Полная версия
Чернобиль таваллоси
1986 йилнинг 26 апрель оқшоми… Бир кечанинг ўзида биз тарихнинг бошқа жойига кўчиб ўтдик. Янги реалликка томон сакрадик ва бу реаллик нафақат билимларимиздан, балки тасаввуримиздан ҳам юқорида экан. Замонлар орасидаги алоқа узилди… Дафъатан ўтмиш чорасиз бўлиб қолди, унда суянса бўладиган нарса қолмади, инсониятнинг ҳар ерда ҳозиру нозир (худди ишонганимиздек) жамланмасида бу эшикни очадиган калит топилмади. Мен ўша кунларда “кўрганим ва ҳис этганимни баён қилиш учун сўз топа олмаяпман”, “аввал ҳеч ким менга бунақа ходисани ҳикоя қилиб бермаганди”, “бирон-бир китобчада бу ҳақда ўқимаганман ва бирор кинода буни кўрмаганман”, деган гапларни кўп эшитдим. Ҳалокат юз берган пайт ва у ҳақида гапира бошлашган вақт оралиғида сукутли танаффус бўлди. Гунглик палласи… Бу ҳамманинг эсида қолди… Қаердадир юқорида қандайдир қарорлар қабул қилишди, махфий кўрсатмалар тайёрлашди, вертолётларни самога чиқаришди, кўплаб техникаларни ҳаракатлантиришди, пастда эса, хабарларни кутдилар ва қўрқдилар, миш-мишлар билан яшадилар, аммо ҳамма асосий нарса – аслида нима юз бергани ҳақида индамай жим турарди. Янги туйғулар учун сўз тополмадилар ва янги сўзлар учун ҳиссиётлар етмади, ҳали фикрни ифода қила олишмасди, аммо аста-секин янгича ўйлаш муҳитига кира бошлашди – бугунги аҳволимизни шундай тавсифлаш мумкин. Шунчаки фактларнинг ўзи етмаётганди, фактнинг ортини ҳам кўриш, юз бераётган ходисанинг маъносини, моҳиятини билиш истаги бор эди. Руҳий ларзага тушиш эффекти юз кўрсатаётганди. Ва мен ана шу ларзага тушган инсонни излаётгандим… У янгича матнларни сўзларди… Овозлар гоҳида гўё туш ёки алаҳсираш орасидан, бошқа бир ёндош оламдан йўл топиб чиқаётгандай эди. Чернобилнинг ёнида ҳамма фалсафа сўқий бошлади. Файласуфга айланишди. Ибодатхоналар яна одамга тўла бошлади… Тақводорлар ва яқингача даҳрий бўлганларга… Улар физика ва математика бера олмайдиган жавобларни излашарди. Уч ўлчамли дунё ортга чекинди ва энди мен материализмнинг Библияси билан қасам ичадиган жасурларни учратмай қўйдим. Чексизлик ёрқин чақноғини чақди. Маданият ва анъаналарнинг таниш изидан чиқиб қолган файласуф ва ёзувчилар сукутга чўмдилар.
Ҳалокатнинг дастлабки кунларида олимлар, мансабдорлар ва катта погонли ҳарбийлар билан эмас, оддий деҳқонлар билан суҳбатлашиш қизиқроқ эди. Бу одамлар Толстой ва Достоевскийсиз, интернетсиз яшаётганди, бироқ уларнинг онги қандайдир тарзда дунёнинг янги манзарасини ўзига жойлаганди. Ва бу онг вайрон бўлмади. Ҳойнаҳой, биз Хиросимадаги каби ҳарбий атом вазиятига бардош бера олардик, аслида шунга тайёрланардик. Аммо ҳалокат ҳарбий ядро объектида юз бермади, биз эса ўз даврининг одамлари эдик ва бизга ўргатишгани каби совет атом станциялари дунёдаги энг ишончли объектлар эканига, уларни ҳатто Қизил майдонда ҳам қуриш мумкинлигига ишонардик. Ҳарбий атом – Хиросима ва Нагасаки, тинч атом эса ҳар бир хонадондаги электр чироқлари. Ҳарбий ва тинч атом эгизаклар эканини… шериклигини ҳали ҳеч ким фаҳмламаганди. Бизнинг ақлимиз кирди, бутун дунё ақлини йиғди, фақат Чернобилдан кейингина. Бугун белоруслар худди тирик “қора қутилар” сингари келгуси авлодлар учун ахборотни ёзиб бормоқда. Ҳамма учун.
