«Кэпсиэ» кэннэ аһаҕастык

«Ону кини сөбүлэһэр дуо?» – дириэктэрим бастакы ыйытыыта итинник этэ. «Сөбүлэһэн…» – диэбиппин истэн эрэ хаалбытым. Ол кэнниттэн быстыам дуо, Тарбаховтыын кэпсэтэ, тылбын ылыннара «Тыгын Дархан» диэки барбытым. Сөбүлэһиэ диэн испэр бөҕөх этим да, дириэктэрим быһаччы ыйыппытыттан «быһыыта, урут ыҥыра сатаабыттарын сөбүлэспэтэх эбит…» диэн саарбахтыыр санаалар үөскээн, испин кутуйах буолан кэрбээбиттэрэ. Күрүлүүр күнүс, күн бөҕө тыган турдаҕына, Ленин болуоссатын устун итинник саарбах санаалардаах хааман иһэммин, эмискэ уун утары Иннокентий Тарбахов бу илэ бэйэтинэн мичээрдээн сэгэйэн иһэрин көрө түспүтүм. Эҕэрдэлэһэн, бэйэбин билиһиннэрэн эрдэхпинэ: «Оттон билэбин ээ…» диэн быһа түстэ. Толкуйбун кэпсээбиппэр бэркэ сэргэхсийдэ: «Мин эгэ эрэ буоллаҕа дии… Дьоммутугар-сэргэбитигэр тугу билбиппитин, сатаабыппытын тарҕата сылдьыахтаахпыт…» – диэтэ. Бастакы биэриибитин саламаат эгэлгэ көрүҥнэрин астааһыҥҥа аныах буолан, үөрэн-көтөн араҕыстыбыт. Көр, мин ол соруйан болдьоспут курдук көрсүһүүбүтүн «мээнэҕэ буолбатах» дии санаабытым уонна хаһан эрэ Тарбахов туһунан кэпсиир буоллахпына, хайаан да ахтан аһарыаҕым дии санаабытым. Онтубун бу суруйа олоробун.

Иннокентий Иннокентьевич курдук киһи көстөр буолбута бастатан туран, саха дьонугар сүдү бэлэх буоларын таһынан, тэрилтэҕэ эмиэ сүрдээх улахан сүүйүү буолар. Кини тэрилтэ бэйэтэ дьаһайыахтаах, тэрийиэхтээх, ороскуотуруохтаах түгэннэрин: астыыр аһын босхо буларыттан саҕалаан, ас астыырга тоҕоостоох оһохтоох, остуоллаах, иһиттээх-хомуостаах уһуллар муннугунан хааччыйыыга; ханна эмит кэлэр-барар буоллахха, суолу-ииһи хайыыга, массыынаны булууга тиийэ тус бэйэтэ быһааран, тэрийэн кэбиһэр кыахтаах, онтугар эбии эрэйин туһугар хамнаһы эрэйбэт, биир тылынан «абыраллаах» ыытааччы буола түспүтэ. Итини барытын хампаанньабыт бэйэтэ хаһан да кыайан дьаһайбат, кини өрүү харчыта суох буолар, биир эмит эрэстэрээни кытта дуогабардастаҕына да, кини рекламатын хара ньуура суох таһаарар бөрүкүтэ суох хабалаҕа киирэр. Оттон Иннокентий Тарбахов уонна «Тыгын Дархан» эрэстэрээн салайааччыта Мария Габышева саха тэлэбиидэнньэтин сайдыытыгар төһөлөөҕү оҥорбуттарын бэйэлэрэ да билбэттэрэ буолуо.

Мин бастаан Иннокентий Иннокентьевич «Амтаны» соҕотоҕун салайан ыытыа дии санаабытым, онтум баара кини биир идэлээхтэрин: оһох аттыгар аата-суола суох айымньылаахтык үлэлии сылдьар атын асчыттары көрдөрөр, түһүлгэ сырдыгар сиэтэн таһаарар дьүккүөрдээҕэ. Ол курдук Дьокуускайга да, ардыгар, кинилиин сынньалаҥҥа тэҥнээх айаннарга сылдьан Чурапчыга, Хаҥаласка үтүөкэн асчыттары устубуппут, кинилэр искусстволарын саха дьонугар көрдөрбүппүт. Ол сылдьан Тарбаховка асчыттар хайдахтаах сүгүрүйэллэрин, дьиҥнээх гуру, мэтр быһыытынан билинэллэрин көрөн итэҕэйбиппит. Тарбаховы кытта асчыт, кулинар идэтин рейтинэ үрдээн, суолталанан иһэрэ көстүбүтэ диэн ким баҕарар этиэ.

