Türk və dünya: munis tariximiz

Başa düşmək gərəkdir ki, planetin məskunlaşması kortəbii, ya kiminsə iradəsilə baş vermir, bu, demoqrafik qanun əsasında olur. Bu, biliklər sistemi olan sosial coğrafiya elminin görəcəyi işdir.

Ancaq və yalnız hazırlıqlı xalq köçməyə, yeni torpaqlarda məskunlaşmağa və orada yaşamağa qabildir.

İki min il yarım bundan əvvəl məhz türklər belə bir xalq oldular. Onlar öz vətənləri Altayda elmi-texniki inqilab etmişdilər.

Bunu inkar etmək olmaz ki, həmin dövrdə dünyanın heç yerində dəmir əmək alətlərini onlar qədər geniş dairədə istifadə edən heç kəs olmayıb.

Heç kəs o zaman onlar kimi mükəmməl at-araba nəqliyyatına yiyələnməyib.

Heç kəs həmin dövrdə onların yiyələndiyi kamillikdə inşaat-quruculuq materialı və ondan istifadə ustalığı, bununla da bağlı yüksək memarlıq sənəti görməmişdi.

Tibetdə və Monqolustanda yayılmış lamaizm şimal buddizminin bir qoludur. Lamaizmin əsasını I əsrdə IV Budda qurultayında türklər qoydular. Yeni inancın qəbulunun rəsmi təsdiqini çar Kanişka öz üzərinə götürdü.

Təsadüfi deyil ki, o zaman Budda ibadətçiləri «imanlarını təkmilləşdirmək və müqəddəs mətnlər əldə etmək üçün» məhz Altaya və Mərkəzi Asiyaya gedirdilər–260-cı ildə Çindən buraya ibadətə gəlmiş şəxs öz gəlişini belə izah etmişdi.

Lamaizm türkoloq üçün ona görə maraqlıdır ki, kökləri birbaşa Altaya gedən adətləri qorumuşdur. Ölməz Tanrı adını lamaizm bilir, halbuki bu inancda Allah yoxdur.

Avropalılar tərəfindən işğal olunana qədər Hindistanda Tanrı obrazı kimi Altay da unudulmamışdır.

Bu gün Buddanın şəklini mavi gözlü (hindlilərin dediyi kimi: arilər kimi) çəkmirlərmi?

Bu, unudulmuş hadisələrin əks-sədası deyilmi?

Məsələn, «şimaldan gəlmişlərin» unudulması.

Axı hindlilər onları naqlar deyil, həm də arilər adlandırırdılar – bunlar ikinci, üçüncü köç dalğalarının iştirakçıları kimi saklar/şaklar adını daşıyırdılar.

Atın qurban kəsilməsi mərasimi diqqəti çəkən hadisədir, bu, min illərdir ki, türklərdə saxlanmışdır. Qədim hind mifində buna «asvamedka» deyiblər.

«Xüsusi seçilmiş atı azad buraxırlar, ancaq çar (yaxud müəyyən olunmuş sərkərdə) ordu ilə onun ardınca düşür.

Həmin atın keçdiyi ölkələrin hökmdarları ya bu atın sahibi olan çara tabe olmalıydılar, ya da onunla müharibəyə qalxmalıydılar. Bu proses bir il çəkirdi. Bir ildən sonra atı paytaxta gətirirdilər. Fəth edilmiş ölkələrin sakinlərinin iştirakı ilə at qurban kəsilirdi» – bu, həmin mərasim haqqında tarixçilərin sözüdür.

Bu, heyvanın öldürülməsi sayılmırdı – at öz borcunu yerinə yetirmiş olurdu.

Qurban kəsilməsi üç mərasim (ritual) ocağı ilə müşayiət olunurdu, qurbangahın qibləsi üzü Şərqə olurdu. (Altayın coğrafi mövqeyi nəzərdə tutulur. – T.H.)

Bu mərasim Altayda XIX əsrə qədər icra olunmuşdur. Hindistanda isə xeyli əvvəl, ingilislərin müstəmləkəsi olandan unudulub.

Türklərdə belə məsəl olub: «At dırnağı dəyən yerlərin hamısı bizimdir.

Yeri gəlmişkən: zəmanəsinin hər bir mədəni adamı kimi, Kolumb türk dilini bilib. Tarixi okean səyahətində o, Hindistanın Böyük xanına məktub aparıb.