Мен бу китобни жуда узоқ ёздим… Деярли йигирма йил… Станциянинг собиқ ходимлари, олимлар, шифокорлар, аскарлар, кўчирилганлар, қайтиб борганлар… Чернобиль оламининг асосий мазмуни бўлганлар, нафақат ер ва сув, балки ичи ва атрофи батамом заҳарланганлар билан учрашдим ва гаплашдим. Улар ҳикоя қилдилар, жавоб изладилар… Биз биргаликда фикрладик… Кўпинча шошилдилар, улгурмай қолишдан қўрқдилар, мен ҳали улар бераётган гувоҳликнинг баҳоси ҳаёт билан ўлчанишини билмасдим. “Ёзиб олинг… – такрорлашарди. – Кўрганларимизнинг ҳаммасини ҳам тушуна олмадик, лекин барибир ёзилиб қолсин. Кимдир ўқийди ва тушунади. Кейинроқ… Биздан кейин…” Улар бекорга шошилмаган экан, чунки кўплари бугун орамизда йўқ. Аммо ишора қилишга, огоҳликка чақиришга улгурдилар…
─ Даҳшатлар ва қўрқувлар ҳақидаги бизга маълум нарсалар ҳаммадан кўпроқ уруш билан боғлиқ. Сталиннинг ГУЛАГи2 ва Освенцим3 – ёвузликнинг яқин тарихидаги ҳодисалар. Тарих ҳамиша уруш ва саркардалар тарихи бўлган, уруш, дейлик, даҳшатнинг ўлчови эди. Шунинг учун одамлар уруш ва фалокат тушунчаларини аралаштириб юборадилар… Чернобилда худди урушнинг барча белгилари бордек: кўплаб аскарлар, эвакуация, ташлаб кетилган уйлар. Ҳаёт мароми издан чиққан. Газеталардаги Чернобиль хабарлари батамом ҳарбий сўзлардан иборат: атом, портлаш, қаҳрамонлар… Ва бу биз янги тарихда турганимизни англашни қийинлаштиради… Ҳалокатлар тарихи бошланди… Бироқ инсон бу ҳақда ўйлашни истамайди, чунки бу ҳақда ҳеч қачон ўйламаган, у ўзига таниш нарсаларнинг ортига беркинади. Мозий ортига. Ҳатто Чернобиль қаҳрамонларининг ҳайкаллари ҳам ҳарбийларга ўхшайди…
– Зонага илк сафарим…
Боғлар гуллаган, ёш майсалар офтоб нурида шодумон ярқирайди. Қушлар чуғурламоқда. Шундай таниш… таниш… олам. Мияга энг биринчи келадиган фикр: ҳаммаси жойида, ҳаммаси аввалгидай. Ўша ер, ўша сувлар, ўша дарахтлар. Шакл-шамойили ҳам, ранги ҳам, ифори ҳам абадий, бу ерда ҳеч ким бирор нарсани ўзгартира олмайди. Аммо биринчи куниёқ мени огоҳлантиришди: гулларни узиш керакмас, ерга ўтириш мумкин эмас, булоқдан сув ичиб бўлмайди. Кечга яқин бир ҳолатни кузатдим, молбоқарлар чарчаган сигирлар подасини сув ичиш учун дарёга ҳай дадилар, бироқ сигирлар сувга яқин келиб, дарҳол ортга қайтди. Улар қандайдир хавфни сезишди. Менга айтиб беришларича, мушуклар ўлик сичқонларни емай қўйибди, ўлик жониворлар ҳамма ерда: далаларда, ҳовлиларда сочилиб ётарди. Ўлим ҳамма томонда биқиниб кутарди, бироқ бу қанақадир бошқача ўлим эди. Янгича ниқобдаги. Нотаниш қиёфадаги ўлим. У инсонни тўсатдан ғафлатда қолдирарди, чунки одам бунга тайёр эмасди. Биологик тур ўлароқ, унинг кўриш, эшитиш, ушлашга созланган бутун табиий воситалари иш бермасди. Уларнинг ҳеч биридан фойда йўқ: кўзлар, қулоқлар, бармоқлар энди иш бермас, чунки радиация кўзга кўринмасди, унинг ҳиди ҳам, овози ҳам йўқ эди. У вужудсиз эди. Биз бир умр уруш қилдик ёки урушга тайёрландик, у ҳақда анча нарса билардик, лекин тўсатдан душманнинг тимсоли ўзгарди. Бошқача душман пайдо бўлди… Душманлар… Ўрилган майсалар ўлдирарди. Тутилган балиқлар, овланган илвасин қотил бўлиб чиқарди. Олма заҳарларди… Атрофимиздаги аввал мулойим ва дўстона бўлган ҳамма нарса энди қўрқув ҳамда ваҳшат соларди. Эвакуация қилинаётган ва бир умрга кетаётганини ҳали билмаган кекса одамлар осмонга қарашарди: “Офтоб чарақлаяпти… Тутун ҳам, газ ҳам йўқ. Отишма йўқ. Шу ҳам уруш бўлдими? Лекин қочқинларга айланишимиз керак…” Таниш… нотаниш… олам.
