Ҳаёт қайиғи (2 китоб)

– Ўзини кеча олий ирқ ҳисоблаган одам бугун кибр отидан туша қолмайди. Сиздан миннатдормиз, болаларимизга аъло баҳо қўйдингиз. Лекин ўша инглиз лордининг фикрида юрганлар юртингизда ҳали ҳам борлигига ишонаман. Мабодо шунақалардан битта ёки иккита қолган бўлса ҳам ва сиз ўша одам билан учрашиб қолсангиз, кўрганингиз бу болаларимизнинг қанчалар ақлли эканини айтинг-да, бу болалар “сиз ёввойи қабила” дея камситган халқнинг фарзандларидир, озод Ўзбекистоннинг келажагидир”, деб танбеҳ беринг.

Ўзбекистон Фанлар Академияси тарихида икки адиб ҳақиқий аъзо, иккиси мухбир аъзо бўлган. Академик Ойбек ва академик Ғафур Ғуломнинг илмдаги хизматлари маълум, мухбир аъзоларнинг эса илмга қандай алоқалари бор, билмайман. Икки академикнинг вафотидан сўнг ёзувчиларнинг ўрни бўш турмасин дебми, Комил Яшин билан Уйғун “сайланишган”, аниқроғи, партия томонидан “ўрнаштириб қўйилган”. Ғафур Ғуломнинг шеъриятдаги улуғлигини эътироф этган ҳолда илм бобида хатоларга йўл қўйганини айтиш мумкин.

Алихонтўра Соғунийнинг ўғиллари Асилхонтўра суҳбатларидан бирида “Биз Хитойда яшаганимизда Ғафур Ғуломни ўзбек шоири деб билардик. Иттифоқо унинг “Мен яҳудийман” шеъри бизга қадар етиб келди, шундан сўнг ул зотни бошқача атай бошладилар”, деди. Бу фикр икки томонлама нотўғри эди. Аввало, мазкур шеър фашистларнинг яҳудийларни қирғин қилишига қарши ёзилган. Шеър илмидан бехабар одамгина бу каби услубни англамай, сарлавҳани тўғридан-тўғри тушунган. Бу шеър туфайли эмас, балки Ғафур Ғуломнинг Бобораҳим Машрабга бағишланган мақоласини ўқигач, одамлар шундай дейишгандир. Совет даврида худосиз олимлар Бобораҳим Машрабни атеист сифатида кўрсатишга кўп уринганлар. Афсуски, булар орасида Ғафур Ғулом ҳам бор эди. Адабиётшунослар ва тарихчилар орасида “Мабдаи нур” асари Бобораҳим Машрабники эмас, деган тортишувлар мавжуд эди. Академик шоир бу хусусда “Икки Машраб” деб номланган мақола ёзиб, “ҳалигача Бобораҳим Машрабга иснод бўлиб келган “Мабдаи нур” номли сўфийёна ахлоқий тизим асар шу мулла Рўзи охуннинг асари экани аниқ ва равшан бўлди”, деб ҳукм чиқаради. Қаранг-а! Неча авлодни одамийлик хулқида тарбиялашга хизмат қилган ҳикмат китоби Бобораҳим Машрабга иснод келтирган эмиш?! Хўш, бунга ҳам даврни айблаймизми? Совет даврида адабиётга партиявийлик, синфийлик кўзи билан қаралган. Одамийлик учун зарур бўлган ҳикмат китоблари “диний-мистик адабиёт” деб сифатланиб, советлар жамияти, социалистик тузум учун зарарли ҳисобланган. Хожа Аҳмад Яссавий, Сўфий Оллоҳёр ҳазратлари бутунлай инкор этилган. Бобораҳим Машрабга нисбатан эса икки хил қараш мавжуд бўлган. Ул зот гоҳ диний-тасаввуф шеъриятининг намояндаси деб танқид қилиниб, гоҳо эса “ўз асарларида диний-тасаввуфни қоралаган исёнкор фахрий шоир” сифатида олқишланди. Ғафур Ғуломга ўхшаб янглишган олимларнинг мақолаларидан кейин Бобораҳим Машрабни бемалол коммунистик партияга аъзо қилиб, партбилет берилса ҳам бўларди. Кимнингдир залолатда эканини кўрсак ёки билсак, “у кофирдир”, деб ҳукм чиқаришдан ўзимизни тийиб, “Аллоҳ бу биродаримизни залолатда қолиб кетишидан Ўзинг асра, унга ҳидоят бер, бу дунёда бирга қилганинг каби, бизларни у дунёда жаннатингда кўриштир”, деб дуо қилсак, Раббимизга хуш ёқса керак.

