
Полная версия
Джотто и ораторы. Cуждения итальянских гуманистов о живописи и открытие композиции
2
Campana A. The Origin of the Word Humanist // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. IX. 1946. Р. 60–73; Kristeller P. O. Renaissance Thought: The Classic, Scholastic and Humanist Strains. New York, 1961. Р. 110–111, p. 160; nn. 61, 61a; Billanovich G. Auctorista, humanista, orator // Rivista di cultura classica e medioevale, vii. 1, 1965. Р. 143–163.
3
Наиболее самобытное свидетельство употребления языка ранними гуманистами (Paolo Cortese. De hominibus doctis dialogus. Florentiae, 1734) написано в 1489 году и рассматривает латинский язык всех основных гуманистов с их собственной неоклассической позиции. Две бесценные книги написаны Ремиджо Саббадини (Remigio Sabbadini) о том, как гуманисты работали: La scuola e gli studi di Guarino Guarini Veronese. Catania, 1896; Il metodo degli umanisti. Firenze, 1922. Краткая справка о масштабе деятельности гуманистов: Kristeller P. O. Op. cit. Имеется доступная историческая справка в следующей статье: 'Humanism', Charles Trinkaus // Encyclopedia of World Arts, vii. New York, 1963. Р. 702–743. В ней также содержится полезная библиография.
4
Bruni. Epistolarum libri VIII / Ed. L. Mehus, ii, Florentiae, 1731, 62–68 (vi. 10).
5
Например, Нозопонус, герой-цицеронианец диалога Эразма Ciceronianus (Opera Omnia, i, Leiden, 1703 / Hildesheim, 1962, cols. 1008–1009), где Нозопонус расправляется с каждым из ранних гуманистов по очереди.
6
Daniel S. A Defence of Ryme // Elizabethan Critical Essays / Ed. G. G. Smith. Oxford, 1904, ii. Р. 368–369. Приводится отрывок, а также рассматриваются его источники и предпосылки: Weisinger H. Who began the Revival of Learning? The Renaissance Point of View // Papers of the Michigan Academy of Sciences. Arts and Letters, xxx. 1944. Р. 625–628. [Rewcline = Johann Reuchlin, Иоганн Рейхлин (1455–1522); Iohannis Rauenensis = Giovanni da Ravenna (?), Джованни да Равенна (по изданию Literary Criticism of 17th Century England / Ed. Edward W. Tayler. 2000. Р. 58–59.) – Примеч. пер.]
7
Discorso o dialogo, intorno alla nostra lingua // Opere storiche e letterarie / Ed. G. Mazzoni, M. Casella. Firenze, 1929. Р. 774. [Перевод цит. по: Макиавелли Н. Речь, или Диалог о нашем языке / Пер. Г. Д. Муравьевой) // Сочинения великих итальянцев XVI века. СПб.: Алетейя, 2002. С. 63–64: «…ибо рассуждая о разных учениях, я вынужден был приискать слова, годные для их выражения, то есть латинские термины, но я так изменил окончания, что они стали одно с языком поэмы в целом».]
8
Удобные краткие заметки об отдельных гуманистах содержатся во втором томе сэра Джона Сэндиса (Sir John Sandys. A History of Classical Scholarship. Vol. II. Cambridge, 1908), но на данный момент издание весьма устарело. Уровень статей об отдельных гуманистах очень высок в Enciclopedia Italiana. Milan, 1929–1939. Еще более качественные статьи из изданного на данный момент см.: Dizionario biografico degli Italiani. Roma, 1960 (дополняется); Cosenza M. E. Dictionary of the Italian Humanists, 1300–1800. Boston, 1962–1967: содержит большое количество биографических данных.
9
Brown R. Words and Things. Glencoe, Illinois, 1958. Р. 238.
10
Servius ad Vergilium, Georg. iii. 82. [ «Всех благородней / Серая масть иль гнедая; никто не отдаст предпочтенья / Белой иль сивой…» (цит. по: Вергилий. Буколики. Георгики. Энеида. М.: Худож. лит., 1979. С. 106).]