Қаерда эканимизни қандай англаймиз? Бизга нима бўляпти? Шу ерда… айни пайтда… кимдан сўрашни билмайсан…
Зона ва унинг атрофида… сон-саноқсиз ҳарбий техника ҳайратга соларди. Янги автомат қуролларни кўтарган аскарлар… тўлиқ жанговар аслаҳалари билан шахдам қадам ташларди. Негадир ёдимда кўпроқ вертолётлар ва бронетранспортёрлар4 эмас, шу автоматлар қолган… Қурол… Зонадаги қурол тутган одам… У бу ерда кимни отади ва кимни кимдан ҳимоя қилади? Физикадан ҳимоя қиладими… Кўзга кўринмас зарраларданми… Ўлим “юққан” ерни ёки дарахтларни отиб ташлайдими? Станциянинг ўзида Давлат хавфсизлик қўмитаси ишларди. Жосуслар ва қўпорувчиларни излашарди, ҳалокат – ғарблик махсус хизмат вакилларининг социализм лагерига зарар етказиш учун режалаган акцияси, деган миш-мишлар юрарди. Эҳтиёткор бўлиш лозим эди.
Бу – уруш манзараси… Мазкур уруш маданияти кўз ўнгимда қулади. Биз бир хира дунёга кирдик, бу ерда ёвузлик ҳеч қанақа тушунтириш бермайди, ўзини ошкор қилмайди ва қонунларни тан олмайди.
Мен чернобилгача мавжуд бўлган одам қандай қилиб чернобилдан кейинги одамга айланганини кўрдим.
─ Бир марта эмас… Ва бу ерда ўйлашга арзигулик нарсалар бор… Мен биринчи оқшом оловни ўчирган ўт ўчирувчилар ва ликвидаторларнинг хатти-ҳаракати ўз жонига қасд қилишни эслатади, деган фикрларни эшитдим. Оммавий суиқасд. Ликвидаторлар кўпинча махсус ҳимоя кийимисиз ишлаганлар, бир оғиз эътирозсиз роботлар “ўлаётган” томонга кириб борганлар, катта дозада заҳарланганларини улардан сир тутишган ва улар бунга ҳам кўнганлар, кейин ўлимлари олдидан мукофот сифатида берилган ҳукумат фахрий ёрлиқлари ва медалларидан севинганлар ҳам… Кўпларини тақдирлаб улгуришмади ҳам… Хўш, улар ким ўзи: қаҳрамонларми ёки ўз жонига суиқасд қилувчиларми? Совет мафкураси ва тарбиясининг қурбонларими? Негадир вақт ўти ши билан улар ўз мамлакатларини қутқаргани унутилади… Улар Европани асраб қолишди. Қолган учта реактор ҳам портлаганида, нима бўлишини бир лаҳза тасаввур қилиб кўринг…
─ Улар – қаҳрамонлар. Янги тарихнинг қаҳрамонлари. Уларни Сталинград жанги ва Ватерлоо яқинидаги жанг қаҳрамонлари билан қиёслашади, лекин улар ўз она ватанидан муҳимроқ нарсани – ҳаётнинг ўзини асраб қолдилар. Ҳаёт вақтини. Тирик вақтни. Чернобиль билан инсон ҳамма нарсага, ўзидан ташқари яна минглаб мавжудотлар яшайдиган бутун илоҳий дунёга дахл қилди. Жониворлар ва ўсимликлар дунёсига. Уларнинг олдига келганимда… (Биринчи бўлиб ва илк бора!) Инсонга хос бўлмаган янги инсоний иш билан шуғулланганлари – заминни замин ичига кўмганлари, яъни тупроқнинг заҳарланган қатламлари ичидаги барча “аҳолиси” – қўнғизлари, ўргимчаклари, қуртлари билан бирга махсус бетон бункерларга солиб кўмганлари ҳақидаги ҳикояларини эшитдим. Ўзлари ҳатто номини ҳам билмайдиган, эслай олмайдиган турли-туман ҳашаротларни кўмишган. Уларда ўлимнинг буткул бошқача англами бор эди, бу тушунча ҳамма нарсага – қушлардан то капалакларгача ёйилиб кетди… Уларнинг дунёси аллақачон бошқа – янгича ҳаёт ҳуқуқи, янгича масъулият ва янгича айбдорлик ҳиссини қамраган дунё эди. Уларнинг ҳикояларида мудом вақт мавзуси мавжуд бўлиб, “илк бор”, “энди ҳеч қачон”, “абадулабад” дердилар. Бўшаб қолган қишлоқлар оралаб юрганларини ва у ерларда гоҳида бошқалар билан кетишни истамаган ёки кетиб, кейин қайтиб келган ёлғиз қарияларни учратганларини эсладилар: улар кечқурунлари қорачироқ ёруғида ўтирар, кундузлари чалғи билан пичан ўрар, ўроқ билан шох-шабба кесар, дарахтларни болта билан йиқитар, дуоларида йиртқичларга ва руҳ-арвоҳларга мурожаат қилишарди. Яратганга ёлворишарди. Ҳаммаси икки юз йил аввалгидай эди, юқорида эса қайдадир космик кемалар учиб юрарди. Вақт ўз думини тишлаб олди, ибтидо ва интиҳо бирлашди. Чернобиль у ерда бўлганлар учун Чернобилда тугамаган. Улар урушдан қайтмаганлар… Гўёки бошқа сайёрадан келганлар… Мен тушундимки, улар онгли равишда ўз азоб-уқубатларини янги билимларга айлантирдилар, бизга ҳавола қилдилар: қаранг, сиз бу билим билан нимадир қилишингиз керак, уни қандайдир усулда қўллашингиз шарт.