Шоирнинг олим сифатидаги хатолари ҳам фожиа эмас. Илмда адашишлар кўп бўлади. Муҳими – адашганларни балчиққа қориштириш керак эмас, чунки хато фикрлар ҳам баъзида ҳақиқатни топишга ёрдам беради. Бу борадаги энг муҳим нарса – янги авлод салафларнинг хатоларини ўз вақтида тузатишга интилиши керак. Ғафур Ғулом фикрини тўғри деб билиб илмий изланишлар олиб борган, Бобораҳим Машрабни “эрк ва маърифат куйчиси” деб шарафлаган олим Муҳсин Зокиров хатоларни англагач, 1990 йилда “Ёш ленинчи” газетасида “Машраб олдидаги гуноҳларим” деган мақола эълон қилиб, давр тақозоси билан Машраб ижодини нотўғри талқин қилганини тан олиб, айбига иқрор бўлган эди. Маҳалламизда истиқомат қилган бу олим ўзаро суҳбатларда ҳам каминага бу ҳақда кўп ибратли гапларни айтганларки, олимларга хос бу мардлик ҳам ёшларимизга ибрат бўларлидир.

Ғафур Ғуломнинг киндик қонлари Тошкент тупроғига тўкилган, жонлари ўзга юртда танадан ажралди. Агар мўъжиза юз бериб, ул шоирга “сизга муҳлат, айтадиганингизни айтиб олинг”, дейилса, “халқ олдидаги гуноҳларим” мавзуида кўп ибратли гапларни айтармидилар…

Ҳаёт оқими мангу, қувноқ унинг ўйини,Айрилиқлар, висоллар, қувонч, кулгу ҳам қайғу!Мен тўқиб бахт куйини ва бахтсизлик куйини,Эҳтимолки, дунёда барҳаёт қолгум мангу?(Миртемир таржимаси)

Эҳтимол, бизнинг ардоқли шоиримиз ҳам ҳиндларнинг улуғи Рабиндранат Тҳакурнинг сатрларига сингган бу фикрларни айтмоқчи бўлгандирлар?

“Спорт журналисти”

Русларда “Кемадан тушди-ю, зиёфатга дуч келди”, деган мазмунда мақол бор. Камина ҳам адабий ходим лавозимига тасдиқ этилдим-у, зиёфатга эмас, қийин бир тадбирга рўпара бўлдим. Футболчи болаларнинг “Чарм тўп” мусобақалари ҳақидаги низомни тайёрлашда иштирок этганимда, бу мусобақаларни ўтқазишда иштирок этиш ва газетада ёритиш зиммамга тушишини ўйлаб ҳам кўрмаган эдим. Эркин Хўжаев кўпроқ таҳририят ишлари билан банд эдилар. Югур-етим каминага юклатилди.

“Чарм тўп” клуби президентлигига кўп футболчиларнинг устози Исҳоқ Тошмуҳамедов тайинландилар. Бу киши Герман Титов номидаги спорт мактаб-интернатида хизмат қилардилар.

Зилзила туфайли Республика комсомоли марказқўми ҳам бошқа жойга кўчиб ўтди. Ходимлар тор хоналарга тиқилишган, бири телефонда бақириб гаплашади, бири машинка чиқиллатади, бири кичик даврада мажлис ўтказади… Хуллас, қайнар хумчага ўхшаб қолган. “Чарм тўп” мусобақаси биринчи марта ўтказилаётгани учун ташкилий ишларда етишмовчиликлар кўп, уни ҳал қилиш учун эса кунига ҳатто икки мартадан мажлис чақириларди. Дастлаб, тадбирни кейинги йилга қолдириш ёки бошқа шаҳарга кўчириш ҳақида таклифлар ҳам бўлди. Лекин юқори идора бунга ижозат бермади. Болалар футбол мусобақасини юқори савияда ўтказиш аҳолига руҳан мадад бўлади, деган қарорга келдилар. Бу менга 1941 йил 7 ноябрда Москва Қизил майдонида ўтказилган ҳарбий парадни эслатди. Ўшанда ҳам параддан мақсад халқ руҳини кўтариш эди.