11
Fazio Bartolomeo. De differentia verborum latinorum // Pseudo-Cicero, Synonyma / Ed. Paulus Sulpitianus. Rom, 1487. Fols. 26b, 30b, 31b. [ «Разница между forma и pulchritudo. Forma используется для выражения красоты лица. Pulchritudo – для красоты всего тела. Разница между venustas и dignitas. Venustas обозначает женскую, а dignitas – мужскую красоту. Разница между decus и decor. Decus обозначает честь. Decor – красоту. Разница между decens и formosus. Decens говорится о походке и движении тела. Formosus – о замечательной наружности. Разница между decor и species. Decor – о характере. Species – о теле». – Пер. А. Золотухиной.]
12
Цит. по: Марк Туллий Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве / Под ред. М. Л. Гаспарова. М.: Наука, 1972. – Примеч. пер.
13
Апостольская библиотека Ватикана, MS. Urb. lat. 699, fol. 181r-v; также см.: Vasari. Le vite, Gentile da Fabriano ed il Pisanello / Ed. A. Venturi. 1896. Р. 49–50. Поэма не раз рассматривалась, см., в частности: W. Paatz. Die Kunst der Renaissance in Italien. Stuttgart, 1953. S. 15–16; Shearman J. Maniera as an aesthetic ideal // Acts of the 20th International Congress of the History of Art, II. The Renaissance and the Mannerism. Princeton, 1963. Р. 204; и особенно подробно в: Boskovits M. Quello ch'e dipintori oggi diconto prospettiva. Contributions to 15th century Italian art theory, Part I // Acta Historiae Artium Academiae Scientiarum Hungaricae, viii. № 3–4. 1962, 251–253; 260, n. 128. [ «Искусство, misura, aere и мастерство рисунка, / Maniera, перспектива и естественность – / Небеса чудом наделили его всеми этими дарами» (цит. по: Баксандалл М. Живопись и опыт в Италии XV века: введение в социальную историю живописного стиля. М.: V-A-C Press, 2019. С. 105.).]
14
«De arte saltandi et choreas ducendi / De la arte di ballare et danzare». Bibliothèque Nationale, Paris, MS. it. 972, fols. 1v–2r. Трактат не был опубликован; он рассматривается в работе: Michel A. The earliest dance-manuals // Medievalia et Humanistica. iii. 1945. Р. 119–124; удобное краткое содержание см.: Dolmetsch M. Dances of Spain and Italy 1400–1600. London, 1954. Р. 2–8.
15
Op. cit., fol. 1v. [Перевод из кн.: Баксандалл М. Живопись и опыт в Италии XV века. 2019: «…умеренное движение, не большое и не маленькое, но такое плавное, что фигура подобна гондоле с двумя гребцами на невысоких волнах спокойного моря, на волнах, что медленно поднимаются и быстро спадают». С. 107.]
16
Mazzi C. Il libro dell'arte del danzare di Antonio Cornazano // La Bibliofilia. xvii. 1915–1916. Р. 9.
17
Trattato dell'arte del ballo di Guglielmo Ebreo Pesarese / Ed. F. Zambrini. Bologna, 1873. Р. 17–18.
18
Удобный способ оценить важность этого – просмотреть блестяще полный указатель терминов (Table analytique) в издании: Bruyne E. de. Études d'esthétique médiévale. iii. Bruges, 1946. Р. 380–400; особенно ссылки третьего тома, посвященного XIII в.
19
Письмо Траверсари о Равенне – см. Текст IX.
20
Guarino. De vocabulorum observatione. Biblioteca Estense, Modena, MS. α K 4, 17 (415), fol. 126r: «Pulcher pro forti et fortis pro pulchro positum est vir satus Hercule [pulchro] pulcher Aventinus. Nam nisi de Hercule pulcher pro forti dicatur, satis incongruum epiteton est. Pro laude mulieris quidem etiam fortis, id est pulcher. Virtus enim et pulchritudo in vicem ponuntur, sicuti etiam e contra malitia et vitium pro deformitate: apud Vergilium, haud illo segnior ibat Eneas, id est non deformior…» Словарь основан на Комментарии к Вергилию Сервия, см.: Sabbadini R. La scuola e gli studi di Guarino Guarini Veronese. Catania, 1896. Р. 54–55. [Пер.: Вергилий. Буколики. Георгики. Энеида. М., 1979: Энеида vii. 656–657: Гордый победой коней прекрасного сын Геркулеса, / Столь же прекрасный и сам, Авентин (C. 282); Энеида iv. 149–150: Такой же силы исполнен, / Шел Эней, и сияло лицо красотой несказанной (C. 203).]