Иннокентий Иннокентьевич 60 сааһыгар аналлаах улахан биэриини устан, бэрийэн таһаарбытым. Көрөөччү «Амтаны» олус сөбүлээбитэ. Кини «Кэпсиэҕэ» хара маҥнайгыттан тардыстыбыт биир төрүөтэ Тарбаахаптаах «Амтан» баарыттан буоларыгар саарбахтаабаппын. Ол эрээри хастыы эмэ чаас устубут үлэбититтэн (ардыгар ыраах айаннаан тиийэ-тиийэ) биэс мүнүүтэттэн уһаабат көстүүнү эрэ таҥан таһаарарбыттан, элбэҕи, ол иһигэр ыытааччым табыллан саҥарбыт-иҥэрбит да түгэннэрин, ылан быраҕарга күһэллэрбиттэн абара саныырым. Сюжеттар уонна рубрикалар ол биэс мүнүүтэттэн уһаатахтарына, устуудьуйаҕа ыҥырбыт ыалдьыттаргын кытта кэпсэтииҥ кылгаан тахсар. Быһа эфир киэбэ эмиэ сюжет кылгас буоларын ирдиир. Дьэ ол туһуттан, хайдах гынан кылгатары эрэ толкуйдаан төбөнү сыспыт түгэннэрим элбэхтэр. Ардыгар Тарбаахабы эрэ таһааран, ас туһунан биэриини аІаардастыы ыытар буоллар, дии санаан да ылааччыбын.

Тарбахов «Амтаҥҥа» табыллан ыыппыт уруоктарын ааҕан сиппэккин. Ол эрээри мин идэһэ кэмигэр анаабыт биэриибитин ситэрбит-хоторбут түгэнин умнубаппын: онно кини хааны кутарга, быары тууһаан тоҥорорго, хаһаны, хартаны харайарга эҥин үөрэппитэ. Быыһыгар мөҕүтэлээн ылар: «Саха ыала туох да толкуйа суох быары көһөҥө тоҥорон кэбиһэр. Киллэрэн кытыытыттан кыһан ылан сиир уонна эмиэ таһырдьа таһаарар. Ол аайы бу быар хаачыстыбата түһэн иһэр диэни өйдөөбөт. Тоҕо сатамматый, бу курдук порциянан, кыра-кыралаан салапааҥҥа эрийэн тоҥорор? Уурарга, харайарга да, киллэрэн остуолга уурарга да табыгастаах…»

«Онтон дьэ тиэстэҕин охсоҕун», – диэн бурдугун кутан эрдэҕинэ далбаатааммын тохтотобун. «Хас кыраам бурдугуй, ону этиий! Көрөөччү эппэтилэр диэ дии!» – «Оо дьэ! Оттон 500 кыраам ини…» – илдьэн ыйаан көрөр. Ыйааһын чопчу 500 кыраамы көрдөрөр: «Эппэтэҕим дуо…» – диир.

«Тиэстэ 20 мүнүүтэ сынньаныахтаах», – тиэстэтин сотторунан сабан баран таптайа түһэр. «Оо, оттон ону кэтэстэхпитинэ устар кэммит бүтэр дии. Биир чааһынан оператор атын биэриини уста барар.». Иннокентий тарбахтарынан тиэстэтин өрө-таҥнары суруйан көрөр: «Чэ, эһиги ыксыыргытын иһиттэ быһыылаах. Тута дыгдас гынна. Саҕалыыбыт.». Хайдах үлэлээбиппитин ити курдук кэпсии турдахха бэйэтэ бүтүн кинигэ тахсар кыахтаах…

«Былаас вертикала» диэн күүһүрэр кэмигэр үлэлээбиппит. Киинтэн Нехорошев диэн киһи Саха тэлэбиидэнньэтин үлэтин көрө-истэ кэлбит диэн буолла. Үлэбитин-хамнаспытын өр кэтээбит, онтон: «Биир эрэ биэриини тиһэҕэр тиийэ көрдүм, тылын өйдөөбөт да буолларбын («Кэпсиэни» эппит). Итинник биэриилэр тоҕо нууччалыы тылынан тахсыбаттарый? Онно өссө билэр киһим, повар Тарбахов, астаан көрдөрөрө баар. Кини национальнай бүлүүдэлэрин нууччалыы тыллаахтар тоҕо көрүө-билиэ суохтаахтарый?» – диэн хабааннаах түмүк оҥорбут.

Үөһэттэн этилиннэ да, биһиэхэ чиэс биэрэ түһэллэр, «иһиттиэм-истибэтиэм» диэх курдук буолар. Тарбахов биэриитин нууччалыы гыныахха – ол аата «Кэпсиэттэн» таһаарыахха диэн сүпсүлгэн саҕаланна. Мин аһыйа санаабытым эрээри, Иннокентий Иннокентьевич экраҥҥа тахсар кэмэ биэс мүнүүтэттэн уһуохтааҕын, кини былаана, баҕата өссө да элбэҕин өйдүүр буоламмын, алгыһынан атаарбытым. Уонна ити кэмҥэ «Кэпсиэ» күүһүн ылан, ханнык да рубрикалара суох бардаҕына даҕаны, көрөөччүтүн сүтэрбэт таһымҥа тахсыбыт этэ. Тарбахов туспа биэриилэнэрэ үөһэттэн дьаһаллыбыт буолан, «Тыгын Дархан» эрэстэрээҥҥэ устуудьуйа-куукуна оҥоһуллубута, тустаах редактор анаммыта, асчыппытыгар кэмниэ-кэнэҕэс, дуогабарынан кыра хамнас төлөнөр буолбута. Кинилэр биэриилэрин биир бастакы ыалдьытынан миигин ыҥырбыттарыгар үөрбүтүм. Тарбахов онно: «Сайа миигин тэлэбиидэнньэҕэ аҕалбыта» – диэн көрөөччүлэригэр туһаайан эппитэ. Ол саҕаланарыгар биэрии нууччалыы барар этэ, онтон ити ирдэбилтэн сыыйа уонна саамай сөпкө туораабыттара: «Тарбаахаптыын астыахха» көрөөччү көтүппэт биэриитэ буолбута.