Тадбирни юқори савияда ўтказиш осон эмасди. Аввало, икки юздан зиёд ёш футболчилар ва уларнинг устозларини жойлаштириш, уларни уч маҳал овқатлантириш лозим эди. Футболчиларни стадионларга олиб бориш учун автобуслар талаб этиларди. Зилзилага қадар белгиланган тадбир режасига кўра, ёш футболчилар ҳар куни шаҳарни сайр қилишлари, турли музей ва шу каби жойларга боришлари керак эди. Зилзила бу режани йўққа чиқарди. Футболчилар ва уларнинг устозлари Кўкча дарвозасидаги мактаб-интернатга жойлаштирилди. Автобуслар билан ҳам таъминланди. Тажрибали ҳакамлар жалб қилинди. У дамларда ҳакамларнинг энг юқори мартабаси “Халқаро тоифадаги ҳакам” – Ўзбекистонда йўқ эди. Биттагина “Бутуниттифоқ тоифасидаги ҳакам” бор эди, лекин Белозёров олий лига ўйинларини бошқармасди. Пастроқ даражадаги ўйинларга жалб қилинарди. “Республика тоифасидаги ҳакам”лар орасида ҳам ўзбеклар кам эди. Буларни эслашимдан мақсад, бугун дунё миқёсидаги ўйинларни бошқараётган ҳакамларимиз, хусусан, Равшан Эрматов билан бениҳоя фахрланишимиз лозимлигини таъкид этмоқчиман, холос. Нима учун у дамларда ўзбеклардан юқори мартабали ҳакамлар йўқ эди? Москваликлар ишонмас эдиларми? Эҳтимол шундайдир, лекин мен буни камситиш ўрнида қабул қилардим. Бундай ҳол фақат футболда эмас, спортнинг бошқа соҳаларида ҳам шундай эди. Жаҳон чемпиони боксчи Руфат Рисқиевнинг СССР терма командасидан жой олиши осон бўлмаган. “Пахтакор” футболчиси Биродар Абдураимовнинг маҳорати киевлик Блохиндан кам эмасди, лекин уни терма командага қўшишмаган. Мен бугун Мессининг майдондаги ҳаракатларини кузата туриб, Биродар Абдураимовнинг ўйинларини эслайман. Ўйин услуби, маҳорат даражаси жуда ўхшаш. Абдураимовни ҳарбий хизматга чақириш баҳонасида Марказий армия спорт жамоасига (ЦСКА) олишди. “Пахтакор”дан кетиши афсусли бўлса-да, Москвадаги эътиборли командада ўйнашидан фахрландик. Аммо унга командадан жой беришмади. Захирада ўйнаб қайтди, икки йиллик умри бекорга совурилди. Эҳтимол, унинг “шохини синдириш” учун атайин шундай қилингандир? Буниси бандага қоронғи, Худога маълум.

Болалар мусобақаларини бошлашгач, газета саҳифаларини мақолалар билан тўлдириш менга топширилди. “Нималарни ёзай? Қандай ёзай?” деган саволимга Суроб ака ҳам, Эркин ака ҳам елка қисиб қўйишди. Улар атайин шундай қилишмади, биринчи марта ўтказилаётган тадбирни қандай ёритишни улар ҳам аниқ билишмасди. Ўзбекистонда у йиллари спорт журналистикаси жуда заиф аҳволда эди. Спорт газетасининг ходимлари асосан рус журналистлари эди. Газета рус тилида тайёрланиб, “Физкультурник Узбекистана” номи билан нашр қилинар, икки таржимон хизмати билан “Ўзбекистон физкультурачиси”га айланарди. Футбол шарҳловчиси Назарянц ўйинларга қандай баҳо берса, шундай қабул қилинарди. У Ўзбекистонда “шарҳловчилар қироли” эди. Москвадаги “Советский спорт” газетасига “Ўзбекистон қироли”нинг тиши ўтмасди. Нари борса, “Пахтакор”нинг ўйини ҳақида уч-тўрт сатрдан иборат кичик хабари чиқарди.

