Полная версия
Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…
Каюм всегда жил в густонаселённых мусульманских кварталах, где было множество мечетей, видел десятки и сотни мулл, ишанов, муэдзинов. Острый взгляд его находил богатый жизненный материал для календарей и литературных сборников.
«Куда ни глянь, – пишет он, – святой в сане муллы или муэдзина. Поговори с любым – дубина и только. Вызубрили догматы шариата, приехали из Бухары с твёрдым убеждением, что нет в мире сильнее империи, чем Турция, что Земля расположена на бычьих рогах, что когда гремит гром, по небу проезжает пророк Гайса на своём тарантасе, – и выдают себя за учёных».
«Увидели одного муэдзина на минарете: в руках держит молитвенник, читает азан по книжке. Спросили его: «Что ты читаешь азан по книжке, разве наизусть не знаешь?» Муэдзин ответил: «Спросите у муллы». Пошли к мулле, тот был во дворе, приветствовали его: «Ас-саляму-алейкум!» Мулла не ответил на приветствие, побежал в дом. Вышел оттуда с книжкой, перелистывал её долго и сказал: «Ва-галейкум-ас-салям!» «Впрочем, два сапога пара», – подумали те и ушли».
На пути своего народа к грамотности, к культуре Насыри главным препятствием считал ишанов и мулл – носителей мусульманских догм, проповедников и блюстителей шариата. Его возмущало до глубины души, что в то время, когда в технике применялось уже электричество и ходили поезда, когда русские учёные делали важнейшие открытия в области химии, медицины, математики и физики, мусульмане верили ещё в «чудеса» ишанов. Он боролся с ними смехом, умным словом, обращённым к народу, в духовное здоровье которого безгранично верил. И люди, читая притчи и новеллы Каюм-бабая, постепенно расставались со схоластикой, с религиозным фанатизмом.
Трудно переоценить и то высокое нравственное воздействие, которое оказывала на народ прекрасная, по-восточному мудрая, глубоко гуманная повесть К. Насыри «Сорок везиров». Изданная впервые в 1868 году, она выдержала до Октябрьской революции восемь изданий.
Литературное наследие К. Насыри заслуживает того, чтобы его перевели полностью на русский язык, оно должно стать достоянием всех народов нашей страны.
Деятельность Каюма Насыри – замечательное явление в истории. Для освобождения своего народа от пут мусульманской схоластики, от догм фанатизма он обратился к духовному богатству самого народа – к устному творчеству, обычаям и обрядам, языку, к народной педагогике.
Насыри шёл в науку не с высоты (как татарские учёные XIX века Курсави и Марджани, вооружившиеся философией Востока и писавшие на классическом арабском языке), а как бы снизу – от устных преданий, от этнографии и местной истории.
В документе, опубликованном в 1924 году Центральным Исполнительным комитетом Татарской АССР и Совнаркомом по поводу 100-летия со дня рождения Каюма Насыри, отмечалось, что его деятельность служила продвижению человечества к светлому будущему, что Каюм-бабай является самым дорогим и ценным учёным в истории татарской культуры.
В день 150-летия со дня рождения этого неутомимого труженика культуры и науки, выдающегося народного просветителя мы снова повторяем эти слова, мы выражаем ему свою любовь и признание.
(Наука и религия. – 1975. – № 2)«Дин вә мәгыйшәт»[169] журналы
«Дин вә мәгыйшәт» – 1906 елның декабрендә Оренбургта чыга башлаган журнал. Оренбургның зур миллионерларыннан булган Гани бай Хөсәенев, үлгәндә татар милләтенә культура эшләрен үстерү өчен дип, зур суммада мирас калдыра. Аның улы Вәли мулла Хөсәенев исә, культурага хезмәт иттерәм дип, «Дөнья вә мәгыйшәт» журналы чыгара башлый. «Дөнья вә мәгыйшәт» исеме белән чыккан саннары бераз әдәп рамкаларын сакласалар, «Дин вә мәгыйшәт» исемендә чыга башлагач, бу журнал чын мәгънәсендә карагруһчыл журналга әйләнә.