Иннокентий Иннокентьевич «тэптэрэн ылыахха», «сырдьыгыната түһэбит» эҥин диэн бэрт баҕайдык саҥаран кэбиһээччи. Дьиҥэ, кини ас астааһыныгар киирбит тиэрминнэри сахатытыыга үлэлэһэр кыахтаах эбит. «Туши гынабыт» диэни «бүскүтэн буһарабыт» диэччи. Ханнык да саха итини атыҥыраабат, кулгаахха сөрү-сөпкө киирэр уонна өйдөнөр. Итинник, төрөөбүт тылбыт ис кыаҕыттан таһааран, ас астааһыныгар баһылаан-көһүлээн киирбит тыллары, өйдөбүллэри ыарыыта суох сахатытан кэбиһиэххэ баара. Онуоха ханнык да учуонайдардааҕар ордук таһаарыылаахтык уонна таба чулуу асчыппыт үлэлэһиэн сөптөөх дии саныыбын. Тарбаховтыын айар үлэбитинэн өссө да алтыһар санаалаахпыт уонна ол баҕа санаа туоларыгар эрэллээхпит.

Оттон Нехорошев үлэтин түмүгүнэн «Кэпсиэни» сэргэ «Нескучный вечер» диэн нууччалыы тылынан быһа эфиргэ тахсыы баар буола сылдьыбыта да, тоҕо эрэ уһаабатаҕа.

«Суруллубут – суоруллубат». Маннык ааттаах рубрикалана сылдьыбыппыт. Төһө даҕаны бу кэмҥэ тыаттан кэлэн олохсуйуу муҥутаан элбээн турдар, сахалыы тыллаах бэчээт тоҕо эрэ мөлтөөн, ааҕааччытын ахсаана, баппыыскаттан да көрдөххө, быста аҕыйаан сылдьар кэмэ этэ. Киһи сахалыы аахпат, сонуннары бэйэтин тылынан билсибэт буоллаҕына, төрөөбүт тылыттан тэйиитэ быдан түргэтиир буоллаҕа. Ол иһин мин төһө сатанарынан, сахалыы бэчээт дьонун биэриилэрбэр таһаара сатыыр этим, бэйэм «Орто дойду сонуннара» хаһыакка биир балаһаны айан-суруйан таһаарарга ылса сылдьыбытым. Онон «Кэпсиэ» биир рубрикатыгар сахалыы бэчээккэ бу нэдиэлэҕэ туох сонун суруйуу тахсыбытын сырдатыахха, дьону сахалыы ааҕыыга көҕүлүөххэ диэммин, «Суруллубут – суоруллубат» рубриканы киллэрбитим (босхо реклама!). Ыытааччыта да кэбэҕэстик көстүбүтэ. Мин Анна Варламова-Айысхаана диэн үчүгэйдик билсэр суруйааччылаахпын. Арай биирдэ кини дьиэтигэр тиийэн олордохпуна кыра кыыһа Виктория киирэн кэллэ. Ыал ийэтэ эбит, туспа олорор, суруналыыс идэлээх, «Ил Түмэн» хаһыакка үлэлиир. Арай кыыһым тэлэбиидэнньэ үлэһитэ буолар ыра санаалааҕын кэпсээтэ. Ыра санаа эрэ буолбатах, кини ол туһугар толкуйдаабыта элбэх эбит, оннооҕор хас да биэрии бырайыагын торумнаан, суруйбут-бичийбит. Сирэйэ-хараҕа да чолбоодуйан, өйө-санаата да арылыйан, киһи эрэ кэрэхсиэх ыытааччыта буолуоҕун таайбытым… Мин кими да үлэҕэ ылар кыаҕа, бырааба суох киһибин, арай…

Виктория Контоева көрөөччү иннигэр аан бастаан ол «Суруллубут – суоруллубат» рубрика ыытааччыта буолан тахсыбыта. «Олус биллэр араспаанньалаах (ол кэмҥэ тустуук Контоевтар күннээн сылдьаллара) хайдах эрэ курдук. Туһана сатыыр диэхтэрэ. Онон ийэм араспаанньатынан тахсабын», – диэн кини экраҥҥа өр уонна олохтоохтук кэлэрин биллэрэр этиитин оҥорбута, онон титргэ Виктория Варламова диэн суруйбуппут. Ол да курдук буолбута, сотору Викторияны «Сонуннар» бэлиэтии көрөн ыҥыра охсубуттара. Онон, саха экраныгар өссө биир үтүөкэн ыытааччыга суол аһан баран, «Суруллубут – суоруллубат» рубрикабыт эмиэ тохтообута.

