Биһик

Өрүүнэ өрөлөһүөх курдук туттан иһэн Сэмэнчигин санаан ах барда, ньилбэгэр умса түһэн олорон уһуннук ытаата. Сэмэнчигэ кэлэн көхсүттэн имэрийэ-имэрийэ тэҥҥэ ытаан ыҥырҕыы турда.

Күн ортотун диэки: «Бары сааһыланан тиэллэбит!»– диэн хамаанда дуорайда.

Баарсаларга лыык курдук ыга симиллэн, биир харах уулаах кытылы хаалларан атын сиргэ көс дьон уһунна.

Аһаҕас халлаан, хаар-самыыр аннынан тыалга курдары үрдэрэн, кытылга олорбуттарынааҕар ордук ыарахан тутулга түбэһэн тус хоту уһуннулар. Баарса маһын кирэ турар аччык сүөһү маҥырааһына, ыарыһах дьон ынчыга инчэҕэй эттээх тулуйбат үлүгэрэ буолбута. Тохтобул аайы хастыы да өлбүт киһини таһааран харайаллара. Өрүүнэ кыыһын сүтүктээн ытыы сатаан хараҕын уута да тахсыбат буолла. Дьонтон кистии-саба кыыһын суутун ылан сыллыыр, оччоҕо сүрэҕэ арыый уоскуйа, налыйа быһыытыйар. Сэмэнчигин олох бэйэтиттэн тэйиппэккэ тута, кууһа сырытта. Дьүөгэтэ Марыына араастаан аралдьытан, кэнникинэн аһары аймаммакка, сүтүгүн сүгэһэрин санаа ындыыта оҥостон, иһигэр хам баттаан, дьон көрөрүгэр таһыгар таһаарбакка уоскуйбут көрүҥнэннэ. Түүн Өндөрөйүн санаан, кыыстара, чыычаахтара сүппүтүн туох диэн тиэрдиэн билбэккэ муҥатыйда, утуйар уута уу буолбакка сулустаах халлааны көрө сыппыта. Дойдутугар сылдьан чыпчыҥныы тырымныыр сулустары сэҥээрэ-сэргии көрөрө, онтон билигин кинилэр үөһэттэн тоҕо эрэ дьиппиэрэ, тымныы, тыйыс харахтарынан одуулуур курдуктара.

Бу курдук хас күн устубуттара буолла, Өрүүнэ аанньа утуйбакка ээл-дээл сылдьан, хонугун ахсаанын да умнубута. Биир күн кытылга тиксэн манна түһэҕит диэн хамаанда бөҕө буолан хас да холкуос дьонун кырылас таас, кумах ортотугар сүөкээн кэбистилэр. Мантан олохтоох сирдэригэр уонтан тахса көс сири суол солоон тиийиэхтээхтэр үһү. Бэйэлэрэ хайдах да тиийэр кыахтара суоҕун өйдөөн, бу дойду киинигэр көмө көрдөһө биир киһини ыыттылар. Чараас таҥастаах дьон балаакка иһигэр көмө көһүтэ симиллэн олордулар, инчэҕэй хаар түһэн барда. Сүөһүлэр эрэйдээхтэр аанньа аһаабакка, тыалга-кууска үрдэрэн, сыккырыыр тыыннара эрэ ордон кэлбиттэр, аны үөһүрэн өлүтэлээн бардылар. Чигдитийбит маар сир отун, хаары кэһэ сылдьан оттоон, сиэтэ сатаабыттара өрөһүлтэ буолбатаҕа.

Кэмниэ-кэнэҕэс олохтоохтор сыарҕалаах аттарынан кэлэн, дьэ олохтоох сирдэригэр аттаммыттара. Улахан күөл үрдүгэр быраҕыллыбыт, өтөхсүйбүт сиргэ аҕалбыттара. Хаһан эрэ дьон олоро сылдьыбыт туоһута самналлыбыт, эркинэ эмэҕирэн курулаабыт, хата үрүт дуомнаах хотон сэмнэҕэ, ону кытта кубарыһа чочоруһан турар балаҕаннар баҕаналара бааллара. Аҕыйах эр киһилээхтэрэ мас кэрдэн, оҕо-дьахтар кыанар өттүлэрэ хастыы да буолан кэрдиллибит титириги быалаан соһон, били өтөхтөр баҕаналарын туһанан, балаҕан туттан барбыттара. Эркин быыһын-хайаҕаһын лабыктанан, муоҕунан бүөлээн, былыыгы ириэрэн сыбаан, муус түннүк олордунан дьиэ-уот тэриммитэ буолбуттара.