21
Quintilian, Inst. Orat. II. xiv. 5; x. ii. 12. [Искусством будет то, чему по правилам учиться должно. …некоторых превосходных в Ораторе качеств невозможно приобресть подражанием, как то остроты разума, способности в изобретении, стремительности, легкости, словом, всего того, на что нельзя преподать точных правил. Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений / Пер. с лат. А. Никольского. Ч. 1–2. СПб., 1834. Ч. 1. С. 141, 254.]
22
Одно из описаний этого сюжета см.: Tateo F. «Retorica» e «poetica» fra Medioevo e Renascimento. Bari, 1960 (в первую очередь с. 82–92).
23
Baxandall M. A dialogue on art from the court of Leonello d'Este // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. xxvi. 1963. Р. 321–325. [ «Но давай не будем сейчас говорить о талантах писателей: это божественный предмет, непонятный для живописцев. Вернемся к тому, к чему привычна человеческая рука. …я скажу, что таланты поэтов, имеющие отношение, прежде всего, к уму, намного превосходят произведения живописцев, которые появляются только с помощью рук». – Пер. А. Золотухиной.]
24
К первой половине XV века различие приобретает важное значение в обсуждении искусств в рамках народного языка; например, Гиберти: «Io ingegnio sança disciplina o la disciplina sança ingegnio non può fare perfecto artifice» (I commentarii / Ed. J. v. Schlosser. I. Berlin, 1912. Р. 5). Это явно отражено и у Ченнино Ченнини (Il libro dell'arte, Cap. I / Ed. D. V. Thompson. New Haven, 1932. Р. 1–2): «fantasia e hoperazione di mano».
25
Существуют интересные исследования древней критической метафоры С. Ферри (S. Ferri), см., в первую очередь: Note esegetiche ai giudizi d'arte di Plinio il Vecchio // Annali della R. Scuola Normale Superiore di Pisa, serie II. Vol. xi. 1942. Fasc. ii – iii. Р. 69–116; а также, в целом, Дж. Бекатти (G. Becatti): Arte e gusto negli scrittori latini. Florence, 1951 (особенно с. 50–60), с библиографией. См. также: Curtius E. R. European Literature and the Latin Middle Ages. New York, 1953. Р. 414 ff.
26
Nat. Hist. xxxv. 120. («…серьезный и строгий и вместе с тем яркий и сочный…»: Плиний Старший. Естествознание. Об искусстве / Пер. Г. А. Тароняна. М.: Ладомир, 1994. С. 102).
27
Baxandall M. Op. cit. Р. 314–315. [ «Вы помните, что недавно Пизанец и Венецианец, прекрасные живописцы нашего времени, изобразили мои черты совершенно по-разному. Один прибавил к моей белизне чрезвычайную худобу, а второй изобразил мое лицо более бледным, но от этого не менее стройным…» – Пер. А. Золотухиной.]
28
Например, Цицерон: Orator ad Brutum xxi. 69; Квинтилиан: Inst. Orat. xii. x. 66.
29
Ars poetica 99–100. [ «Так и Телёф и Пелей в изгнаньи и бедности оба, / Бросивши пышные речи, трогают жалобой сердце! / Нет! не довольно стихам красоты; но чтоб дух услаждали / И повсюду, куда ни захочет поэт, увлекали!» (цит. по.: Гораций Флакк К. Полное собрание сочинений / Пер. под ред. Ф. А. Петровского. М.; Л.: Academia, 1936. С. 343).]
30
См. с. 164. [Здесь и далее перевод на рус. яз. цит. по: Фацио Б. О знаменитых людях / Публ. С. В. Соловьева // Возрождение: гуманизм, образование, искусство: Межвуз. сб. науч. тр. / Иван. гос. ун-т; Иваново: ИвГУ, 1994. C. 120.
31
Inst. Orat. 11. xiii. Р. 8–11. [Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений / Пер. с лат. А. Никольского. Ч. 1–2. СПб., 1834. Ч. 1. С. 137–138.]
32
Richa. Notizie istoriche delle chiese Fiorentine, v. Firenze, 1757. Р. xxi. [Я полагаю, что десяти историям на новых дверях, кои вы определили и коим положено быть из Ветхого завета, должно иметь две вещи. В первую очередь им должно быть illustri, во вторую – significanti. Illustri я называю то, что может достаточно усладить глаз разнообразием рисунка, significanti – то, что обладает значительностью, достойной запоминания.]