«Ааҕыҥ, «Бичик» кинигэтэ». Дьиэҕэ турар төлөпүөн уонна мобильнай төлөпүөн икки ардыларыгар сибээс ханнык көрүҥэ баар этэй?.. Умнубуккут дуу, пейджер диэн баар этэ. Мин ити пейджери кытта биэриибитин уонна «Бичик» кинигэ кыһатын сиэттиһиннэрэ өйдүү сылдьабын.

Саас сааһынан. Үлэлээн иһэн, устуудьуйаҕа баар төлөпүөнтэн ураты, саҥа, ол саҕана сайдыылаах сибээс көрүҥэ – пейджер баар буоллаҕына сатанара көстөн тахсыбыта. Мин хос куортамнаһан олорорум, онон дьиэтээҕи төлөпүөнүм диэн суоҕа. Ол ыалдьыттарбын кытта болдьоһорбор, атын да түгэннэри быһаарсарбар олус охсоро. Пейджер атыылаһыахпын – быыкаайык хамнаһым арыычча аспытыгар тиийэр-тиийбэт этэ. Салалтабар этэн көрбүппүн, «спонсорда бул» диэбиттэрэ. Ол саҕана хампаанньаҕа коммерциянан дьарыктанар салаа суоҕа, редактордар биэриибит туһугар туораттан көмө көрдүүрбүт, буларбыт көҥүллэнэрэ. Солото суох дьоҥҥо ол эбии түбүк этэ эрээри, «хааччахтаабаттарыгар махтал» эрэ диирбитигэр тиийэрбит.

Быһа эфиргэ ыытар күрэхтэрбит дьон көҕүн улаханнык күөртээбиттэрэ, онуоха быстыбакка кэлэ турар туох эрэ утары уунардаах буолуохтааххын. Манныкка үчүгэй сахалыы кинигэ саамай сөптөөх диэн санааламмытым. Онон «Бичик» кинигэ кыһатын туһунан толкуйдуурум элбээн барбыта. Август Васильевич Егоров – издательство эдэр салайааччыта мин этиибин булгуччу өйүөҕэр эрэнэн туран, кэпсэтэ киирбитим. Ол кэпсэтии түмүгүнэн көрөөччүлэргэ бириистэри эрэ буолбакка, били баҕалаах пейджербин ыларга харчыны кытта быһаартарбытым уонна «Бичик» саҥа кинигэлэрин туһунан анал рубриканы аһарга илии тутуспутум. Ыытааччытынан издательство бэйэтин үлэһитэ буолбута. Саҥа тахсыбыт кинигэлэри кэпсиир, көрдөрөр. Үөрүйэҕэ суох киһини устар эрэйдээх буолар, үлэ тэтимэ бытаарарыгар тиийэр. Муҥнаан-сордоон устубуппутун эмиэ үс-биэс мүнүүтэҕэ диэри кылгатабыт.

Пейджербит олус бэркэ сулууспалаабыта. Арай Фалько-пейджиҥҥэ оптуорунньук аайы долгуйуу бөҕөтө үһү: ити күн хайаан да сахалыы саҥарар, суруйар оператор олоруохтаах; илдьит киириитэ бу күн муҥутуур элбэххэ тиийэр буолбут.

Сотору буолан баран, НВК ханаалыгар «Ааҕар бала-

ҕан» диэн Наталья Харлампьева ыытар бүтүн биэриитэ баар буолан хаалбыта. Онно эмиэ «Бичик» кинигэлэрин билиһиннэрии барар этэ. Биһиги өрө тыынан бараммыт, хатыласпат туһуттан аналлаах рубрикабытын кытта эмиэ арахсыбыппыт. Ол эрээри саныыбын: урукку өттүгэр, «Кэпсиэ» кэпсээнигэр тахсыар диэри, тоҕо да саҥа кинигэлэргэ анаммыт биэрии суоҕа эбитэ буолла, диэн. «Ааҕар балаҕан» эрдэттэн баара буоллар, мин итинник рубриканы толкуйдуу да сатыам суоҕа этэ.

Рубрика тохтообутунан, «Бичиктэртэн» олордьу арахсыы буолбатаҕа, биэрии ахсын мин ойуулаах-оһуордаах маллаах иһиппиттэн бу издательство таһаарбыт бииртэн биир бэртээхэй кинигэлэрин, халандаардарын көрөөччүлэрбэр бириис быһыытынан хостуурум бүтэһиккэ диэри салҕанан барбыта.

«Көрөөччүлэргэ күрэх». Билигин устуудьуйаттан быһа эфиргэ барар бары биэриилэр көрөөччүгэ ыйытыы, хоһуйууга сорудах эбэтэр таайтарыы киэбинэн күрэхтэри ыыталлар. Маннык күрэх тиһигин быспакка ыытыллар көрүҥ быһыытынан утумнаахтык бастаан «Кэпсиэҕэ» киирэн, салгыы ситиһиилээхтик олохсуйда дии саныыбын. Кинини «рубрика» диэҕи соччо сатамньыта суох курдук, ол эрээри көтүппэккэ, хас биирдии тахсыыбыт аайы киллэрбит буоламмыт, кинини «Кэпсиэ» быстыспат сорҕотун быһыытынан көрөрбүт сөп.