«Дин вә мәгыйшәт» журналының безнең әдәбият тарихында зур урыны бар. Бу зурлык нәрсәдән гыйбарәт соң? Мәгълүм ки, реалистик әдәбият алдынгы иҗтимагый фикер һәм эстетик фикерләрнең реакцион идеология белән көрәше нигезендә ныгый, алга таба сугышчанлыгын арттыра. Унынчы еллардагы татар әдәбиятындагы фельетон жанрын тикшерсәң, беренче чиратта күзгә ташланган тәнкыйть объекты – «Дин вә мәгыйшәт» журналы. Г. Тукай, Ф. Әмирхан фельетоннарында бу журнал ачы, яман сүз белән еш телгә алына. Безнең әдәбият тарихында «Дин вә мәгыйшәт» журналының әдәбият-сәнгатькә кагылышлы публикацияләре бербөтен итеп алып өйрәнелмәгәннәр. Әдәбият фәнендә еллар буе күбрәк «Вакыт», «Йолдыз», «Шура» кебек либераль матбугатны сүгү белән шөгыльләнелгән, әмма чын мәгънәсендә карагруһчыл, реакционлыгын беркемнән дә яшермәгән «Дин вә мәгыйшәт» журналы тиешенчә өйрәнелмәгән. Ләкин, журналның бөтен төпләмнәрен актарганда һәм аның барлык материалларын эзлекле рәвештә карап барганда, әдәбиятка кагылышлы мәгълүматларның байтак булуын һәм бу мәгълүматлар билгеле бер тенденциягә корылган икәнлеген күрүе кыен түгел. Журнал татар демократик әдәбияты һәм сәнгатенә каршы түбәндәге юнәлешләр буенча көрәш алып барган:
а) Әдәбияттагы демократик юнәлешкә каршы. Монда Тукай, Гафури, Сүнчәләй, Бәшириләрнең поэзиясенә, Г. Ибраһимов шәхесенә, Ф. Кәрими публицистикасына, гадәттән тыш югарыдан торып, тискәре бәя бирелә.
б) Театр сәнгатенә каршы. Монда театр сәнгатен пропагандалаган «Вакыт», «Йолдыз», «Кояш» кебек матбугат органнарына һөҗүм ясала.
в) Музыка-рәсем сәнгатенә, концертларга каршы. Монда Х. Габәши, Ф. Кәрими, З. Камали, Р. Фәхреддинев кебек либераль карашлы галим-голәмә, болар эшләгән матбугат органнары тәнкыйть ителә.
г) «Аң» журналының сәнгатьләр синтезын күтәреп чыгуы шулай ук «Дин вә мәгыйшәт» челәрне борчый.
Безнең әдәбиятта Г. Тукай, Ф. Әмирхан фельетоннарында «Дин вә мәгыйшәт» челәрне «айгырлар» дип атау еш очрый. Бу сүзнең нигезе бармы? Булса, ул нәрсәдә чагыла? «Дин вә мәгыйшәт» журналының беренче битләрендә гадәт буенча сорауларга җавап бирелә. Журналның яртысын шул җаваплар алып тора. Кадимче муллалар, мөәзиннәр, искелек тарафдары булган кешеләрнең бик күбесе журналны шәригатькә кагылышлы сорау белән күмеп ташлыйлар. Журнал бу мәсьәләдә шулкадәр популярлашып китә ки, бервакыт инде анда, шәригатькә таянып, ир белән хатын арасындагы тормыш, патология мәсьәләләренә кереп китәләр. Әйтергә кирәк, бу мәсьәләдә бик тәмләп, иркенләп җаваплар урнаштырыла. Болар барысы да дин исеменнән, әхлак төзәтү исеменнән алып барыла. Журнал, шулай итеп, порнографиягә таба авыша. Тукай әнә шуңа күрә «Керешү хөтбәсе» ндә: «Дин вә мәгыйшәт» редакциясен төрле айгырлар белән… нурландырган шайтанга ләгънәт», – ди. Тукай «Дин вә мәгыйшәт» не, нигездә, бер үк төрле сүзләр кулланып тәнкыйть итә. «Былтырның хисабында» Тукай болай ди: «Былтыр да «Дин вә мәгыйшәт» нең башы хәез, уртасы нифас, ахыры истинҗа иде» (Г. Тукай. әсәрләр. 4 томда. 4 т. – 1956. – 125 б.). «1912 елның онытылганнан калган гына хисабы» дигән фельетонында ул: «1912 елда, ди, хәез-нифас аңкытучы «Дин вә мәгыйшәт» кә каршы, укыганда хуш ис иснәү хисе бирә торган «Аң» чыкты» (4 т. – 177 б). «Казанга кайтыш» исемле юлъязмасында да шул ук бәя: Биектау ягындагы Тимерче авылын узганда, Тукай бу авылның кадимче, «Дин вә мәгыйшәт» че мулласын искә ала. Авыл тирәсендә иген кибәннәре бер дә юк, әмма печән кибәннәре бик күп, ди. «Дин вә мәгыйшәт» айгырларына печәнне шушыннан доставить итәләрме икән әллә?»
