр-биир көрөттөөбүтэ.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.