Биһиги көрөөччүлэрбит тустарыгар кинигэттэн ураты өссө атын, сыаналаах бириистэри буларга эмиэ кыһанар этибит, холобура, бриллианнаах оҥоһук, бүнүөкүл, фотоаппарат, тииһи оҥорторууга, бассейҥҥа сылдьыыга абонеменнар эҥин курдук. Ол бириистэр барылара тустаах биэрии ис хоһоонугар сөп түбэһэр буолаллара.

«Кэпсиэ» биир уратытынан сүүйбүт киһини эбэтэр кинини сирэйдээччини устуудьуйаҕа ыҥыран аҕыйах тылы-

нан кэпсэтэн ааһыы эбит. Дьэ манна сураһан билбэтэх, түһээн баттаппатах дьонуҥ кэлэллэрэ ыытааччыга туһунан кэрэхсэбиллээх буолар. Атын өттүттэн – хаһан да экраҥҥа көстүөм диэбэтэх киһи устуудьуйа ыалдьыта буолан хаалара киниэхэ бэйэтигэр, чугас дьонугар, атын көрөөччүгэ даҕаны соһуччу, умнуллубат түгэни тосхойор.

Биһиги бириистэрбит кыра хамнастаах үлэһит дьоҥҥо түбэһиэхтэрин олус баҕарар этибит. Олоххо оннук түгэн ахсааннаахтык эрэ буолар эбит. Оннооҕор бриллианнаах оҥоһукпутун сүүйээччи университет бэрэпиэссэрэ буоларын истэн баран (бэйэм төлөпүөнүнэн кэпсэтэ туран) сүөм түспүппүн кистээбэтэхпин! Ол кэпсэтиибитин кэнники үчүгэйдик билсэр киһим буолбут, филология билимин дуоктара Валентина Григорьевна Семенова маннык ахтар: «Арай «Кэпсиэттэн» эрийэбит, кыайыылаах буолбуккунан эҕэрдэ! Хатас олохтооҕоҕун дии, туох үлэһиккиний?» Мин үөрүүнү кытта: «Хатаска дьиэлээхпин, бэйэм университекка үлэлиибин, саха тылын преподавателэбин!» – диибин. Туруупка анараа өттүгэр чочумча чуумпуран ылбыттар, онтон хомойон хаалбыт мин саҥам иһиллибит: «Оо, дьэ… Биирдэ баҕас тыа хаһаайыстыбатын үлэһитигэр дуу, дьиэ сууйааччыга дуу түбэспитэ буолуо дэспиппит…» Киһи кэнники бэйэтэ бэйэтиттэн сонньуйар ээ, ардыгар.

Бириистэрбин хостуур, туоһунан тигиллибит, ойуулаах-оһуордаах маллаах иһиппин дьон-сэргэ билигин да умнубакка саныыр-ахтар. Ити иһит биэрии ис хоһоонугар олус табыллан киирбит, кэпсээммитин, көстүүбүтүн ситэрээччи-хоторооччу да буолбут эбит.

Арай биирдэ хампаанньабыт салалтата (Харлампий Назарович саҕана) Таатта улууһун кытта бииргэ үлэлииргэ сөбүлэсиһии түһэрсибитин чэрчитинэн, айар үлэһиттэри улуус нэһилиэктэринэн ыҥыран ыалдьыттаттылар. Биһиги бөлөхпүт Дэбдиргэ диэн ыраах дэриэбинэҕэ барар буолла. Олохтоохтор олус үчүгэйдик күндүлээн-маанылаан көрсүбүттэрэ. Төннөрбүтүгэр нэһилиэк баһылыга дьэрэкээн ойуулаах, улахан баҕайы маллаах иһити көтөҕөн таһааран: «Биһиги НВК сахалыы куттаах-сүрдээх биэриилэрин оҥорооччуларга махталбыт бэлиэтин – бу олохтоох маастар Парасковья Матаннанова тикпит туос иһитин бэлэхтиибит. Бөлөх салайааччыта маны бэйэтэ көрөн, тэлэбиидэнньэ туһугар сулууспалатыа», – диэн баран, бөлөхпүт салайааччытыгар, оччотооҕуга улуус телестудияларын дирекциятын салайбыт Иннокентий Готовцевка туттаран кэбистэ.