Hindistanda və İranda türk xanlıqlarından Marko Polo da kifayət qədər yazıb. «Kitab»ının üçdə biri onlara həsr olunub – az qala iki sətirdən bir «Böyük Kan», «türk» sözləri işlənir.

Budur, dünyanın ən qədim mədəni ölkələrindən biri Hindistanın zəngin mədəniyyətinin yaradılmasında türk iştirak edib. (dünya memarlığının tacı sayılan Tacmahalın memarı türkdür və məhz Azərbaycan türküdür. – T.H.)

TÜRK HİMNİNİN PARS MELODİYALARI

Göy Allahını tanımayan yalnız Şimali Hindistan deyildi.

Yeni eradan çox-çox əvvəllər Altayın «ağ səyyahları» Orta Şərqdə də olmuşdular. Orta Şərq onda kədərli bir mənzərə yaşayırdı: ölkə üzülüb gedirdi, Babilistanla iflasedici müharibə onu əldən salmışdı. Yerli sakinlər özləri altaylıları dəvət etmişdilər. Öz talelərini onlara etibar etmişdilər. Ayrı çıxış yolları yox idi, Babilistanın köləliyindən ancaq belə xilas olmaq olardı.

Hindistandan fərqli olaraq, xalqların Böyük köçünün ilk dalğasının buraya nə vaxt gəlməsi məlum deyil. Ancaq Əhəmənilər xanədanı o haqda nəsə yada salır. Əhəmənilər eradan əvvəl 558-ci ildə hakimiyyətə gəldilər. Altay çarlarından birincisi Kir oldu. O, Farsıstan adı ilə güclü bir dövlət yaratdı.

Qədim dünyanın yarısını, o cümlədən Misiri, Babilistanı və bütün Mesopotamiyanı özünə tabe etdi.

Buna görə də Böyük təyinini aldı.

Çar nəcib nəsildən idi, onun hamisi bars (bəbir) idi.

Yəqin buradan da Kirin yaratdığı dövlət Pars (Persid) adını alıb.

Bu, türk sözü olub, ari nəsəbli insanlarla bağlıdır.

Onlar şimaldan gəlmişdilər – Əhəmənilər özləri belə deyirlər.

Başqa mülahizə də var: «Pars» türkcə pələngin «bars» adlanan bir növünü göstərir. Ancaq pələng Altayın malı deyil – Orta Şərqdə isə var. Hesab etmək olar ki, pələng çar nəslinin himayəçisi olub. Bundan sonra bir obraz kimi Şərqin sənətinə girir.

«Pələngin» (daha dürüstü «barsın») ölkəsi getdikcə çiçəklənir.

Çarı ilahiləşdirirlər, onu yerə göndərilmiş Xilasedici sayırlar. Bu süjetə sonralar Apokalipsis daxil olur. Bu, «ağ sərkərdənin» başçılığı ilə təşkil edilmiş ilk atlı ordudur.

Bunu dünya görüb və heyrətlənib.

Kirin ordusunun əsasını-nüvəsini «məğlubedilməzlər» təşkil edirdilər–min nəfər seçmə süvaridən ibarət olub.

Zireh və dəbilqə geyinmiş bu süvarilər çarın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bunlara xəzərlər deyirdilər.

Burada hər şey Altaydakı kimi gözəl idi.

Bununla belə, Parsın ən çox çiçəklənmə dövrü Daranın zamanında olub. Dara müharibələri ilə yox, dövlət islahatları ilə şöhrətlənib. O, ölkəyə Altayın dövlət quruluşunu gətirdi.

Bu, dünyada ilk türksayağı inzibati islahatlardan biri idi.

Parsda türklər təxminən iki əsr hakimiyyətdə oldular və çox şeyə nail oldular. Ancaq onların qüdrəti qırıldı.

Əski inanclı kahinlər güclü çıxdılar. Qəsd toru qurdular.

Çiçəklənmiş ölkəni dağıtdılar. Heç sən deyən bir müqavimətə də rast gəlmədilər. Çar onları tabe olmağa məcbur edə bilərdi. Etmədi. Öldürə bilərdi. Öldürmədi.

Çar inanca hörmət nümunəsi göstərdi. Əcdadından bilirdi: inancı zorla qəbul etdirmək olmaz. Bu düşüncə Əhəmənilər xanədanına son verdi.

Bəs xanədan necə məhv oldu?