Балык туттарбыттарга эрэ нуорма бурдук бэриллэр диэн, били эрэннэрбит аһылыктарын быһан кэбиспиттэрэ, эгэ, балыктыыр тэрил кэлиэ дуу, курдары үрэр чысхааҥҥа кэтэр тас таҥас кэлиэ дуу? Туох да бэлэмэ суох сиргэ, өлөр өлүү айаҕар аҕалан укпуттара. Тыыннаах хаалар туһугар туруулаһыы тиийэн кэлбитэ. Туох эмит үчүгэйдээхтэрин, сыаналаах соҕустарын: иһити-хомуоһу, иистэнэр массыынаны, сылабаары, баахыла тимирин, киэргэл туома баарын барытын олохтоохтору кытта бурдукка, андаатар этигэр, бытархай балык дуомугар атастаһан сиэн бүтэрбиттэрэ, олохтоохтор да атастаһаллара аҕыйаабыта, хоргуйуу саҕаламмыта. Кыанар өттүлэрин биригээдэ тэрийэн балыкка анаабыттара, дойдуларыттан илдьэ кэлбит муҥхалара, илимнэрэ бу дойду күөллэригэр дьүөрэтэ суоҕа, инньэ гынан балык бултаабакка дьоннорун аһатыахтааҕар бэйэлэрэ хоргуйан барбыттара.

Өрүүнэ уолунуун дьүөгэтэ Марыыналааҕы уонна өссө икки ыал буолан биир балаҕаҥҥа симиллэн олороллоро. Булбутун сыыһын Сэмэнчигэр хадаҕалыы сатыыра, бэйэтэ дэлби ырбыта. Ыарахан олох, санаа баттыга эмэн аҕыйах кэм иһигэр арылхай киэҥ харахтара уола чөҥөрүспүттэрэ, сыҥааҕын уҥуохтара чочоруһан тахсыбыттара. Барыта ааһыа, сэрии бүтэн Өндөрөйүм кэлиэ, кыыһым Аанчыгым көстүө, дойдубутугар төннөн нус-бааччы олоххо тиийиэхпит диэн эрэлин кыыма эрэ сарсыарда аайы оронуттан туруорар буолбута.

Көс дьон олоҕор хоргуйуу кэлбитэ, санаалара «тугу эрэ булан сиэбит киһи» диэн этэ. Манна эбии тымныйан, сыыстаран ыалдьыы элбээбитэ, өлүү-сүтүү эҥээрдэммитэ. Оҕо-дьахтар бу бытархан тымныыга тоҥ буору хаһан өлүктэри кистиир кыахтара суоҕа, инньэ гынан балаҕан эркинигэр титирик маһы өйөннөрөн хахха оҥорон, өлбүт дьону өрбөххө суулаан үрүт-үрдүлэригэр дьаарыстаабыттара. Өрүүнэ таһынааҕы балаҕаҥҥа кини кыыһыттан эрэ мэнэкэ оҕолоох эдэркээн дьахтары аһынара. Сэниэтэ суоҕунан ытаан ыҥырҕыыр оҕотун, баҕар, туох эмэ сүмэһин тахсаарай диэн, кур аччык ийэтэ уһун күнү супту эмтэрэ сатыыра. Ону көрөн, аһыныгас санаата киирэн биир күн: «Бээ, баҕар, миэхэ үүт киирээрэй, соторутааҕыта диэри оҕо эмтэрэ сылдьыбытым», – диэн оҕону көрдөөн ылла. Илиитигэр ылбытыгар уолан хапсыйбыт эмиийин тумугун кырачаан киһи соппойон барбыта. Өрүүнэ ийэ кута арыллан, орто дойду кыһалҕалаах олоҕун хайа эрэ кэмҥэ умна быһыытыйбыта, үчүгээй-үчүгэй турукка киирэн, кыыһын көтөҕөн олорор курдук сананан, үөрэн дьолломмута. Оо, оҕону эмиийдэтэртэн ордук уоскулаҥ утаҕа баар үһүө, ама, ийэҕэ?!