Шундай муҳитда камина спорт журналистикасига кириб келишим ва ўзимни кўрсатишим керак эди. Бу ишда болаларга ҳикоялар ёзиб юрганим қўл келди. Ўйинлар ҳақида қуруқ хабарлар беришнинг қизиғи йўқ эди. Мен воқеабанд лавҳалар ёзиш услубини танладим. Масалан, ҳимоячининг ўйиндан чиқариб юборилиши мен учун қизиқарли мавзу бўлди. Хабар ичида “Қўқон командасининг ҳимоячиси қўполлиги учун ўйиндан чиқарилди”, деган сатрлар билан чекланмай, бу воқеани алоҳида лавҳага олиб кириб, “Ҳимоячи нега ўйнамади?” деб сарлавҳа қўйдим. Шу каби ўнга яқин лавҳаларни ёзиб, фотосуратчимиз Равил Албеков суратларини танлаб, бўлим мудирига топширдим. Эркин ака “ҳаммаси яхши”, деб муҳаррир хонасига кириб кетдилар. Мен лавҳалардан кераклисини танлаб олишар деб эдим. Бундай мусобақа биринчи марта ўтказилаётганини назарда тутиб, газетанинг тўрттала саҳифасини футболга ажратишга қарор қилишибди. Адабий ходим синовидан ўтганимдан, таҳририят ишончини оқлаганимдан ғоят қувондим. Қувончнинг фақат ўзимга маълум яна бир томони – қалам ҳақи эди. Газетанинг барча саҳифаларини эгалласам, юз сўм атрофида гонорар олардим. Таҳририятдаги дастлабки қиш ва баҳорни акамнинг эски пиджакларида ўтказгандим, кузга яқин янги пиджак сотиб олишни кўнглимга тугиб қўйдим. Лекин бу насиб қилмаган экан. Бир иш билан масъул котиб хонасига кириб, ёйиб қўйилган газета саҳифаларига кўзим тушди. Ажабки, муаллиф сифатида мен эмас, бошқа кишининг номи ёзилибди. Ҳамид ака кириб келиб, таажжубимни сездилар-да, индамасам ҳам, ўзлари изоҳ бердилар:

– Сизга айтишга улгурмовдим, Равил акангиз кўндилар, Наримон аканинг уйлари бузилиб кетди, янги уйларига ёрдам бўлсин, деб шу маслаҳатга келдик. Йўқ десангиз, ҳозир ўзгартираман.

Нега йўқ дер эканман! Наримон Орифжонов “Гулхан” журналида масъул котиб эдилар. Биз каби ёшларга ғоят ғамхўр эдилар. Янги қураётган уйларига деярли ҳар якшанбада ҳашарга борардик. Тошкент ғарбидаги “Октябрь массиви”, “Бешқайрағоч” деган жойлар аввал колхоз боғлари эди. Зилзиладан сўнг бу боғлар уйи бузилган маҳаллаларга бўлиб берилди. У дамларда ўзбеклар кўп қаватли уйларда яшашни исташмасди. Қийналиб бўлса ҳам уч-тўрт сўтих ерда бошпана қуриб олишга тиришардилар. Наримон ака ҳам шулардан бири эди. Айтишим жоизки, зилзила баҳонасида марказдаги ўзбеклар шаҳар четига чиқарилди. Кўп уйлар зилзиладан шикаст топмаган бўлса ҳам, янги лойиҳада кўрсатилган кўп қаватли уйлар қуриш мақсадида бузилди.

Ўша йили Наримон аканинг бир ишларидан аввал таажжубланиб, кейин доноликларига қойил қолганман. У киши маҳалла раиси эканлар. Уйлар бузилиб, кўч-кўч бошлангач, биринчи навбатда маҳалла гузарига жой ажратиб, тобут ва дошқозонларни олиб келибдилар. Саёз фикрланса, янги маҳаллага тобутни олиб келиб қўйиш кўнгилга сал ғашлик солади. Аслида эса, маҳалла учун зарур нарсалардан бири айнан шу тобут ҳисобланади. Янги маҳалла қурилиб битгунига қадар ҳеч ким вафот этмайди, деб ким кафолат беради? Қадимдан ота-боболаримизнинг ибратли одатлари бўлган янги маҳалла ёки қишлоқ барпо этилишига киришишда дастлаб новвойхона, ҳожатхона ва тобутхона қуриб, кейин уй қурилишларига киришишган. Тоғам вафот этганларида суриштирсам, қарийб юз хонадон яшайдиган беш қаватли уйда маҳалла гузари йўқ экан. Қўшни маҳаллага бориб суриштирсак, битта эски лиқиллаб турган тобутлари бор экан. Бу ҳам бошқа маҳаллага берилмас экан. Ўзим яшайдиган маҳаллага шошқич равишда келиб, “Москвич”имнинг томига тобутни қўйиб олиб борган эдим…

Ғирромлик неча ёшдан бошлаб ўргатилади?

Агар таъбир жоиз бўлса, футбол мусобақаси баҳонасида “болалар спорт журналистикаси”ни ўзлаштира бошладим. Бу ўзим учун ҳам қизиқарли эди. Шу тадбир туфайли болалар спортида мавжуд бўлган ғирромликлардан ҳам хабар топиб, афсусландим. Ишонсангиз, бу афсус ҳали ҳам сўнмаган. Чунки ўша ғирромликлар бугунги болалар, ҳатто катталар спортида ҳануз давом этяпти. Кулгига мойил бир мисол: Олий ўқув юртлари талабаларининг мусобақасида Наманган университетининг футбол командаси асосан “Навбаҳор” футбол жамоаси аъзоларидан иборат экан. Расман наманганликларга эътироз қилиб бўлмайди, чунки бу футболчилар чиндан ҳам университет талабаси ҳисобланади. Лекин уларнинг қандай талаба экани барчага аён-ку? Уларнинг ўқишга қатнамаслигига индамай қўя қолайлик. Лекин қайси факультетда “ўқишларини” билишармикин у азамат тўптепарлар?