Чернобиль қаҳрамонларига қўйилган битта ёдгорлик бор… Бу – қўл билан тикланган саркофаг, ушбу тошқопқоқ остига улар ядро оловини яширдилар. Йигирманчи асрнинг эҳроми.
─ Чернобиль ерида инсоннинг аҳволи ачинарли. Ҳайвоннинг ҳоли янада аянчли… Мен янглишмадим… Ҳозир тушунтираман… Одамлар кетганидан сўнг ўлик ҳудудда нима қолди? Эски гўристонлар ва ҳайвонлар кўмиб ташланган биоқабристонлар. Инсон фақат ўзини қутқарди, қолган барчага эса хиёнат қилди, одамлар кетган қишлоқларга аскарлар ёки овчилар отрядлари кирди ва ҳайвонларни отиб ташлади. Итлар одамларнинг овозини эшитиб, улар томон югурди ва отилди… Мушуклар ҳам… Ва отлар ҳам ҳеч нарсани англай олмай қолишди… На ҳайвонлар, на қушларнинг айби бор эди ва улар жимгина жон бердилар, бу эса янада даҳшатли. Қачонлардир Мексикадаги ҳиндулар ва христианликдан олдинги рус ерларида яшаган аждодларимиз ҳам емиш учун ўлдириладиган ҳайвонлар ва қушлардан кечирим сўрашган. Қадимги Мисрда ҳайвон инсон устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга эди. Миср эҳромида сақланган папирусларнинг бирида “Ҳўкизнинг Н.га қарши бирорта шикояти топилмаган”, деб ёзилган. Ўликлар салтанатига равона бўлишдан олдин мисрликлар шундай сўзлар билан тавалло қиларди: “Мен ҳеч бир жониворни хафа қилмадим. Бирор ҳайвоннинг дон-дунини, ўт-пичанини тортиб олмадим”.
Бизга Чернобиль тажрибаси нима берди? Бизни “бошқалар”нинг ана шу овозсиз ва сирли дунёсига қайтардими?
─ Бир гал аскарлар одамлар кетиб бўлган қишлоққа кириб, отишни бошлаганини ўз кўзим билан кўрдим…
Ҳайвонларнинг чорасиз қичқириқлари… Улар ўзларининг турфа тилларида дод солардилар… Бу ҳақда аллақачон Янги Аҳдда5 айтилганди. Исо Масиҳ Қуддусдаги Муқаддас маъбадга келади ва у ерда қурбонлик маросимига тайёрлаб қўйилган жониворларни кўради: улар бўғзидан сўйилган, қонга ботиб ётарди. Исо қичқиради: “Сиз ибодат уйини қароқчилар ғорига айлантирдингиз!” У яна кушхонага айлантирдингиз, деб қўшиб қўйиши мумкин эди. Мен учун зонада қолдирилган юзлаб биоқабристонлар ўша қадимий мажусийлар бутхонасидир. Фақат бу қурбонлар қайси илоҳга атаб сўйилган? Илмфан илоҳигами ёки оташ худосигами? Бу маънода Чернобиль Освенцим ва Колимадан6 ҳам узоққа борди. Холокостдан7 ҳам ўтди. У таяниш учун олдинга қўл чўзади. Аммо ҳеч нима топа олмайди.
Атрофимдаги оламга бошқача кўз билан қарайман… Замин узра митти чумоли ўрмалаб бормоқда ва у энди юрагимга яқин. Осмонда парвоз қилаётган қуш ҳам мен учун қадрдон. Энди ўртамиздаги масофа қисқармоқда. Аввалги бўшлиқ йўқ. Мана шуларнинг барчаси – ҳаёт.