Айаммыт уһун. «Уазик» инники олбоҕор салайааччыбыт дьэрэкээн туос иһити араҥаччылыы көтөҕөн олорор. Мин буоллаҕына, бу иһит хайдах «тэлэбиидэнньэ олоҕор, үлэтигэр-хамнаһыгар сулууспалыан» сөбүн толкуйдуубун. Бэрэсидьиэммит кэбиниэтин киэргэтиэххэ сөп буолуо. Эбэтэр Готовцев салайааччы буолан сылдьыбыт айанын үтүө өйдөбүлүгэр дьиэтигэр илдьэ бардын. Эбэтэр биир эмит биэрии бэйэтин символа-бэлиэтэ курдук устуудьуйаҕа туруорар мал гыныан сөп. Ол биэрии хайаан да сахалыы тыыннаах буолуохтаах. Кини кута-сүрэ бу маллаах иһит курдук түҥ былыргы өбүгэни кытта ыкса ситимнээх, кэрээбэт кэрэ санаанан сайар, бараммат истиҥ кэпсээнинэн салҕанан иһэр буолуохтаах.

Оттон… «Кэпсиэҕэ» туруорар соруктарым итинник буолбатахтар дуо? Ол эрээри устуудьуйам оҥоһуута маллаах иһит турарыгар барсыбат ээ. Эмискэ «Черный ящик!» диэн санаа өйбөр охсулунна. «Поле чудес» биэриигэ Леонид Якубович: «Приз в студию!» – диэтэҕинэ, хара дьааһыгы көтөҕөн киирээччилэр дии. Ол иһигэр баҕар, күлүү гыммыт курдук, хаппыыста сахсаллан сытара буолуо эбэтэр дьол туругуруутун туоһута буолан, массыына күлүүһэ кыайыылаахтык кылбачыйа сытара буолуо… Ыытааччы хара дьааһык хаппаҕын аһыар диэри оонньооччу онно туох баарын билбэт. Оттон биһиги эмиэ оонньотобут дии… Ол эрээри онно хаһан да хаппыыстаны угуохпут суоҕа, онно хайаан да сахалыы кинигэ уонна биирдэ эмэ бриллианнаах оҥоһук курдук күндү маллар угуллуохтара!

– Иннокентий Иннокентьевич! Мин биллим, маллаах иһит саха көрөөччүтүгэр хайдах туһалыырын! – нуктаан испит салайааччыбын сиэҕиттэн тардыалаан уһугуннарабын уонна толкуйбун кэпсээн массыына иһин толорон кэбиһэбин.

Массыына иһинээҕилэр бары сөбүлээн күйгүөрэ түһэллэр. Итинник, «Кэпсиэ» биэрии көрөөччүлэригэр утары уунар бириистэрин харайарга ананан тигиллибит курдук, иһиттэммитэ…

«Тиктим 2003 сыл. Таатта. Матаннанова Парасковья Петровна. Дэбдиргэ» диэн иһиппит түгэҕэр сурук баар. Дьиҥэ, айар киһи кыайан тэриммэккэ хаалан, саамай элбэхтик толкуйдаабыт, иһигэр иитиэхтээбит санаатын, иэстээх курдук өйдөөбүт түгэнин кыайан ситэрбэккэ, толорбокко хаалара баар эбит. Мин киниэхэ, Парасковья Петровнаҕа, ааттаан-суоллаан тиийиэхтээх, кини туһунан кэпсиэхтээх, кинилиин кэпсэтиэхтээх этим эбээт… Ол эрээри дэбдиргэлэртэн ыҥырыыны кэтэһэн дуу, күн тура-тура түбүктэн түбүгү үмүрүтүү үгэнигэр дуу ити санаа туолбакка хаалбыта. Бэйэбин «ырааһырда» сатаан, ардыгар саныыбын манныгы: биһиэхэ массыына биэрэн командировкаҕа ыытыы диэн сүрдээх сэдэх буолааччы. Арай үрдүкү салайааччыбыт тылын биэрбит дьонун уста барарга камера да, командировка да, сөмөлүөккэ билиэт да олус кэбэҕэстик баар буола охсооччу. Мин үксүгэр дьон, тэрилтэ, нэһилиэк, улуус ыҥырыыларынан баран үлэлиир буоламмын, ыҥырааччылар бэйэлэрин көлөлөрүнэн сылдьа сатааччыбын. Аан бастакы оннук айаммыт Томпо улууһун Кириэс Халдьаайытыгар этэ. Аны хонуктаах командировкаҕа барар түбэлтэҕэ кэлэр нэдиэлэҕэ хатылааһыны эрэ туруораргар тиийэриҥ: тоҕо диэтэххэ, нэдиэлэттэн икки күн көҕүрээтэҕинэ, саҥа биэрии сюжеттарын ситэн оҥоро охсубаккын. Чэ, ол эрээри ити бэйэм бэйэбин буруйдуурбуттан куотуна сатыыр толкуйдарым ааспаттар-арахпаттар диирбэр тиийэбин. Дьиҥ-чахчы туруммутум буоллар, Дэбдиргэҕэ таксинан да айаннаан, хайаан да тиийиэхтээх этим, тиийэр иэстээх этим…