Tarix dəqiq məlumatlar saxlamayıb. Xalqın rəvayətlərində isə belə açıqlanır: Çarı öz təbəələri öldürüb. Bu, Altayın ənənələrinə uyğundur. Əgər hökmdar xalqın taleyini çiçəkləndirə bilmirsə, o, qurban getməlidir: onu – Allahın padşahını camaatın qarşısında öldürürdülər.

Qayda belə idi. Türk hökmdarının səhv etməyə ixtiyarı yox idi, əks halda o, hakim deyil.

Dini ehtiraslar Böyük Parsı payız yarpağı kimi fırladırdı.

Nahaq yerə bu süqutu Makedoniyalı İsgəndərin ayağına yazırlar. Heç bəlkə o, Parsda olmayıb. Onun Parsa yürüşü mifə bənzəyir, sübutlarla təsdiqlənmir.

Bu nizamsızlıq Parsda çox çəkdi.

Nəhayət, başqa bir altaylı hakimiyyətə gəldi. Ona xan Arsak deyirdilər. Bu, türkcə Bahadır Sak (igid sak) demək idi.

O, yeni bir nəslin, Arşakilər sülaləsinin və Parfiya dövlətinin əsasını qoydu.

Atlıların Qafqaza gəlməsi hiss olunmadı. Onları ilkin Dərbənddə tanıdılar. Bu qala-şəhər Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin yollarının qovşağında yerləşirdi. Avropaya Roma imperiyasına yollar buradan başlanırdı.

Həmin hadisə eradan əvvəl 250-ci ildə baş verdi.

O vaxtdan Orta Şərq əbədi olaraq türk mədəniyyəti ilə üzviləşdi.

Şəhərlərdə, ziyalı-işıqlı insanların ağlında, ürəyində bu mədəniyyət baş oldu.

«Xilasedici» sözü göydən yerə endi – yer gerçəkliyi oldu.

Əski Parsın bir hissəsi olan yeni ölkə dağınıqlıqdan çıxdı, yenidən güc qazandı.

Açı-Dahaqa əfsanələri xalqların Böyük köçü ilə bağlı bu tarixə zəif, zərrə şəklində bir işıq salır. Ancaq İranda bu məsələlər haqqında Hindistandakından çox az məlumat var.

Açı-Dahaqa Orta Şərqdə hakimiyyətə gəlmiş bir özgəyerli hökmdardır.

Qədim dastan onun portretini ilan-əjdaha obrazında təsvir edir (Hindistanda naqa olan kimi).

Məlumdur ki, Açı-Dahaqa Göy Allahına inam yolunda mübarizə aparıb, ancaq onu hamı başa düşməyib. Əhalinin əksəriyyəti oda sitayiş ediblər. Təkallahlılıq onlara yad olub.

Mahiyyətcə Hindistandakı süjet təkrar olunub – yerli əhali gələnlərin inamına həvəssiz yanaşıblar. Əvvəlki mənəvi mədəniyyətin tərəfini saxlayıblar.

Parsda zərdüştlülüyün, sonra manixeyçiliyin törəməsinin səbəbi var. Bu iki din türkün inancını yerli şəraitə «uyğunlaşdırırdı». Və bunu uğurla icra edirdilər. Əhəmənilərin süqutunun səbəbi də buradan gəlir onlar insanların şüurunu dəyişdirməyə risk edirdilər.

Mənəvi mədəniyyətin tarixi belə nümunələrə az rast gəlməyib ki, güclü xanədanlar dini ziddiyyətlər ucbatından tarix səhnəsindən gediblər.

Böyük Parsın yerində hadisələrin səhnəsinə Parfiya gəldi.

Parfiyada Altay üslubu aydın seçilir. Parfiyanın torpaqları Xəzər dənizinin cənub sahillərindən başlayıb cənuba gedir, Hind çayına qədər uzanır. İndi həmin torpağın böyük hissəsinə Azərbaycan İranı deyirlər. Buranın əhalisi əvvəlki kimi yenə türklərdir.

Parfiya çarının qohumları Midiyada, Qafqaz Albaniyasında və Ərmən torpağında hakimiyyətdə idilər.

Parfiya müvəffəqiyyətlə Roma ilə rəqabət aparırdı. Eradan əvvəl I əsrdə ölkə qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı.

Arşakilərin/Arsakilərin kimliyi haqqında alimlər çoxdan mübahisə edirlər. Ancaq bu mübahisələrin nəticəsi yoxdur. Çünki mübahisələrin tozunda çox vacib detallar görünməz olur. Məsələn, çarın möhürü indi İranın Dövlət muzeyindədir.