“Чарм тўп” низомига кўра, футбол мактабида маҳорат сирларини ўрганаётган боланинг кўча (маҳалла) командасида қатнашиши мумкин эмасди. Чунки футбол мактаблари ўртасида алоҳида мусобақалар мавжуд. Энг муҳими – “Чарм тўп” клубини ташкил этишдан мақсад, кўчадаги бекорчи болаларнинг бўш вақтдан фойдаланишлари масаласини ҳал қилиш эди.

Биз болаларни, айниқса, қайсар, бўйсунмасларни тарбиялашда асосан насиҳат йўлини танлаймиз. Ҳолбуки, бўйсунмас, қайсар, интизомсиз болаларни қуруқ насиҳат билан тарбия қилиб бўлмайди. Уйда насиҳат, кўчада насиҳат, мактабда насиҳат, радио-телевидениеда насиҳат – буларнинг барчаси боланинг ғашини келтира бошлайди. Насиҳат бошланиши билан пешонасини тириштиради, индамай эшитишга мажбурлиги учун тинглайди. Хаёли эса бутунлай бошқа томонда бўлади. Баъзи болалар насиҳатдан безганларини очиқ ошкор қилишдан ҳам тоймайдилар. Насиҳатнинг тарбиядаги ўрнини бутунлай рад этмайман, лекин унинг таъсири озлигини ҳам тан олишимиз керак. “Хўш, унда қандай йўл билан тарбия қилишимиз керак. Жиноят томон оғиб кетиши эҳтимоли мавжуд болани нима тўхтатади?” деган савол туғилиши табиий. Болалар футболидаги муаммолар баҳонасида саволга жавоб топишга уриниб кўраман. Аввало таъкид этаманки, ҳар бир бола – бир олам. Ҳар бирига алоҳида йўл топмоқ керак. Ёмон йўлга юрмаслик, яхши ўқишга даъват бир хилда бўлмайди.

Барча мамлакатлар учун боланинг бўш вақти масаласи муҳим муаммолардан ҳисобланади. Мактабдан кейинги ярим кунда боланинг нима билан шуғулланиши унинг тақдирини белгилайди. Шаҳардаги маҳаллаларда, қишлоқларда бола катталарнинг эътиборида бўлади. Бу бола кимнинг фарзанди эканини катталар билишади ва ундаги ножўя ҳаракатни эътиборсиз қолдиришмайди. Кўп қаватли уйларда эса бунинг акси. Қўшнилар бир-бирларини танишмайди. Ножўя иш қилаётган болани тартибга чақиришмайди. Бўш вақт масаласини ҳамма ўзича ҳал этади. Кўпчилик тарбиянинг бу соҳасида асосий эътиборни меҳнатга қаратиш тарафдори.

Совет давридаги кузатувлардан аниқки, болалар ва ўсмирлар феъл-атворининг шаклланишида бўш вақтдан тўғри фойдаланиш ғоят муҳим эканлиги тан олингани ҳолда бу зарур масаланинг ечимига эътиборсиз қаралган. Бошқачароқ айтилганда, бўш вақтдан фойдаланишга доир мавжуд тадбирлар етарли самара бермай қўйган эди. Бунинг акси ўлароқ, кўчанинг таъсири кучлироқ бўлган. Айтайлик, кўчанинг бир бетида шахмат-шашка тўгараги ташкил этилган. Иккинчи бетида бевош ўспиринлар қарта ўйнаб ўтиришибди. Кўчанинг ўртасида эса жамият тарбияламоқчи бўлган юзта бола турибди. “Ихтиёр ўзингизда, бўш вақтингизни ким билан ўтказасиз?” дейилса, шу юз боладан кўпи билан ўн-ўн бештаси шахмат-шашка томон юрган бўларди.

Совет жамиятининг сўнгги йилларида бўш вақт масаласи бўйича масъул идоралар берган маълумотга кўра, ўрта ёшдаги ўқувчиларнинг етмиш фоизи, юқори синф ўқувчиларининг олтмиш фоизи мактабдан ташқаридаги турли тўгараклар, клубларда шуғулланар эканлар. Совет Иттифоқидаги болаларнинг йигирма тўрт фоизи спорт билан доимий банд экан. Ўн уч фоиз ўқувчи бўш вақтларини техникага доир ҳунарларни эгаллашга сарфлар эканлар.