Шундай воқеа ҳам эсимга тушди… Кекса асаларичи ҳикоя қилиб берганди (буни кейин бошқалардан ҳам эшитдим): “Эрталаб боққа чиқдим, нимадир етишмаяпти, қандайдир таниш бир овоз йўқдай. Битта ҳам ари қолмабди… Бирорта арининг саси эшитилмаяпти! Бирорта ҳам! Нима? Бу нимаси? Иккинчи куни ҳам улар учиб чиқмади. Учинчи куни… Кейин атом станциясида ҳалокат юз берганини хабар қилишди, у эса ёнгинамизда. Аммо биз анчагача, хабар келгунича буни билмаганмиз. Асаларилар дарҳол билган, тушунган, биз эса йўқ! Энди, агар бирор нима бўлса, аввал уларга қарайман. Уларнинг ҳаётига боқаман”.
Яна бир мисол… Дарё ёқасидаги балиқчилар билан гаплашганимда улар шуни эсладилар: “Биз телевизор орқали тушунтириш беришади деб кутдик… Қандай қутулиш мумкинлигини айтишар деб ўйладик. Чувалчанглар эса.... Шу оддий чувалчанглар ерга, эҳтимол, ярим метр ёки бир метрдир, чуқур кириб кетишди. Буни тушунмабмиз ҳам. Биз – балиқчилар, ерни ковлаймиз-ковлаймиз. Балиқ овлаш учун бирорта ҳам чувалчанг тополмадик…”
Бу заминда ким қадимийроқ, мустаҳкамроқ ва боқийроқ – бизми ёки шу арилар ва чувалчангларми? Қандай омон қолишни улардан ўрганишимиз керак… Ва қандай яшашни ҳам…
─ Икки ҳалокат – ижтимоий (кўз ўнгимизда Совет Иттифоқи қулади, улкан социалистик қитъа сув остига ғарқ бўлди) ва фазовий ҳалокат (Чернобиль) бирлашди. Бу иккита глобал портлаш эди. Биринчиси – яқин, тушунарлироқ. Одамлар шу бугуни ва тирикчилиги билан овора: қайси пулга сотиб олиш, қаерга бориш керак? Нимага ишонса бўлади? Яна қайси байроқни тутиш керак ёки ўзи учун, ўз ҳаёти учун яшашни ўрганиши керакми? Ўзи учун яшаш ва масъул бўлиш бизга нотаниш, қўлимиздан келмайди, чунки ҳали мустақил яшаб кўрмаганмиз. Буни ҳамма ва ҳар ким бошдан кечирмоқда. Чернобилни эса унутишни хоҳлашарди, чунки онг унинг қошида таслим бўлганди. Онг ҳалокати. Тасаввур ва қадриятларимиз дунёси портлаб кетди. Агар биз Чернобилни енгсак ёки уни тушуна олсак, бу ҳақда ўйлардик ва кўпроқ ёзардик. Аслида, бир дунёда яшаймиз, онгимиз эса бошқа дунёда. Реаллик инсонга сиғмай, сирғалиб кетиб боряпти.
─ Ҳа… Реалликнинг ортидан қувиб етолмаяпмиз…
─ Битта мисол… Ҳалигача эски тушунчаларни истифода этамиз: “узоқ-яқин”, “ўзимизники-бегона”… Заҳарли булутлари тўртинчи куниёқ Африка ва Хитой узра сузиб юрган Чернобилдан кейин яқин ва узоқнинг маъноси қолдими? Замин жуда кичкина экани аён бўлди-ку, бу энди Колумб замонидаги курраи замин эмас. Унинг поёни бор. Энди бизда маконнинг бошқача сезгиси пайдо бўлди. Биз хонавайрон бўлган маконда яшаяпмиз. Яна… Охирги юз йилликда инсон аввалгидан узоқроқ яшай бошлади, аммо одам умри еримизга жойлашиб олган радионуклидлар ҳаёти олдида барибир жуда оз ва қисқа. Уларнинг аксарияти минг йиллар яшайди. Биз бу олисликка ҳатто назар ташлай олмаймиз! Уларнинг ёнида вақтни бошқача ҳис этасан. Буларнинг бари – Чернобиль. Унинг излари. Ўтмиш, фантастика ва илмга муносабатимизда ҳам худди шу ҳолат содир бўлмоқда… Ўтмиш ожиз бўлиб чиқди, илмдан эса фақат нодонлигимиз ҳақидаги билим қолди, холос. Туйғуларимизда қайта қурилиш кечмоқда… Энди шифокор ўлаётган инсоннинг хотинига одатий тасалли ўрнига: “Яқин келишингиз мумкин эмас! Ўпишингизга қўймаймиз! Силашингиз тақиқланади! Бу энди севикли инсонингиз эмас, радиоактив қолдиқлардан тозаланадиган объект”, – дейди. Шу ерга келганда Шекспир ҳам ортга чекинади. Буюк Данте ҳам. Масала шунда: яқин бориш керакми ёки бормаслик? Ўпиш керакми, ўпмаслик? Қаҳрамонларимдан бири (айни ўша пайтда ҳомиладор бўлган аёл) эрига яқин келади ва ўпади, уни ўлгунича ёлғиз қолдирмайди. Бу иши учун эса у ўз соғлиғи ва жажжи фарзандларининг ҳаёти билан бадал тўлайди. Хўш, қандай қилиб муҳаббат ва ўлимдан бирини танлаш мумкин? Ўтмиш ва ўзининг нотаниш бугунидан бирини-чи? Ўлаётган эри ва фарзандларининг ёнида ўтирмаган рафиқалар ҳамда оналарни қоралашга кимда жасорат бор? Радиоактив объектлар ёнида… Уларнинг дунёсида муҳаббат ҳам ўзгарди. Ўлим ҳам.