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Примечания
1
Кулъязма. Өстәмә мәгълүмат булганлыктан, аны да җыентыкка кертергә булдык. – Г. Х.
2
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 1487 фонд, 10 тасв., 226 эш.
3
Журналда «Коммунист булу – көрәшче булу: Галимҗан Нигъмәти турында кайбер яңа материаллар» дигән исем белән чыккан. – Г. Х.
4
Бу журналның бер саны С. Кудашта саклана.
5
Совет Армиясенең Үзәк дәүләт архивы (ЦГАСА), 106 фонд, 2 тасв., 330 эш, 188 док.
6
Совет Армиясенең Үзәк дәүләт архивы (ЦГАСА), 14 эш, 201 док.
7
Кызыл Армия. – 1919. – № 116.
8
Азат Себер. – 1929. – № 96.
9
Шунда ук. – 1921. – № 6.Хитабнамә – өндәмә, листовка.
10
Азат Себер. – 1925. – № 1.
11
Ибраһимов Г. Марксист язучыларыбызга // Безнең юл. – 1925. – № 4.
12
Сәгъди Г. Октябрьдән элек һәм соң татар мәктәпләрендә әдәбият. – Казан, 1927. – 12 б.
13
Азат Себер. – 1928. – № 37.
14
ТАССРның Үзәк дәүләт архивы, 1487 фонд, 10 тасв., 108 эш, 37 док.
15
Красноармеец на боевой учёбе. – 1929. – № 4 (Нигъмәтинең шәхси архивыннан).
16
Җамал Вәзиева – Казан дәүләт педагогия институтының доценты.
17
Хәмит Ярми – СССР Фәннәр академиясенең Казан Тел, әдәбият һәм тарих институты өлкән гыйльми хезмәткәре.
18
М. Мәһдиев мирасында Рахманколыйларга багышланган берничә мәкалә бар. Иң беренче материалны («Габделмәннан абзый семьясы») М. Мәһдиев 1962 елда Арчаның «Яңа тормыш» дигән район газетасында чыгара (11 декабрь саны). – Г. Х.
19
Гали М. Русча-татарча сүзлекләр // Совет әдәбияты. – 1939. – № 2. – 83 б.
20
Гайнуллин М., Вәзиева Җ. Татар әдәбияты. XX йөз, I кисәк. – Казан, 1954. – 58 б.
21
Шунда ук. – 61 б.
22
Госман Х. Бөек Октябрь революциясе һәм гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе. – Казан, 1960. – 8 б.
23
Ибраһим Аитов. Ә хәтердә һаман менә бүгенге кебек // Совет әдәбияты. –1961. – № 1.
24
Нафигов Р. И. Формирование и развитие передовой татарской общественно-политической мысли. – Казань, 1964. – С. 57.
25
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 92 фонд, 2 тасв., 5581 эш, 57 док.
26
Шунда ук, 6870 эш, 233 док.
27
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 6883 эш, 89 док.
28
Рахманколый С. Дошманлык // Бәянелхак. – 1907. – № 161.
29
Бәянелхак. – 1912. – № 1014.
30
Рахманколый С. Бюрократия һәм военно-полевая юстиция // Бәянелхак. – 1907. – № 142.
31
Рахманколый С. Әдәбият паразитлары // Бәянелхак. – 1907. – № 129.
32
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 420 фонд, 1 тасв., 150 эш.
33
Нафигов Р. И. Формирование и развитие передовой татарской общественно-политической мысли. – Казань, 1964. – С. 57. Истигъмал – кулланыш.
34
Йолдыз. – 1907. – № 205.
Нам – исемле.
Өслүб – стиль.
Ифадә – аңлатып бирү.
Вакыйгъда – чынлыкта.
35
Тәрбия. – 1908. – № 3.
36
Сүз. – 1916. – № 44.
Нәҗат – котылу, исән калу.
Инсаниять – кешелек.
Гали – бөек.
Лязем – тиешле.
Сәнә – ел.
Ихтиляль – революция.
37
Аң. – 1916. – № 6.
Парлакъ – якты.
Нәмунә ителү – үрнәк, өлге ителү.
38
Рахманколый С. Тукай // Ялт-йолт. – 1913. – № 15.