«Ноо». Саха киһитэ сэргээбитин бигэргэтэр, кэпсээччини тэптэрэн биэрэр саҥа аллайыыта. Маннык ааттаах рубрика биэриибин син уһун кэмҥэ киэргэтэ сылдьыбыта. Ханнык баҕарар тиэмэни арыйарга ис хоһоону өссө дириҥэтэн, сытыырҕатан биэрэр тэттик иһитиннэриилэр баар буолаллар. Ону бэйэҥ тылгар холбуу сатыы олоруохтааҕар сөптөөх көстүүлэринэн тиэрдэр көрөөччү өйүгэр-санаатыгар быдан ырылхайдык киирэр буоллаҕа. Холобур, харчы тиэмэтигэр анаабыт биэриибитигэр хаһан, ханна, хайдах харчылар баар буола сылдьыбыттарын тустарынан киһи эрэ соһуйа истиэх түгэннэрин «Ноо!» рубрика кэпсээн кэбиһэр. Сэрии туһунан биэриибитигэр нуучча «Ураа!» хаһыыта Петр I ыраахтааҕы дьаһалынан, кини калмык сэриитэ кимэн киирэригэр туттар «Ураай!» хаһыытын сөбүлээбититтэн үөскээбитин уонна калмыктар ураайдара биһиги уруйбутунуун уруулууларын туһунан эмиэ «Ноо!» рубрикаҕа табыллан кэпсиигин: экраҥҥа бастаан Аҕа дойду сэриитигэр атаакаҕа киирэн иһэр саллааттар көстүүлэрэ, онтон былыргы калмыктар аттаах сэриилэрин ойуута, Петр I мэтириэтэ, былыргы нуучча аармыйата, онтон саха боотурдарын үҥкүүтэ бу кэпсээн икки мүнүүтэтин саптаҕына дьайыыта ордук күүстээх буолар.

Бу рубрикаҕа биһиги көр-күлүү театрын артыыстарын кытта бэркэ тапсан үлэлээбиппит. Кинилэр диэтэх дьон, сценарийы кэпсээтиҥ да, айан-оонньоон, киһи эрэ айаҕын атан олорон көрүөх түгэннэрин туруора охсон кэбиһэллэрэ. Мурун туһунан биэриигэ мунна хаһыҥырыыр эрин кытта эрэйи көрөн утуйа сатыыр дьахтары, о.д.а. «Ералашка» маарынныыр устуулары сорох көрөөччүлэр умнубатах буолуохтаахтар.

6. ТАБА ТАЙАНЫЫЛАР. ТИЭМЭЛЭР

«Хайа, толкуйдаабыт рубрикалара үксэ аара суолга көөрөттөн түһэн испит холоон да биэрии эбит», – дии саныаххыт, баҕар. Ол эрээри «Кэпсиэ» дьону тардыбыт сүрүн ньымата – кэпсэтэр тиэмэни, биэрии тосхолун таба тайанан булуута эбит. Холобур, ити «мурун туһунан биэрии» диэтим дии. Ити тиэмэ биһиэхэ лор-быраас сүрүн ыалдьыт буола кэлэриттэн сылтаан толкуйдаммыта. Төһө да хаптаҕай буоллар, бу тыыннаран-тыбыырдан сылдьар муннубут барахсан туһунан, түөрэ хаһан кэпсээн бардахха, бараммат сэһэн буолуох курдуга…

Олохпут эгэлгэ көстүүлэригэр, айылҕаҕа, киһи киһиэхэ сыһыаныгар, дьоҕурга-талааҥҥа, тэрилтэлэр үлэлэригэр, тылга-өскө, хамныыр-харамайга, философия өйдөбүллэригэр, айымньыларга… туохха-туохха анаабатахпытый, биһиги биэриибит ис хоһоонун?!

Ол эрээри саха дьонун саамай долгутар, кинилэр сүрэхтэрин ыппытынан киирэр тиэмэлэр бааллар эбит этэ.

Устуудьуйаҕа олорон, мэктиэтигэр, көрөөччүлэртэн дирдиргэс сүүрээн субу тиийэн кэлэрин билэргэ дылы этим. Оннук буолбута, биһиги аІаардас сылдьар, олох устун бииргэ хаамсар доҕордорун булбатах дьон кыһалҕаларын туһунан кэпсэтиини тэрийбиппитигэр. Оннук буолбута, түөрт устуруока күпүлүөтү суруйууга бүнүікүл бириистээх сааскы кус булдун туһунан биэриибитигэр; оннук буолбута, Дьокуускай куоракка саха тыллаах оҕо саада, оскуола элбиирин туруорсар төрөппүттэр бөлөхтөрүн таһаарар биэриибитигэр; оннук буолбута, бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаевка анаммыт таһаарыыбытыгар; венгр уола Чоба кыттыылаах омуктар сахалыы саҥаралларын көрдөрөр биэриибитигэр; эбэтэр дьикти дьоҕурдаах, ойуун таттарыылаах ураты киһи соһуччу этиилэрин истэрбитигэр, маҥнайгы таптал туһунан долгуйа ахтарбытыгар… онтон да атын түгэннэргэ.