Onun üstündə türk run işarələri (Orxon əlifbası) aydınca oxunur.

Əgər möhürün üstündə türk run yazısı varsa, deməli, bu hökmdar türkdür.

Deməli, Arşakilər/Arşakilər türkdürlər.

Ancaq kimə deyirsən, Avropanın və Rusiyanın alimləri Arşakiləri hansı millətin ayağına desən, yazırlar, bircə türkdən başqa.5

Çarın möhürü də, başqa sənədlər də, real tarix də nəzərə alınmırsa, hətta İranın Altayla, Böyük Köçlə əlaqəsi görülmürsə, onda iranşünaslığa inam qırılır.

İranlılar sasanilər zamanından, parf çar xanədanını devirəndən sonra tarixi təhrif etməyə başladılar.

Xələflər özlərini çar (kağan, xan) yox, şah adlandırdılar və İran terminini işlətdilər. Bununla da Parfiya və Arşakilərin yaddaşdan kökünü kəsmək istədilər. Ancaq bunu çox kobud şəkildə etdilər. İranda «yeniləşdirilmiş zərdüştlük» dövlət dini oldu, maqlar və kahinlər ruhaniliyi ələ aldılar.

Sasanilər Arşakilərin hakimiyyət tarixini iki dəfə azaltdılar və onların nailiyyətlərini öz ayaqlarına yazdılar. Onlar türk Parfiyasını unutmağı məcbur etdilər.

Amerika şərqşünası R.Tray təəccüblə yazır: «Biz parflar haqqında sələflərindən daha az şey bilirik».

Qərbdə hətta məşhur alimlərin çox həcmli elmi əsərlərində parf dövrü ümumiyyətlə buraxılır. Elə bil İranda nə parflar, nə də ümumiyyətlə türklər olub.

Avropa tarixçiləri parflara münasibətdə iki istiqamətə ayrılırlar. Biri ancaq pis tərəfdən yanaşır. Məsələn, M. Delafua 1885-ci ildə Parisdə çıxan kitabında belə yazır: «…parflar (eyni təyinlər türkün adı çəkiləndə də təkrar olunur T.H.) kobud barbar xalqdır. Onun dövlət təşkilatı Attilanınkına bənzəyir».

Təbii belə münasibət əks-reaksiya döğurmalıydı.

Əvvəlcə, ikinci münasibət sadəcə birinciyə şübhə ilə yanaşmaqdan ibarət olub. Ancaq arxeoloji qazıntılar bu şübhələri sübutlarla inama çevirdi.

Tura-Yevropos və Cənubi Türküstanda aparılan qazıntılar ən demaqoq, ən qışqırqan əks-parfçını da susdurdu. Onların tədqiqlərinin əsassızlığını göstərdi.

Artıq şübhə yeri qalmır ki, Parfiyanın sənəti, memarlığı Avropanın Antik yaradıcılığına təsir göstərib. Heç demə, yunanlar öz gözəl heykəllərini və saraylarını yaradarkən parfların ustalarından və sənətkarlarından öyrənmişlər.

Pars ölkəsinin İran, Eran, Ariana adlandırılması da maraqlıdır.

Əksər şərqşünaslar bu toponimdə «ari» sözünü görürlər. Və hesab edirlər ki, bu «arilər ölkəsi» deməkdir.

Heç demə, bu toponim Parfıya ilə, xan Arşakin gəlişi ilə bağlıdır. Parfiya torpağını xalq «arilər çarlığı» və ya Ariana adlandırırmış.

Tarixçilər çox könülsüz-könülsüz yazırlar: «Ariana… mahiyyət etibarilə Parfiya çarlığı ilə uyğun gəlir». Maraqlı deyilişdir, deyilmi: «odur» demirlər, «ona uyğun gəlir» deyirlər.

Hər halda, fakt onları çaşdırır.

Parfiya tarixi ilə bağlı başqa bir maraqlı hadisə: ikinci türk dalğasının gəlişi ilə yeni bir ad da meydana gəlir: İran.

Bu faktı bilə-bilə sasanilər İranı ucaltdılar; Parfıyanı unutdurmaq üçün İrandan yapışdılar.

O vaxtdan Orta Şərqdə Aryana Veca (Ari torpağı, Ari genişliyi) adlı sabitləşməmiş bir toponim mövcuddur.