Ийэ эрэйдээх хас да күн туруулаһан туран эмтэрэ сатаата да суох, үүт олох киирбэтэ. Оҕо барахсан сэниэтэ суоҕунан соппойо сатаан баран, күүһэ эстэн, ытыыр да кыаҕа суох нукаай курдук сытынан кэбиһэр. Ийэтэ эрэйдээх тугу да гынар кыаҕа суоҕуттан, барбах ытаан санныта эрэ дьигиҥнии олороохтоото.

Өрүүнэ биир күн киирбитэ дьахтара оҕотун хоонньугар уктан сытара. Өрүүнэ: «Хайа, хайдаххытый?» – диэн ыйытта. Дьахтар муҥнаах туох да саҥата суох, иччитэ суох харахтарынан саҥа кэлэр сирин диэки мээнэнэн көрөн кэбиспитэ. Сарсыныгар киирбитэ оҕотун эмтэрбитинэн иккиэн өлө сыталлара. Өрүүнэ «һуу!» диэн саҥа аллайаат, сүрэҕин туттан олоро биэрдэ: «Оо, барахсаттар, туоххут буруйугар төрөөбүт дойдугутуттан үүрүллэн, манна кэлэн суорума суолланнаххыат?! Көтөх оҕолоох муҥнааҕынан кими өрөһүйтэрээри ыыппыт муҥнарай?» – диэн ытаан барбыта.

Балаҕан аайы сытааччы элбээтэ, күн сириттэн күрэнээччи да үксээтэ. Тыыннаах хаалар баҕаттан кирис өтүүнү, бэс сутукатын, тэллэх гына сылдьар эргэ тириилэрин кытта сиэтилэр.

Хам-хаадьаа да буоллар наарыһынай тахсан киин сиртэн кэлбит суруктары тарҕатара. Аны мантыгыт итэҕэс диэбиттии, сэрии толоонуттан «хара суруктар» эмиэ кэлитэлииллэрэ. Итинник «хара сурук» Өрүүнэни эмиэ тумнубатаҕа. Уолбут харахтарын уута ыгыллан тахсаннар сурук үрдүгэр быыстала суох тохтубуттара. Сэмэнчигиниин куустуһан олорон сылайан сытыныахтарыгар диэри ытаспыттара. Өрүүнэ устунан сөтөллөн, сэбиргэхтэтэн олох да суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Дьүөгэтэ Марыына аат эрэ харата салбыҥнаан, тугу эмэ тумалаабытын аҕалан иһэрдэ сатыыра, ол да киирбэт буолан барбыта. Ордугун Сэмэнчиккэ бэрис диэн көрдөһөөхтүүрэ.

Биир күн Марыына Өрүүнэҕэ өлүү судураанын иһэрдэн баран сыттыгын көбүтэ турдаҕына, дьүөгэтэ илиитин оргууй бигии тутта, сирэйэ сырдыы быһыытыйан, харахтара дьиктитик уоттанна:

– Марыынаа, олоро түс эрэ, – диэтэ уонна балаҕан өһүөтүн одуулаан чочумча сыта түстэ. Марыына дьүөгэтин суорҕанын көннөрдө уонна илиитин Өрүүнэ ытыһын көхсүгэр ууран олордо. Өрүүнэ салгыы саҥаран барда.

– Көр эрэ, ити мин кыыспын, Аанчыкпын, Дьылҕа хаан тыыннаах хааллын диэн соруйан атын дьоҥҥо биэрбит эбит ээ. Ону мин саҥа өйдөөтүм.

– Кырдьык даҕаны, Өрүүнээ… Оннук эбит ээ, мантан тиийдэххинэ оҕоҕун булаҥҥын дьоллоохтук олоруоххут дии, – Марыына эмиэ оннук санаан үөрэн ылла. Өрүүнэ күүскэ үөһэ тыынан ылла, кэри-куру буолла.

– Марыына-аа, арааһа мин өрүттүөм суох. Сэмэнчигим тыыннаах хаалара буоллар. Дьүөгэм, көрдөһөр көрдөһүүм оҕобун көрө сатаа, саатар кини киһи буолара буоллар.

– Кэбис, Өрүүнэ, итинник тыллаһыма, үтүөрүөҥ! Бары бииргэ сылдьыахпыт! – Марыына дьүөгэтин санаатын көтөҕө сатаата.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.