Кўнгилни хотиржам қилувчи бу рақамлар фақат қоғозда эди. Ўшанда қайта текширишдан сўнг “спорт билан шуғулланяпти”, деган маълумотдан 12 миллион боланининг номини ўчиришга тўғри келган. Рўйхатда бору аммо асли йўқ бўлган минглаб тўгараклар аниқланган. Яна аниқландики, 1980 йилдаги рақамлар 1990 йилда озгина бўлса-да, яхшиланмабди. Ўша даврда мактаб ўқувчиларининг 5-6 фоизигина тўгаракларга қатнашар эканлар.

Олтмишинчи йилларда болалар ва ўсмирлар орасида жиноятчиликнинг ўсиши кузатилди. Бу айниқса СССРнинг Европа қисмида кучли эди. Жиноятчиликнинг олдини олишда болаларнинг бўш вақтига ва қизиқишларига диққат қилина бошланди. Ана шу эътиборнинг оқибати ўлароқ, болалар қизиқиб ўйнайдиган ўйинлар тартибга солиниб, умумиттифоқ ўйинларига айлантирилиши маъқул топилди. “Чарм тўп”, “Олтин шайба” каби клублар тузилди. “Светофор”, “Қувноқ эстафета”, “Пионер тўрт кураши” каби ўйинлар юзага чиқди. Болаларнинг оқшомлари бошлайдиган “оқми-қизил”, “пақ-пақ” каби ўйинлари “Зарница” (яшин шуъласи) номи билан ҳарбийлаштирилган ўйинга айлантирилди. Тахтадан ясалган тўппонча, автоматлар ўрнига ҳақиқийлари берилди. Махсус ҳарбий кийимлар тиктирилди. Бу ўйин кейинроқ ўсмирлар ўртасида ҳам ўтказилди.

Болаларнинг бўш вақтидан унумли фойдаланиш ҳақида гап кетганда энг аввало уларни жисмоний тарбия – спортга тортиш фикри илгари сурилади. Мен бу фикрни инкор этмайман. Руҳий саломатлик жисмоний саломатликни ҳам талаб этади. “Жиноятнинг узун йўли” рисоласини ёзишга тайёргарлик чоғида спорт билан шуғулланувчи ўсмирлар билан ўтказган суҳбатларимда уларнинг 80 фоизи спорт ҳаётлари учун муҳим эканини айтди. 20 фоиз ўсмир эса ҳаётдаги қийинчиликларни енгиб ўтишда спорт катта ёрдам берганини таъкидлади. Ҳатто “бўйсунмас”ларнинг 80 фоизи ҳам шунга яқин фикр билдирди. Тўғри, жисмоний тарбия боладаги мавжуд ирода кучига қувват беради. Абдулла Авлоний ҳазратлари бадан тарбиясига эътиборларини қаратиб, шундай фикр билдирганлар: “Бадан тарбиясининг фикр тарбиясига ҳам ёрдами бордир. Жисм ила руҳ иккиси бир чопоннинг ўнг ила терси кабидир. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулқлардан сақланмаса, чопонни устини қўйиб астарини ювуб овора бўлмоқ кабидурки, ҳар вақт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун маҳкам ва соғлом бир вужуд керакдур… Имом Шофеъи ҳазратлари: “Илм икки хилдур: бири – бадан илми, иккинчиси дин илми”, – демишлар. Бунга қараганда энг аввал ҳифзи сиҳат қоидаларини билмак, саломатликка терс бўлган нарсалардан сақланмак ила бўладур…”

Спортнинг ҳар бир киши учун кони фойда экани ҳақида кўп гапирмасак ҳам бўлар. Аммо айни шу соҳада тарбияга оид жиддий муаммоларга дуч келамиз. Айнан шу соҳада боланинг маънавий камолотига эътибор кам.

Бола маълум бир спорт турига қизиқиб, ёки акасими, дўстигами эргашиб тўгаракка борса, тренер энг аввало унинг қобилиятини текшириб кўради. Ҳар бир тренерга фақат қобилиятли бола керак. Унга шунчаки тўп тепиб, бўш вақтини ўтказадигани керак эмас. Агар лаёқат сезилмаса, тренер ундан осонгина қутулиб қўя қолади. Унга бугунги натижа керак. Болада бугун бўлмаса эртага қобилият юз очиши мумкин, деган гап унга ёқмайди. Айнан спорт тренерларида тарбиячига зарур бўлмиш педагогикага доир билим етарли эмас.