39
Йолдыз. – 1911. – № 713.
Нәзыр – охшаш, үрнәк.
40
Гали М. Тукай җырчы һәм җыр-музыка сөюче // Совет әдәбияты. – 1943. – № 4.
41
Ялт-йолт. – 1913. – № 15.
42
Шунда ук.
43
Ибраһим Аитов. Ә хәтердә әле һаман менә бүгенге кебек // Совет әдәбияты. – 1961. – № 1.
44
Йолдыз. – 1911. – № 645.
45
Вакыт. – 1917. – № 2153.
46
Кармак. – 1916. – № 8–9.
Тәганни итү – көйләү.
Хили – байтак.
Малик – ия.
Тәгъриф – аңлату.
47
Йолдыз. – 1912. – № 795.
Нәгъмә – көй, моң, җыр.
Хазир булган – шунда булган.
Мәзкүр – югарыда әйтелгән.
Һәдия – бүләк.
Мөрәттип – төзүче.
48
Йолдыз. – 1911. – № 664.
49
Шунда ук.
Шөрякә – иптәшләр.
Гаһед итү – ант итү, килешү, вәгъдә бирү.
Шатранҗ – шахмат.
Җисмани – физик.
50
Кармак. – 1916. – № 8–9.
51
Сүз. – 1916. – № 44.
Тәнзил – түбәнгә төшерү, ташлама ясау.
Истигъдад – сәләт.
Истифадә – файдалану.
Мөхакәмә – тикшерү.
52
Кармак. – 1916. – № 8–9.
Заегъ – әрәм, файдасыз.
Мөһмәлат – буш, мәгънәсез сүзләр.
Дәфгъ кылу – кире кагу.
53
Мәкалә Г. Рәхимнең 75 еллыгына язылган була (кулъязмадагы дата – 12.04.1967), баштагы исеме – «Гали Рәхимнең тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге» (кулъязма, 35 бит, язучының шәхси архивы). 1971 елда университетның фәнни җыентыгында чыгарга тиеш була, ләкин җыентык М. Мәһдиевнең мәкаләсе аркасында туктатыла, таркатыла. (Бу хакта язучының «Ачы тәҗрибә» китабының икенче кисәгенә керәчәк «Янартаулар итәгендә» дигән бүлегендә укырга була.) Мәкалә, кайбер үзгәрешләр белән, беренче тапкыр «Казан утлары» журналында (1978, № 7), шактый кыскартылып, «Бүген дә хәрәкәттә» дигән исем белән чыга. – Г. Х.
54
Xасанов М. X. Галимджан Ибрагимов. – Казань, 1969. – С. 248.
55
Абдуллин М., Батыев С. Татарская АССР: реальность и буржуазные мифы. – Казань. – 1972. – С. 157–158.
56
Шушыннан соңгы кисәк кулъязмада булып та китапка кермәгән (Г. Х.): «Сталинның «черек либерализмга каршы» көрәшкә чакыруы уңае белән, 1931 елда татар интеллигенциясе арасыннан күп кенә кешеләр гаепләнә. «Идел» повесте өчен (1923 елда басылган) татар тәнкыйтендә шактый эчкәре киткән нәтиҗәләр ясалып гаеп ташланган Гали Рәхим мондый шартларда, әлбәттә, беренче чиратта күзгә чалына. 1931 елның 8 маенда ул кулга алына һәм 5 елга хөкем ителә. Дәүләт архивында Г. Рәхимне намуслы хезмәте өчен Ак диңгез – Балтыйк хезмәт-төзәтү лагереннан срогыннан алда азат итү турындагы белешмә сакланган. Ул 1934 елның 22 августында Кукмарада яшәү шарты белән азат ителә».
57
Казан дәүләт университеты архивы, ЛС., 2 тасв., 4а эш.