33
Cicero. De partitione oratoria vi. 20: «illustris autem oratio est si et verba gravitate delecta ponuntur et translata et superlata et ad nomen adiuncta et duplicata et idem significantia atque ab ipsa actione atque imitatione rerum non abhorrentia. Est enim haec pars orationis quae rem constituat paene ante oculos, is enim maxime sensus attingitur…».
34
De vulgari eloquentia 1. xvii.
35
Inst. Orat. x.1.49. [ «Кто может короче повествовать, как он, когда возвещает о смерти Патрокла? Кто живее описал сражение Куретов и Этолян?» (цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 222).]
36
«Genera eius duo sunt, alterum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumducitur, alterum, quod constat membris et incisis, quae plures sensus habent… Habet periodus membra minimum duo. Medius numerus videntur quattuor, sed recipit frequenter et plura» (Quintilian, Inst. Orat. IX. iv. 124). [Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 197.]
37
De oratore I. xvi. 73. [Цит. по: Цицерон М. Т. Три трактата об ораторском искусстве / Под ред. М. Л. Гаспарова. М.: Наука, 1972.]
38
Библиографию по этому вопросу см.: Strecker K. Introduction to Medieval Latin / Trans. and ed. R. Palmer. Berlin, 1947. Р. 11–38.
39
Трактат опубликовал, опустив лишь некоторые примеры из Бруни, Ганс Барон в издании: Baron H. Leonardo Bruni Aretino. Humanistisch-philosophische Schriften. Leipzig; Berlin, 1928. S. 81–96. Барон подробно рассматривает ряд рукописей, наилучшая из которых, вероятно, следующая: Biblioteca Vaticana, MS. Pal. lat. 1598, 109r–120v.
40
Phaedrus 237 b – 238 c, приводится здесь в собственном переводе Бруни: «O puer, unicum bene consulere volentibus principium est: intelligere, de quo sit consilium, vel omnino aberrare necesse. Plerosque vero id fallit, quia nesciunt rei substantiam. Tamquam igitur scientes non declarant in principio disceptationis, procedentes vero, quod par est, consequitur, ut nec sibi ipsis neque aliis consentanea loquantur. Tibi igitur et mihi non id accidat, quod in aliis damnamus. Sed cum tibi atque mihi disceptatio sit, utrum amanti potius vel non amanti sit in amicitiam eundum, de amore ipso, quale quid sit et quam habeat vim, diffinitione ex consensu posita, ad hoc respicientes referentesque considerationem faciamus, emolumentumne an detrimentum afferat? Quod igitur cupiditas quaedam sit amor, manifestum est. Quod vero etiam qui non amant cupiunt, scimus. Rursus autem, quo amantem a non amante discernamus, intelligere oportet, quia in uno quoque nostrum duae sunt ideae dominantes atque ducentes, quas sequimur, quacumque ducunt: Una innata nobis voluptatumque cupiditas, altera exquisita opinio, affectatrix optimi. Hae autem in nobis quandoque consentiunt, quandoque in seditione atque discordia sunt; et modo haec, modo altera pervincit. Opinione igitur ad id, quod sit optimum, ratione ducente ac suo robore pervincente temperantia exsistit; cupiditate vero absque ratione ad voluptates trahente nobisque imperante libido vocatur. Libido autem, cum multiforme sit multarumque partium, multas utique appellationes habet. Et harum formarum quae maxime in aliquo exsuperat, sua illum nuncupatione nominatum reddit nec ulli ad decus vel ad dignitatem acquiritur. Circa cibos enim superatrix rationis et aliarum cupiditatum cupiditas ingluvies appellatur et eum, qui hanc habet, hac ipsa appellatione nuncupatum reddit. Rursus quae circa ebrietates tyrannidem exercet ac eum, quem possidet, hac ducens patet, quod habebit cognomen? Et alias harum germanas et germanarum cupiditatum nomina, semper quae maxime dominatur, quemadmodum appellare deceat, manifestum est. Cuius autem gratia superiora diximus, fere iam patet. Dictum tamen, quam non dictum, magis patebit. Quae enim sine ratione cupiditas superat opinionem ad recta tendentem rapitque ad voluptatem formae et a germanis, quae sub illa sunt circa corporis formam, cupiditatibus roborata pervincit et ducit: ab ipsa insolentia, quod absque more fia, amor vocatur» (Op. cit. Р. 88–89). [Пер. c комм. И. Ю. Шабаги см.: Платон. Федр / Пер. А. Н. Егунова. Ред. Ю. А. Шичалина. М., 1989. – Примеч. ред.]