Катталар спортида допингдан, яъни кишида қўшимча куч уйғотадиган доридан фойдаланиш мавжудлиги ҳақида ёзиш, ҳатто гапириш мумкин эмасди. Гиёҳвандликнинг бошланиши ҳисобланмиш бу иллат гўёки Совет спортида йўқдай эди. Совет спорти учун энг муҳими – мусобақаларда қандай қилиб бўлса-да, ғолиб бўлиш. Болалар, ўсмирлар, ёшлар ўртасидаги мусобақаларда допинг иллати учрамасди. Ундан баттар иллат – ёлғон кўп аралашарди. “Қандай қилиб бўлса-да ғолиб чиқиш!” деган асосий шиорни “ғирромлик қилиб бўлса-да енгиш”, деб тушуниш ҳақиқатга яқин эди.

Спортга қизиқувчи бола дастлабки қадамларидаёқ ғирромга дуч келади. Маълумки, мусобақалар ёшга қараб босқичма-босқич ўтказилади. 12-13 ёшлилар бошқа, 14-15 ёшлиларники бошқа. Шунга яраша талаб ҳам, шароит ҳам ўзга-ўзга бўлади. Тренерлар мусобақада ғолиб келиш учун 12-13 ёшлилар мусобақасига 14-15 ёшли ўсмирни бошқа исм-насабда қўядилар. Яъни, 15 ёшли Болтаев 12 ёшдаги Тешаевнинг ҳужжати билан мусобақада қатнашади. Кўпинча шундай ўйинчилар ғолиб келишади ва ёрлиқлар ҳам бировнинг номига берилади. Бировнинг номидан ғирром равишда мусобақада қатнашаётган боладан яхши тарбия кутиш мумкинми? У ҳаётида ғирром йўлини танлаб олмайдими?

Адашмасам, 1969 йил эди шекилли, машҳур спортчимизнинг футбол мактабида маҳоратини оширган укаси ўзидан уч ёш кичик Шоир исмли бир боланинг ҳужжати билан Ереванда бўлиб ўтган мусобақада қатнашиб, “Энг яхши ҳужумчи” унвони билан қайтган эди. Шоир деган бола тўпни тўғри тепа оладими ё йўқми, унинг номига ёзилган Фахрий ёрлиқ ўзига берилдими ё ғирром футболчининг ўзида қолдими, билмайман. Тошкент чемпионлари армани тенгдошларига финалда ютқизиб, иккинчи “фахрли” ўрин билан қайтдилар. Ғирромлик билан етишилган бу ўрин билан фахрланиш мумкинми ёки йўқми, бу ҳам бир масала! Иккинчи масала шуки, бизнинг иллатли командамизни енгган арман жамоаси ҳам ғирромликда биздан қолишмагандир. Қалбаки ҳужжат билан “энг яхши ҳужумчи” номини олган йигитчани тўрт-беш йилдан кейин ресторанда кўриб қолдим. Футболни ташлаб, ошпаз бўлиб ишлаётган экан. “Бизнинг футболимиз шунинг учун ҳам ривожланмайди-да”, деб ўйлаган эдим.

Аслида совет футболи ғирром пойдевори устига қурилган эди. Советлар жамияти профессионал спортни рад этарди. Советлар оммавий спорт тарафдори бўлган. Советлар тарихининг дастлабки йилларида чиндан ҳам шундай бўлган. Лекин ХХ асрнинг иккинчи ярмида “ғирром профессионализм” пайдо бўлди. Бу нима дегани? Маълумки, профессионал футболчи ёки хоккейчи ҳеч қаерда ишламайди, фақат спорт билан шуғулланади. Спорт клубларини давлат таъминламайди. Бу клублар кимларнингдир шахсий мулки ҳисобланади. Большевиклар ғояси шахсий мулкни ҳам рад этади. Профессионал спортчи клуб раҳбарлари билан шартнома тузади. Клуб раҳбари уни истаган пайтида бошқа клубга сотиб юбориши мумкин. Советларда ундай эмас. Спортчининг бир жамоадан бошқасига ўтиши анча қийин масала эди. Моддий томондан манфаати ҳам йўқ эди. Гарчи у “ҳаваскор” ҳисобланса-да, аслида ҳеч ерда тер тўкиб ишламас эди. “Динамо” спортчилари милиция ходимлари, “МАСК” ҳарбий хизматчилар ҳисобланишарди. “Спартак”ни касаба уюшмалари таъминларди. “Шахтёр” ўйинчилари кўмир конларидаги “илғор ишчи”, “Нефтчи”дагилар нефт конларининг азаматлари сифатида ҳақ олардилар.