Биздан бошқа ҳамма нарса ўзгарди.
– Ҳодиса тарихга айланиши учун ҳеч бўлмаганда эллик йил ўтиши керак. Бу ерда эса қайноқ изларни босиб боришга тўғри келади…
– Зона… Алоҳида дунё… Заминнинг қолган барча қисмидан бошқача… Аввал уни фантастлар ўйлаб топишди, аммо реал ҳаёт олдида адабиёт ортга чекинди. Биз Чехов қаҳрамонлари сингари инсоннинг юз йилдан кейин ажойиб бўлишига ишона олмаймиз! Ва ҳаёт гўзал бўлишига!!! Биз бу келажакни йўқотдик. Юз йилдан сўнг Сталиннинг ГУЛАГи, Освенцим… Чернобиль ўтмишга айланади… Ва Нью-Йоркдаги сентябрь ҳам… Буларнинг бари қандай қилиб бир авлод ҳаётига суқилиб киргани ва жойлаша олганини тушуниш қийин. Масалан, саксон уч ёшли отамнинг ҳаётига кирди-ку? Наҳотки инсон яшаб қолди?!
Тақдир – бир инсон ҳаёти, тарих – ҳаммамизнинг ҳаётимиз. Мен тарихни шундай ҳикоя қилмоқчиман, токи тақдирни ҳам кўздан қочирмайлик… Бир инсон тақдирини…
– Чернобилда энг кўп эсланадигани – “ҳаммасидан кейинги” ҳаёт: инсонсиз буюмлар, одамсиз манзаралар. Ҳеч қаёққа олиб бормайдиган йўл, охири йўқ симлар. Йўқ, ўйлаб қоласиз, бу нима – ўтмишми ёки келажак?
– Гоҳида шундай туюлади: назаримда, келажакни ёзаётгандекман…
1
Ўликлар замини
Одамлар нима учун эслашлари тўғрисида монолог
Менинг ҳам саволим бор… Унга ўзим жавоб бера олмайман…
Бироқ бу ҳақда ёзмоқчисиз… Бу ҳақда? Бироқ мен ҳақимда билишларини истамасдим. У ерда нималарни бошдан кечирдим… Бир томондан, кўнглимни очиб, бор гапни айтиб бериш истаги бор, бошқа томондан, ўзимни худди яланғочланаётгандай ҳис қиляпман, буни хоҳламасдим…
Толстойни эслайсизми? Пьер Безухов урушдан сўнг шундай ҳайратга тушадики, назарида, ўзи ва бутун дунё абадий ўзгаргандай туюлади. Қанчадир вақт ўтгач, у яна аввалгидай извошчисини сўкаётганини, ўшандай вайсаб нолиётганини сезиб қолади. Унда нега одамлар эслашади? Ҳақиқатни тиклаш учунми? Адолат учунми? Озод бўлмоқ ёки унутмоқ учунми? Улар маҳобатли ходисанинг иштирокчиси эканини англашадими? Ёки ўтмишдан ҳимоя излайдиларми? Ва бунинг устига, хотиралар – ўта нозик, ўткинчи нарса, бу бир аниқ билим эмас, инсоннинг ўзи ҳақидаги тахминларидир. Бу ҳали билим эмас, бу фақат ҳис-туйғулардир.