41
«Totus hic locus insigniter admodum luculenterque tractatus est a Platone. Insunt enim et verborum, ut ita dixerim, deliciae et sententiarum mirabilis splendor. Et est alioquin tota ad numerum facta oratio. Nam et «in seditione esse animum» et «circa ebrietates tyrannidem exercere» ac cetera huiusmodi translata verba quasi stellae quaedam interpositae orationem illuminant. Et «innata nobis voluptatum cupiditas», «acquisita vero opinio, affectatrix optimi» per antitheta quaedam dicuntur; opposita siquidem quodammodo sunt «innatum» et «acquisitum», «cupiditasque voluptatum» et «opinio ad recta contendens». Iam vero quod inquit «huius germanae germanarumque cupiditatum nomina» et «superatrix rationis aliarumque cupiditatum cupiditas» et «utrum amanti potius vel non amanti sit in amicitiam eundum?»: haec omnia verba inter se festive coniuncta, tamquam in pavimento ac emblemate vermiculato, summam habent venustatem. Illud praeterea quod inquit: «cuius gratia haec diximus, fera iam patet; dictum tamen, quam non dictum, magis patebit»: membra sunt duo, paribus intervallis emissa, quae Graeci «cola» appellant. Post haec ambitus subicitur plenus et perfectus: «quae enim sine ratione cupiditas superat opinionem ad recta tendentem rapitque ad voluptatem formae et a germanis, quae sub illa sunt circa corporis formam, cupiditatibus roborata pervincit et ducit: ab ipsa insolentia, quod absque more fiat, amor vocatur.» Videtis in his omnibus sententiarum splendorem ac verborum delicias et orationis numerositatem; quae quidem omnia nisi servet interpres, negari non potest, quin detestabile flagitium ab eo commitatur» (Op. cit. Р. 87). [Здесь и далее цит. по: Шабага И. Ю. Трактат Леонардо Бруни «О правильном переводе» // Вестник Московского университета. Серия 22. Теория перевода. 2010. № 1 (C. 53–54). * Перевод фразы в скобках Баксандалл не приводит, также на месте «колами» он оставляет «cola». Цитаты из «Федра» приведены в переводе А. Н. Егунова с небольшими изменениями. – Примеч. пер.]
42
Op. cit. Р. 87. [ «Cимметрично располагаются слова или одинаковые, или противоположные по смыслу или же противоречащие друг другу», цит. по: Шабага И. Ю. Указ. соч. С. 50.]
43
Op. cit. Р. 86. [Цит. по: Шабага И. Ю. Указ. соч. C. 49.
44
Для хода мысли Баксандалла представляется важным симметричное употребление Бруни терминов в частях (а) и (b), но в русском переводе И. Ю. Шабага опускает два термина из пяти во второй части: они добавлены нами в квадратных скобках. – Примеч. пер.
45
В русском переводе причастная форма глагола (participium praesentis activi), apponentes, передана деепричастием. – Примеч. пер.
46
Francisci Philelphi oratio de visendae Florentinae urbis desiderio in suo legendi principio habita Florentiae (1429) // K. Müllner, Reden und Briefe italienischer Humanisten. Wien, 1899. S. 148–151.
47
Quintilian, Inst. Orat. IX. iv. 19–20. [ «Речь есть или из членов состоящая [vincta] и ими, как бы жилами связанная; или свободная [soluta], вольная; какова в письмах и обыкновенных разговорах; исключая тех случаев, когда говорится о предметах важных; как то: о Философии, Республике, и тому подобном. Я говорю, что последнего рода речь вольнее, не потому, чтобы не имела своих, и, может быть труднейших, некоторых стоп или падений». [Цит. по: Квинтилиан М. Ф. Двенадцать книг риторических наставлений. СПб., 1834. Ч. 2. С. 172–173.]
48
De pictura. Biblioteca Vaticana, MS. Ottob. lat. 1424, fol. 22r—v. [ «Поэтому следует строго осуждать живописцев, неумеренно использующих белый и неаккуратно черный». – Пер. А. Золотухиной.]