Шунинг баробарида совет спорти сиёсийлаштирилган ҳам эди. Халқаро мусобақалар спорт беллашуви эмас, балки совет ва капитализм тузуми олишуви тарзида кўриларди. Совет хоккейчилари канадаликларни албатта енгиши шарт эди. Енгса, совет тузумининг афзаллигини намойиш этишган бўлишарди.

Ғирромлик совет спортининг қон-қонига сингиб кетганидан кейин болалар спортидан қанақанги ҳалолликни талаб қилиш мумкин?

Спорт билан доимий шуғулланиб, оқибатда профессионалга айланганлар вақти келиб майдондан четга чиқишганда қийнала бошлашади. Энг биринчи галда улар шуҳрат шоҳсупасидан тушиб, эътиборсиз қолганларида руҳан қийналадилар. Кейин аввалги даромадлари ҳам бўлмай, моддий жиҳатдан машаққат чека бошлайдилар. Натижада улар тирикчиликнинг осон йўлини қидирадилар. Маълумки, жиноятчи тўдаларга чиниққан йигитлар керак. Спортдаги фаолиятини тўхтатганлар айнан шу тўдаларда паноҳ топганларига мисоллар бор (“Шайтанатнинг жин кўчалари” китобида бу ҳақда батафсил ёзганман). Мен ҳамма спортчиларнинг йўли шу, деган таъкиддан узоқман. Лекин биттагина мисол ҳам жамиятни сергаклантириши зарур бўлгани сабабли бу ҳақиқатдан четлаб ўта олмадим.

Бизда спорт ишларига тобора кўп эътибор бериляпти. Спортчиларимиз жаҳонда ўзларини кўрсатишяпти. Оммавий спорт эса бу соҳада озгина орқада эканини ҳам тан олайлик. Ҳар маҳаллада спорт майдони бўлиши керак, деган талаб бор. Талаб яхши. Аммо маҳаллада бўш жой йўқ-ку? Кўп қаватли уйлар шу даражада зич қурилганки, озгина бўш жой ҳам гаражлар билан банд. Ҳокимиятларга келган маълумотларга қараганда, бу талаб ҳамма ерда бажарилган. Бу маълумотларни кўриб ажабланасиз: спорт майдончаси томлар устидамикин? Тўғри, кўп жойларда сунъий қопламали гўзал майдончалар қуриляпти. Лекин афсуски, бу майдончаларга қадам босиб кириш учун пул тўлаш керак. Болага ота-онаси икки марта пул берар, тўрт-беш марта берар, охири “йиғиштир спортингни!” демайдими? Барча спорт майдончалари болалар учун текин қилиш баробарида, стадионларни ҳам улар учун очиб бериш керак. Болалар бу жойларда ҳам спорт билан бепул шуғулланиш имконига эга бўлсин.

Спорт тўгаракларидаги рўйхатларда милиция назоратида турадиганларни кам учратдим. Қамоқдан чиқиб келган ўсмирни ҳеч бир тренер қабул қилмайди. Биронта шогирди жиноят билан қўлга тушса, “Мен айбдор эмасман”, деб ўзини оқлайди. Мактаб эса “Бу бола спортга қатнашиб, бузилиб кетди”, деб ҳукм чиқариб қўя қолади. Мен суҳбатлашган муаллимларнинг кўпи спорт билан шуғулланиш боланинг тарбиясига салбий таъсир кўрсатишини айтди. Айни чоғда ўқувчилари қайси спорт тури билан шуғулланаётганига қизиқмасликларини ҳам тан олишди. Муаллимларнинг гапларида озгина ҳақиқат бор: спорт билан шуғулланувчи ўқувчи мактабда ўзини бошқача тута бошлайди. Ўқишга қизиқиши сусаяди. Илм олиш зарурати ҳақидаги гапларни эшитгиси ҳам келмайди. Чунки яхши спортчи бўлгани учун илми бўлмаса ҳам олий ўқув юртига осонгина кира олишини билади. Олий ўқув юртида ўқимай туриб диплом олишига ҳам ишонади. Шундай экан, муаллимларининг гапи қулоғига кирармиди? Бундай бола айниқса мусобақаларда ғалаба қозона бошлагач, такаббурликни касб қилади. Синфда, ҳатто мактабда “зўр”ликни – “лидер”ликни талаб қила бошлайди. Уни камтарлик кўчасига қайтариш мактаб учун ғоят машаққат бўлиб қолади.