Менинг ҳисларим… Изтироб чекдим, хотирамни титкиладим ва эсладим… Ҳаётимдаги энг даҳшатли ходиса болалигимда бўлган… Бу – уруш…
Эсимда, кичкиналигимизда “ота-она” ўйинини ўйнардик: болачаларни ечинтирардик ва бир-бирининг устига қўярдик… Бу урушдан кейин туғилган илк гўдаклар эди. Миттивойлар қайси сўзларни гапира бошлаганини, қачон юра бошлаганини бутун қишлоқ биларди, чунки уруш даврида болаларни унутиб қўйишганди. Биз ҳаёт бошланишини кутардик. “Отаоналикка” – ўйинимиз шунақа аталарди. Ҳаётнинг пайдо бўлишини кўргимиз келарди… Ўзимиз эса ҳали саккиз-ўн яшар эдик…
Бир аёл ўзини қандай ўлдираётганини кўрдим. У дарё ёқасидаги бута ортида эди. Қўлига ғиштни олиб, бошига урарди. Аёл бутун қишлоқ нафратланадиган полициячидан ҳомиладор бўлиб қолганди. Яна ҳали кичкина бўла туриб, мушук болалари қандай туғилганини кўрганман. Онамга туғаётган сигирнинг ичида бузоқчани суғуриб олишда ёрдам берганман, ўзимизнинг чўчқамизни қочириб келиш учун қобонга олиб борганман… Ёдимда… Отамнинг ўлигини олиб келишганини эслайман, унинг устида онам тўқиган свитер бор эди. Отамни пулемётдан ёки автоматдан отишган бўлса керак, қонли бўлакчалар ўша свитеридан чиқиб турарди. У уйимиздаги ягона каравотда ётарди, уни ётқизадиган бошқа нарсамиз йўқ эди. Кейин уни уйимизнинг ёнгинасига дафн этдик. Ери юмшоқ эмас, оғир лой эди. Лавлаги учун олинган жўяк. Теварак-атрофда жанг кетарди… Кўчада одамлар ва отларнинг ўликлари ётарди…
Буларнинг бари мен учун ман этилган хотиралар эди ва улар ҳақида ҳеч кимга овоз чиқариб ҳикоя қилмаганман…
Ўшанда ўлимни ҳам худди туғилиш каби қабул қилганман. Сигирнинг ичидан бузоқ чиқаётганида ичимда деярли бир хил ҳиссиётни туйганман. Мушукчалар туғилганида ҳам. Бута ортидаги аёл ўзини ўлдираётганда ҳам… Негадир менга буларнинг ҳаммаси бир хилдек туюлган. Туғилиш ва ўлим…
Болалигимдан ҳовлимизда чўчқани чавоқлаганда тараладиган ҳидни эслайман… Менга бармоғингиз тегса кифоя, ўша ёққа қулаб тушаман. Ўша даҳшатли тушга… Ваҳимага… Учаман…
Яна аёллар биз кичкинтойларни ҳаммомга бирга олиб боришганини эслайман. Ҳамма аёллар, жумладан, онамнинг ҳам бачадони пастга тушиб қолган (биз буни тушуниб қолгандик), улар мато билан боғлаб қўйишарди. Буни кўрганман… Оғир меҳнатдан бачадонлар ташқарига осилиб чиқарди. Эркаклар йўқ, уларни жанггоҳда, партизанликда ўлдириб бўлишган, отлар ҳам йўқ эди, аёллар омочни ўзларига боғлаб, далани шудгор қилишарди. Ўз томорқаларини ҳам, колхоз ерларини ҳам шу алпозда шудгор қиларди. Улғайиб, аёл билан яқинлик қилганимда, ўша пайтларни эсладим… Ҳаммомда кўрганим – ўша чиқиб кетган бачадонларни…
Унутишни истадим. Ҳаммасини унутишим керак… Унутдим… Энг даҳшатли нарсаларни аллақачон бошдан кечириб бўлдим, деб ўйлардим… Бу – уруш. Ва мен ҳимояланганман, энди муҳофазаланганман. У ерда… Ўшанда… бошдан кечирганларим… ўз билганларим билан ҳимояланганман… Аммо…
Чернобиль зонасига бордим… У ерда кўп марта бўлганман… Ва у ерда чорасизлигимни тушундим. Тушуна олмайман… Ўзимнинг шу чорасизлигимдан вайрон бўламан. Ҳаммаси ўзгариб кетган дунёни таний олмаётганимдан… Ҳатто ёвузлик ҳам бошқача.
Ўтмишим энди мени ҳимоя қила олмаяпти… Тинчлантира олмаяпти… Унда жавоблар йўқ… Авваллари улар ҳамиша бор эди, бугун йўқ. Мени ўтмиш эмас, келажак вайрон қилмоқда. (Хаёлга чўмади.)
Одамлар нима учун эслашади? Менинг саволим… Бироқ сиз билан суҳбатлашиб, нималарнидир сўз билан айтдим… Ниманидир англадим… Энди ёлғиз эмасман. Бошқалар-чи?
