Түрк элдери жана тилдери

Андрей Тихомиров

Түрк элдери жана тилдери

Түрк тилдеринин жана элдеринин-алардын эне тилдеринин өнүгүү процессинде бир жагынан окшоштугу менен мүнөздөлгөн диалектилер жана тилдер пайда болду – алардын келип чыгышынын биримдигинин натыйжасы, экинчи жагынан жалпы түрк тилинин ыдырашы менен түшүндүрүлгөн айырмачылыктар – адегенде диалекттерге, андан кийин өзүнчө тилдерге жана тилдердин топторуна негиздер. Түрк элдери Алтай тоолорунун аймагында кеңири мейкиндикте калыптанып, башка элдердин тилдик топтору: монгол, тунгус-манжур жана Тибет-Кытай менен өз ара аракеттенишет. "Алтай" сөзүнүн өзү түрк тилиндеги "алтын" – "алтын", монгол тилинде "алтын"деген сөзгө барып такалат. "Алтан тобчи" же"Алтан товч" ("Алтын топчу" же "алтын свод") – моңголдордун кылым карыткан жазуулары. Алтай байыртадан эле бай полиметалл, темир рудасы, сымап, ошондой эле алтын кендери менен белгилүү.

Алтай түрктөрү теги боюнча ар түрдүү урууларды жана элдерди, анын ичинде түрк эмес урууларды баш ийдиришкен. Бийлик, жазма булактарда айтылгандай, ири үйүрлөрдү, тонолгон мүлктөрдү топтогон жана өз чарбасында кулдары болгон асыл тукум дворяндардын колунда топтолгон. Бул феодалдык-патриархалдык бирикменин башында каган турган. Бирок Алтай түрктөрүндө жана аларга баш ийген элдерде уруулук, көбүнесе алгачкы коомдук уюм бойдон кала берген жана азыркы мааниде таптар калыптана элек. Мамлекет экономиканын өнүгүшү менен тектеш уруулардын алсыз бирикмеси гана болгон.

Алтай түрктөрүнүн тарыхы миң жылдыктын эмгекчиси б.з. негизинен археологиялык жана жазма булактардан белгилүү. Негизги археологиялык булактар сөөк коюу жана аларда табылган нерселер. Бул учурда адамды ат жана ат жабдыктары менен көмүү салты жайылган. Алтай тоолорунун өрөөндөрүндө кичинекей таш дөбөлөр казылып, астында төрт бурчтуу топурак тешиктери жайгашкан. Бул тешиктерге көмүлгөндөрдүн жонуна сунулган. Көмүлгөн адамдын жанына ат коюлду. Кээде мүрзөлөр бетинде таштардын шакеги менен гана белгиленет. Мүрзөнүн борборунда, адатта, тектүү адамдын мүрзөсү болгон жана аны менен кошо көмүлгөн жоокерлердин же кулдардын мүрзөлөрү болгон. Акыркысынын жакырчылыгы Борбордук мүрзөнүн байлыгын кескин баса белгилейт. Муну менен катар чоң дөбөлөр да кездешет. Аларга көмүү инвентардык байлыгы жана сөөк коюу ырымынын татаалдыгы менен айырмаланат. Мүрзөгө жебелер менен саан, темир бычак, кооздолгон курлар, байыркы түрк жазуулары менен күмүш идиштер коюлду. Бөлүктөрдүн артында аттардын скелеттери жатты. Мындай дөбөлөр Алтайда Катанда айылында, Туяхтада жана Кузбасстагы Ур дарыясында ачылган.

Саха элинин түрк тилдүү ата – бабаларынын азыркы Якутияга малчылардын кирүүсү Прибайкальдан узак убакыт бою б.з. с. ЛЕБЕДЕВДЕН баштап, ангар менен ленде курыкандар жашаган (бул курумча маданияты деп аталат). Бирок, бул жерде Түркияга чейинки калк болгон. Темир доорунун байыркы конушу Якутскинин ылдый жагындагы Ююкэ дарыясында табылган. Якутиянын алгачкы темир доорунун өзгөчө маданиятын Ленанын төмөнкү агымындагы Олекминск жана Сиктяхтын үстүндөгү Мухтуя айылына жакын конуштар чагылдырат. Калк Аңчылык жана балык уулоо менен алектенишкен. Якут эли Ленде Түштүк түрк тилдүү көчмөндөрдүн жергиликтүү урууларды басып алуусунун натыйжасында калыптанган. Якуттардын айрым жергиликтүү топтору, мисалы, түндүк-батыштагы якуттар сыяктуу эле, эвенктердин айрым топторунун Борбордук аймактардан келген якуттар менен аралашуусунун натыйжасында пайда болгон. Якуттардын коомдук турмушунда уруулук Тартиптин көптөгөн калдыктары калган, ата-бабалардын өч алуусу сакталып калган. Антропологиялык жактан якуттар монголоид расасынын Борбордук Азия жана Байкал типтерине кирет. Якуттар жашаган жери, маданий-тиричилик айырмачылыктары боюнча бир катар локалдуу топторго бөлүнөт – амгино-Лен, Вилюй, олекмин, верхоян, Түндүк. Якуттардын чарбасы жана материалдык маданияты Борбордук Азиянын малчыларына окшош өзгөчөлүктөргө ээ, бирок Түндүк тайга элементтери да бар. 20-жылдары В. якуттар орус мамлекетинин курамына киргизилген, бул алардын социалдык-экономикалык жана маданий өнүгүүсүн тездеткен. Ошол эле учурда, якут элинин массалары катаал ясачалык эзүүгө, падышалык чиновниктер, соодагерлер жана МЕХ терилерин сатып алуучулар тарабынан орой кысымга алына баштады.

Феодализмге кулдук системасы аркылуу келген өлкөлөр үчүн (мисалы, Кытай, Индия, Иран үчүн – Азияда, Италия, Франция, Испания үчүн – Европада) феодалдык мамилелерге өтүү жаңы кадамды жана илгертен эле түзүлө баштаган элдердин калыптанышында. Феодализмге түздөн – түз алгачкы коомдук түзүлүштөн келген өлкөлөр үчүн (мисалы, Европада – Германия, Англия, Скандинавия өлкөлөрү, Россия, Чехия, Польша, Чыгышта-айрым түрк уруулары үчүн) уруулардан жана уруулук бирикмелерден улуттарды түзүү процесси феодализмдин өнүгүшү менен бирге башталган. Европа менен Азиядагы бир катар уруулук топтордо жана бирикмелерде (мисалы, Монгол жана кээ бир түрк урууларында) бул процесстин башталышы салыштырмалуу кеч мезгилге, В. С. В. га таандык.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.