«Аналлааҕым ханнаҕыный?». Бу биэрии итинник эрэ ситиһиилэниэ дии санаабатаҕым. Саатар Дьокуускайга үлэлээн эрэр суорумньу кулуубун салайааччыта кэлиэх буолан баран, бэйэтин оннугар олох да атын, бастаан ыйыталастахха иилэн тугу да кыайан хоруйдаабат дьахтары ыыппыт этэ. Онтон санаам түһэн, эрэлим эрэ эрдэттэн оҥорбут сюжеттарбар хаалбыта. Онно өйдүүрбүнэн, опрос табыллан таҥыллыбыта уонна биир суорумньу нөҥүө холбоспут киһини күүстээх ирдиир (сыскной) агентствоттан итэҕэһэ суох үлэлээн буламмыт, ылбыт интервьюбут баара. Ол киһибит «сирэйбин көрдөрбөт буоллаххытына» диэн ирдэбиллээх уһуллубута. Онон кинини бэйэбит кэбиниэппит түннүгэр туруорбуппут, уоту умулларбыппытыгар кини сирэйэ күлүгүрбүтэ, ол оннугар түннүгүнэн көстөр кырыаны бүрүммүт хатыҥнар ордук сырдаабыттара, хайдах эрэ таайтарыылаах баҕайы көстүү тахсан кэлбитэ. Ол туран бу отутуттан тахсыбыт эр киһи:

– Таптыыр кыыһым атын уолга кэргэн тахсыбыта. Ол иһин кыргыттар диэки көрбөт да этим, ону билэр дьонум суорумньулаан, билиҥҥи кэргэмминиин билиһиннэрбиттэрэ. Олоробут үчүгэй. Оҕолоннубут. Холку баҕайы олох, туохтан да улаханнык долгуйбаккын эҥин, – диир.

– Арай ол урукку кыыһыҥ «кэл миэхэ, алҕас эйигиттэн барбыппын» диэтин? – диибин.

Киһибит чочумча саҥата суох турар, онтон:

– Ким билэр… Арааһа, суох буолуо… Эрээри, баҕар…

Көр, таптал син биир тарда турар эбит этэ.

Дьэ, ити курдук бэлэмнээх биэриибин саҕалаатым. Кэпсэтиини дьон син сэҥээриэ, тута да буолбатар, биирдиилээн даҕаны эрийэн кэлиэхтэрэ диэн санаалааҕым. Төлөпүөммүт атын хоско турар, саҥа администраторынан үлэлээн эрэр кыыска «сюжет кэмигэр ыйытыылары киллэрэн биэрээр» диэн сорудахтаатым. Ол саҕана пейджердэнэ илик кэммит эбит.

Арай кэпсэтэ олоробут, үгэс курдук күрэхпин биллэрдим, опроһум ааста, сюжетым ааста, арай көрөөччүлэрбиттэн ыйытыы суох. Хайыахпыный, били кэлбит дьахтарбын кытта олох туһунан уһатан-кэҥэтэн кэпсэтэрбэр тиийдим. «Зал иһин толорор музыка…» диэн ырыанан эҥин эргийэн, эҥсилгэннээх кэпсэтии буолар хабааннанна. Хата, киһим айаҕа син аһылынна. Өссө биир тойуксуттаах этим, кэргэн тахсыбатах кыыс суланар ырыатын (тылын бэйэм суруйан биэрбитим) толоруохтааҕа. Дьиҥэ, бастаан оннук ис хоһоонноох тойугу толоруон баҕарбатаҕа, онтон үөрэтэн, эрчиллэн көрөн баран: «Толорор эбиппин, кырдьык, кэргэн тахсыбатах элбэх кыргыттар ааттарыттан ыллыыбын, норуодунай театрга оруол толоро турар курдук. Уобарас буолабын. Бэйэм иккис кэргэммэр олоробун», – диэн, күлэ-күлэ, сөбүлэспитэ. Эрчиллэрбитигэр олус үчүгэй этэ. Арай доҕоор, онтум быһа эфир кэмигэр бастаан саҕалаан иһэн тылын таһы-быһа умнан кэбистэ. «Туох ааттаах табыллыбат киэһэбит буоллаҕай?!» – диэн испэр ыксыы саныы-саныыбын, тойуксуппун быыһаан ыллаҕым дии. Кини кэнники Туймаада ыһыаҕар үҥкүү тылын этэн массыына бириис сүүйэн турар. Көрүстэхпитинэ, ол биэриини саныы-саныы, күлсээччибит.

Һуу, дьэ, биир чааспыт кэмниэ-кэнэҕэс бүттэ. Күһэллэммин, оннооҕор «көрөөччүлэр ыйытыылара» диэн бэйэм эрдэ бэлэмнээбит биир-икки ыйытыыбын биэрэргэ кытта тиийдим. Тэлэбиидэнньэ үлэтигэр итинник эрдэ бэлэмнэммит ыйытыыны биэрэр албас, ньыма баар, дьиҥэ, ону мин туттубат буола сатааччыбын. «Көрөөччүлэр ыйытыы алҕаска да биэрбэтилэр, тоҕо бэрдэй?» – диэн санаалаах устуудьуйаттан тахсан төлөпүөннээх хоско бардым. Арай администраторым көтөх муҥунан кумааҕыны суруйбут, дэлби тиритэн, кытаран хаалан баран өссө да кимниин эрэ кэпсэтэ, ыйытыы ыла олорор!