С. Пётр, руҳшуносТириклар билан ҳам, ўликлар билан ҳам суҳбатлашиш мумкинлиги тўғрисида монолог
Кечаси ҳовлимизга бўри кирди… Деразадан ичкарига қаради – кўзлари ёнганча туриб қолди. Бамисли икки чироқдек…
Мен ҳаммасига кўникканман. Одамлар бу ердан кетганига етти йил бўлди, шундан буён ёлғиз ўзим яшайман… Кечаси то тонг ёришгунча ўтириб чиқадиган пайтларим бўлади, ўйлайман, ўйлайвераман. Бу оқшом ҳам ўринжойда букчайиб ўтириб чиқдим, кейин қуёшни томоша қилиш учун ташқарига йўл олдим. Сизга нима дейишим мумкин? Дунёда энг адолатли нарса ўлимдир. Ҳали ҳеч ким уни сотиб ололмади. Ҳаммани ер қабул қилади: яхшини ҳам, ёмонни ҳам, гуноҳкорларни ҳам. Бу дунёда ўлимдан бошқа адолат йўқ. Мен бутун умр оғир ва ҳалол меҳнат қилдим. Виждонан яшадим. Аммо адолат кўрмадим. Худо қайдадир адолатни тақсимлади, аммо менга навбат етиб келганида унинг берадиган ҳеч вақоси қолмаганди. Ёш ҳам ўлиши мумкин, аммо кексалар ўлиши шарт… Ҳеч ким боқий яшамайди – на шоҳ, на тожир… Мен аввал одамларни кутдим, ҳамма қайтиб келади, деб ўйладим. Ҳеч ким бутунлай кетмаганди, вақтинчага кетганди. Энди ўлимни кутяпман… Ўлиш қийин эмас, қўрқинчли. Черков йўқ, руҳоний отахон ҳам келмайди. Гуноҳларимга каффорат берадиган бирон зот йўқ…
…Биринчи марта бизда радиация борлигини айтишганида, шундай ўйладик: бу қандайдир касаллик, ким унга чалинса, дарҳол ўлади. Йўқ, айтишларича, у шунақа нарса эканки, ерда тураркан, бағрига сингиркан, бироқ кўз билан кўриб бўлмас экан. Эҳтимол, уни жониворлар эшитар ёки кўрар, аммо инсон кўролмас эмиш. Бироқ бу ёлғон! Мен кўрдим… Бу цезий томорқамда ётувди, кейин уни ёмғир ювди. Унинг ранги қанақадир сиёҳга ўхшайди… Ётган ерида парча-парча товланади… Колхоз даласидан келдим ва томорқамга ўтдим… Шунақа сиёҳранг бир парча ётарди… Икки юз метр нарида яна бири… Катталиги бошимдаги рўмолдай эди. Баланд овозда қўшни хотинни, бошқа аёлларни ҳам чақирдим, ҳаммамиз югуриб-елиб атрофни айланиб чиқдик. Барча томорқалар, ён-атроф… Икки гектар… Тўрттами каттагина парча топдик… Биттаси қип-қизил эди… Эртасига тонг саҳардан ёмғир ёғди. Туш пайтига келиб парчалар эриб, ерга сингиб кетди. Милиция келди, аммо энди кўрсатадиган нарса қолмаганди. Фақат айтиб бердик… Мана шунақа катталикдаги парчалар… (Қўли билан кўрсатади.) Худди рўмолим сингари. Ҳаворанг ва алвон.
Биз радиациядан унчалик қўрқмадик… Кўрмаганимизда, билмаганимизда, эҳтимол, қўрққан бўлардик, кўрганимиздан кейин у қадар қўрқинчли туюлмади. Милиция аскарлар билан бирга тахтачалар ўрнатиб чиқди. Кимнингдир уйи ёнига, кўчага етмиш кюри, олтмиш кюри деб ёзиб қўйишди: …Бир умр ўз картошкамиз, ўз нонимиз ҳисобига кун кўрдик, энди эса – мумкин эмас! Ҳатто пиёз, сабзини ишлатишга ҳам рухсат беришмайди. Кимга аза, кимга тўй… То морқада дока боғичлар ва чарм қўлқоплар кийиб ишлашни маслаҳат беришди. Ёққан оловимиз кулини кўмиб ташлаш лозим экан. Дафн этиш. О-о-о… Ўшанда яна бир савлатли олим келиб, маҳаллий клубда чиқиш қилди, ўтинни ювиб ишлатиш керак, деди… Ажабо! Қулоқларим узилиб тушсайди! Кўрпажилдларни, чойшабларни, дераза пардаларини ювиб чиқишни буюрдилар… Улар уй ичида эди-ку! Жомадонларда ва сандиқларда. Хонада қанақа радиация бўлиши мумкин? Ойна ортидами? Эшик орқасида-я? Ажабо! Сен уни ўрмондан, даладан қидир… Қудуқларнинг оғзини беркитишди, целлофан қоплашди… Сув “ифлосланган”миш… Нимаси ифлосланган, сув шу қадар тиниқ-тозаки!