49
Della pittura / Ed. L. Mallè. Firenze, 1950. Р. 100–101 («…величайшего порицания заслуживает тот живописец, который пользуется белым и черным, не соблюдая строгой меры». Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 54–55).
50
«…менее повинен тот, который применил много черного, чем тот, который плохо наложил белое». Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 55.
51
По-видимому, Цицерон (Orator xxii. 73), где художник – Апеллес, а не Зевксис. [ «Во всяком деле надо следить за мерою: ведь не только всему есть своя мера, но избыток всегда неприятнее недостатка. Апеллес говорил, что здесь и ошибаются те художники, которые не чувствуют, что достаточно и что нет» (цит. по: Марк Туллий Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве / Под ред. М. Л. Гаспарова. М.: Наука, 1972).]
52
Цит. по: Альберти Л. Б. Десять книг о зодчестве в двух томах. М., 1937. Т. 2: Три книги о живописи. С. 55.
53
Τῆς δὲ ἐν κώλοις λέξεως ἡ μὲν διῃρημένη ἐστὶν ἡ δὲ ἀντικειμένη (Rhet. III. ix. 7, 1409b 13–14). [Цит. по: Аристотель. Риторика / Пер. О. П. Цыбенко под ред. О. А. Сычева и И. В. Пешкова. Поэтика. М.: Лабиринт, 2000. С. 126.]
54
Inst. Orat. v. xi. 5.
55
IV. xliii. 56 – xliv. 57.
56
Priscian. Praeexercitamenta // Grammatici Latini, hg. von H. Keil, iii, Leipzig, 1859 / Hildesheim, 1961. S. 431–432.
57
Доступный перевод Progymnasmata [на английский язык]: Baldwin C. S. Medieval Rhetoric and Poetic. New York, 1928. Р. 23–38; другой вариант: Clarke D. L. Rhetoric in Greco-Roman Education. New York, 1957. Р. 177–212.
58
«Huius hic amore et illecebris captus, sepe carminum particulas suis inserit; ego autem, qui illum michi succrescentem letus video quique eum talem fieri qualem me esse cupio, familiariter ipsum ac paterne moneo, videat quid agit: curandum imitatori ut quod scribit simile non idem sit, eamque similitudinem talem esse oportere, non qualis est imaginis ad eum cuius imago est, que quo similior eo maior laus artificis, sed qualis filii ad patrem. In quibus cum magna sepe diversitas sit membrorum, umbra quedam et quem pictores nostri aerem vocant, qui in vultu inque oculis maxime cernitur, similitudinem illam facit, que statim viso filio, patris in memoriam nos reducat, cum tamen si res ad mensuram redeat, omnia sint diversa; sed est ibi nescio quid occultum quod hanc habeat vim. Sic et nobis providendum ut cum simile aliquid sit, multa sint dissimilia, et id ipsum simile lateat ne deprehendi possit nisi tacita mentis indagine, ut intelligi simile queat potiusquam dici» (Petrarca. Le familiari / Ed. V. Rossi, iv, Firenze, 1942, xxiii. 19, p. 206). [Цит. по: Петрарка Ф. Письма / Пер. В. В. Бибихина. СПб.: Наука, 2004. С. 296.]
59
«Omnis bona imitatio fit aut addendo, aut subtrahendo, aut commutando, aut transferendo, aut novando. Addendo ut sic, si invenero aliquam brevem latinitatem in Cicerone, aut in alio docto oratore, adiungam ei aliqua verba ex quibus videbitur illa latinitas aliam accipere formam et diversam a prima.Exemplu: si ponatur quod Cicero dixerit, Scite hoc inquit Brutus, addam et dicam, Scite enim ac eleganter inquit ille vir noster Brutus. Ecce quomodo videtur habere diversam formam a prima et hoc post probari a similitudine. Aliquis pictor pinxerit figuram hominis absque manu dextra aut sinistra, accipiam ego pennellum et adiungam manum dextram vel sinistram, et etiam pingam cornua in capite. Vide quomodo videntur ista signa multum diversa a prima» (Gasparino Barzizza. «De imitatione», Biblioteca Marciana, Venezia, MS. XI. 34 (4354), fol. 29r—v). В качестве примера пространной попытки создания оригинального similitudo и его современной критики см. сравнение Колюччо Салютати изучения этики в раннем и позднем периодах жизни с тремя художниками, начавшими создание картин тремя малопродуктивными способами – Текст IV. C. 249.