58
Бу кисәк китапка шактый кыскартылып кергән. Кулъязмадагы варианты (Г. Х.): «Китапханәнең көнчыгыш секторындагы кулъязмаларны пагинацияләү эшен Г. Рәхим башлап җибәргән дисәк тә ялгышмабыз. Ләкин, китапларны һәм кулъязмаларны беренче кат эшкәртү тәмамлану белән, аның штатын кыскарталар. 1936 елның 13 гыйнварыннан Г. Рәхим шул ук хезмәтне көнлекләп ялланып башкара. Бу чорда ул китапханәдәге гарәп, фарсы телендәге күп кенә хезмәтләрне, шул исәптән математика, астрономия кебек фәннәрнең читен кулъязмаларын эшкәртә. 1936 елның 9 ноябреннән ул Казан дәүләт банкына эшкә урнаша һәм 1938 елда кулга алынганчы шунда эшли. Шәхес культының кырыс законнары нигезендә ул гаепсезгә 1943 елга кадәр төрмәдә ята һәм, сәламәтлеге какшагач, Казанда яшәмәү шарты белән азат ителә. Авыру, хокуксыз, икмәк карточкасыз һәм квартирасыз хәлдә йөреп, ул 1943 елның 3 мартында ялгызлыкта үлә. Дистәләрчә еллар буе совет фәненә хезмәт иткән галимне кул чанасына төреп салып, зиратка илтеп күмәләр».
59
Йолдыз. –1909. – № 377.
Тиҗарәт – сәүдә.
Хили – байтак.
Мәэмүл – ихтимал.
Кәнҗ – яшь.
Ифадә – аңлатып бирү.
Кабилиять – сәләтлелек.
Тәхсин – яхшы күрү.
60
Йолдыз. –1914. – № 1108.
61
Аң. – 1913. – № 8.
62
Аң. – 1914. – № 16–17.
63
Корылтай. – 1917. – 7 июль. – № 2.
64
Корылтай. – 1918. – 1 гыйнвар.
Намәшругъ – шәригатьтә булмаган.
Инкыйляб – революция, алмашыну.
Ихтилял – баш күтәрү, фетнә, бунт ясау.
Фитрәт – яратылыштан, тумыштан.
Сәнаигы нәфисә – матур сәнгать.
Абелхәят – тереклек суы.
65
Корылтай. – 1917. – 7 июль. – № 2.
66
Госман X. Бөек Октябрь революциясе һәм гражданнар сугышы чорында татар поэзиясе. – Казан, 1960. – 113 б.
67
Бурнаш Ф. Инкыйляб һәм татар әдәбияты // Мәгариф вә укытучы. – Ташкент, 1929. – № 1.
68
Бу турыда: Совет әдәбияты. –1959. – № 10. – 118 б.
69
Иран шагыйрьләре / төзүче һәм тәрҗемәче Г. Рәхим. – Казан, 1919.
70
Кызыл Дәфтәр. – 1921. – № 1.
71
Шәрекъ кызы. – 1918. – № 2.
72
Толымбайский Г. Китапларны ничек нәшер итмәскә? // Татарстан. – 1923. – № 205.
73
Нигъмәти Г. Октябрь һәм әдәбият // Кызыл Шәрекъ. – 1922. – № 1.
74
Җәлал С. «Ярдәм» мәҗмугасы // Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 30.
75
Ибраһимов Г. Татар әдәбияты // Татарстан. – 1924. – № 1.
76
Ибраһимов Г. Татар әдәбияты // Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 31.
77
Биш ел эчендә. – Казан, 1925.
78
Татарстан хәбәрләре. – 1921. – № 134.
79
Бу җырның текстын Г. Әлмөхәммәтов архивыннан музыка белгече З. Хәйруллина күчереп алган. Текст З. Хәйруллинаның рөхсәте белән мәкаләгә кертелде.
80
Татарстан хәбәрләре. –1921. – № 85.
81
Рәхим Г. Тукай һәм балалар әдәбияты // Мәгариф. – 1923. – № 3–4.
82
Рәхим Г. Урта мәктәпләрдә әдәбият укыту турында // Мәгариф. – 1924. – № 5.
Инсаният – кешелек.
Кеше психологиясен тәшрих итүче – кешенең рухи галәмен ачып күрсәтүче.
Гакес ителгән – «чагылдырылган» мәгънәсендә.
83
Рәхим Г. «Көрәш җырлары» дигән җыентыкка рецензия // Безнең байрак. – 1923. – № 15.
84
Рәхим Г. Казакъ кызы // Безнең юл. – 1925. – № 5.
85
Безнең юл. –1923. – № 10–11.
86
Кара: Шунда ук. – № 13.
Кәшеф иткән – ачкан.
Ифтихар – мактану.
Ифадә – аңлату.
87
Кара: Мәгариф. – 1927. – № 2. – 106 бит.
88
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 3682 фонд, 19 тасв., 147 эш, 19 док.
89
Мәгариф. – 1927. – № 2.
90
Советский Союз. Спец. выпуск инф. бюлл. ВОКС. – М., 1927. – № 23–25.
91
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 3682 фонд, 19 тасв., 147 эш, 4 док.
92
Рәхим Г. «Эшче» операсы турында // Яңалиф. – 1930. – № 3.
93
ТАССР Үзәк дәүләт архивы, 3682 фонд, 19 тасв., 147 эш, 4 док.
94
Вестник научного общества Татароведения. – 1928. – № 8.
95
Безнең юл. – 1923. – № 12, 13.
96
Безнең юл. – 1923. – № 4–5.
97
Безнең юл. – 1927. – № 2.
98
Мәгариф. – 1925. – № 1, 2.
99
Безнең юл. – 1922. – № 4.
Мәфһүм – аңланган, төшенелгән нәрсә.
Мөндәриҗә – эчтәлек.
Мәузугъ – тема.
100
Безнең юл. – 1922. – № 4.
101
Безнең юл. – 1930. – № 3–4.
102
Безнең юл. – 1928. – № 5.
103
Безнең юл. – 1925. – № 6.
104
Биш ел эчендә. – Казан, 1925. – 175 б.
105
Безнең юл. – 1926. – № 7–8.
106
Татарстан. – 1929. – № 5–8.
107
Али Рахим. К вопросу о татарском крестьянском движении 1878 г. // Вестник научного общества Татароведения. – 1928. – № 8.
108
Али Рахим. О новом списке татарского исторического сочинения XVII века // Там же. – 1927. – № 7.
109
Али Рахим. Татарские этнографические памятники ХVI века. – Труды общественного изучения Татарстана. – Казань, 1930. – том I.
110
Безнең юл. – 1929. – № 3–4.
111
Вестник научного общества Татароведения. – 1928. – № 8.
112
Вестник научного общества Татароведения. – 1930. – № 9 –10.
113
Шунда ук.
114
Рахим А. Проект составления толкового словаря татарского языка 100 лет тому назад // Вестник научного общества Татароведения. – 1930. – № 9 –10.
115
«Галимҗан Нигъмәти турында кайбер яңа материаллар» (1965) мәкаләсе белән кабатлаулар булган җирләре кыскартылып бирелә. – Г. Х.
116
Рукопись. Текст выступления на конференции в КИЯЛИ в марте 1968 (?) года. Материал отражает ту сложную ситуацию, которая сложилась в татарской научной и партийной среде сер. 60-х гг. вокруг темы татарских медресе вообще и медресе «Буби» в частности, а также вокруг личности самого М. Магдеева. Данное выступление – один из этапов борьбы автора за право опубликовать в журнале «Казан утлары» статью «Медресе «Буби» (вышла в 1969 году, № 12). Купюры, видимо, сделанные автором по ходу конференции, восстановлены для более полной ясности картины. – Г. Х.
117
Бу конференция һәм «Буби» мәдрәсәсе мәкаләсенең тарихы турында М. Мәһдиевнең «Ачы тәҗрибә» китабында («Каһәрләнгән хәрәкәт, каһәрләнгән тема…») һәм «Ачы тәҗрибә»нең 2 нче китабына керәчәк «Янартаулар итәгендә…» (1995) дигән бүлегендә укып була. – Г. Х.
118
Мәкалә, 1966–1967 елларда язылып, озак вакытлар главлит тарафыннан бастырырга рөхсәт ала алмыйча, күп санлы рецензентлар куллары аркылы үтеп, махсус тикшерүләргә дучар булып, «Казан утлары» журналында 1969 елда (№ 12) «Буби» мәдрәсәсе» исеме белән чыга. Авторга киләчәктә «кара тамга» салуда шушы мәкаләнең өлеше зур. – Г. Х.
119
Ибраһимов Г. 1905 ел революциясендә татар яшьләре турында материаллар җыю // Октябрь яшьләре. – 1924. – № 3–4.
120
Монда һәм алга таба чыганаклар, нигездә, Габдулла Бубиның Казан дәүләт университетының гыйльми китапханәсендә саклана торган кулъязма дәфтәреннән алынды. – Автор.
121
Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 38.
122
Гобәйдулла Бубиның физика дәреслеге Октябрь революциясеннән соң да кабат басыла.
123
Кара: Валидов Дж. Очерки истории и образованности волжских татар. – М., 1923.
124
Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 42.
125
Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 42.Тәрәддөд – шикләнү.
126
Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 42.
127
Татарстан хәбәрләре. – 1922. – № 38. Истибдад – деспотизм, чикләнмәгән власть.
128