Bu sahə həmişə türklər yaşayan əyalətə, türk osmanlıqlarına aid olmuşdur.

Deməli, cidanı çuvalda gizləmək olmazmış.

Arşakilər ölkəyə yeni yazı verdilər: run hərfləri – bir halda ki, hərf, deməli, sürətli yazı. Əvvəlki mixi yazının yerinə əlifba!

Bu, İranın tarixinə «Arşakilər yazısı» kimi daxil oldu.

Şərqdə bu yazı «soqd və ya uyğur yazısı» kimi də məlumdur.

İnkarçılar türk yazısını sami (semit) dillərindən birinə aid etmək yolunu tutdular.

Ancaq bu halda nəzərə almırlar ki, o vaxtlar samilər Babilistanın qulları idi. Və Böyük Parsın ağlına da gəlməzdi ki, qul dilini beynəlxalq hüquq dilinə çevirsin.

Kir yəhudiləri əsirlikdən xilas etdi, öz vətəninə qayıtmaları üçün onlara icazə verdi (e.ə. 515-ci ildə). Və əvəzində nə dil, nə də yazı götürdü.

Parsda hər şey özününkü idi. Onda türkün ciddi dövlət cizgiləri vardı.

Bu cəhət Daranın islahatlarından sonra daha aydın görünürdü. Onun ordusunda süvari əsas rol oynayırdı. Əvvəllər, parf-türk təsirinə qədər Orta Şərqdə bu tipdə, süvarili ordu tətbiq edilməmişdi. Uğurlar bunun nəticəsi idi.

Türklər uzaq məntəqələr arasında (hərbdə və dinc şəraitdə) atla poçt əlaqə üsulundan istifadə etmişlər (Herodot bunu heyrətlə tərifləyirdi). Bir halda ki, belə əlaqə vasitəsi tətbiq olunur, deməli, bu, yazı ilə edilmiş və deməli, yazı varmış, əlifba işlənirmiş.

Parf təsiri, ondan da əvvəl Parsda türk mənşəyi onda da görünür ki, Əhəmənilər qeyri-iran (bu İran müasir anlayışdakı İrandır) adları daşıyırdılar. Bunu hətta şovinist-iranist tarixçilər də etiraf edirlər.

Sonra. Türkün run yazısının mənşəyini arami yazısı ilə bağlayanların nəzərinə; bu necə ola bilərdi – axı o zaman samilərin özünün yazısı yox idi!? (Bütün bunlar onunla bağlıdır ki, yəhudilər bir «sentrizm» yaradıblar. Avropalılar dünya mədəniyyətinin Avropadan nəşət etməsi iddiası ilə XIX əsrdə avrosentrizm doktrinasını ortalığa atdılar. Eynən həmin model və metodika ilə yəhudilər iudasentrizm təkəbbürünü meydana qoyublar. Onların iddiaları budur ki, dünyada yaxşı nə varsa, mütərəqqi əqli-elmi, mədəni nə yenilik baş veribsə, hamısı yəhudilərindir. – T.H.).

Bu arada başqa bir maraqlı detal nəzərimizi cəlb edir. Bunu da şüurlu şəkildə diqqətdən kənarda qoyublar: Əhəmənilər zamanı azadlıq alan yəhudilərdə yeni iudaizm törədi. Tora adlanan ayinlər sistemi israillilərin qanununa çevrildi. Qədim türkcədə qanuna «törə» deyirlər. Bunu təsadüfi hadisələr tipinə aid etmək olarmı?

Heç olmasa, nəzərə alaq ki, yeni iuda icmasının təşkilatçıları Əzra və Niheme tərəfindən yazılmış kitablarda Pars çarlarının sənədləri əks olunur və o dövrün hadisələri həmin çarların öz dilləri ilə verilir. İncili türk tanrıçılıq ayinləri əsasında düzüb-qoşublar. Vaxtilə Hindistanda Vedaların yazılışında, habelə Parsda Avestanın yazılışında həmin materialdan istifadə olunmuşdu.

Bu çarlar türk əsilli olduqlarından, danışılan sənəd və ayinlərin mənbəyi öz-özündən aydınlaşır.

Təbii ki, iudaizmin bu, haqqında danışılan topluları altaylıların mənəvi-ruhani irsinin yeni redaksiyası (redaktəsi) olmalıydı.

Bunu yəhudi ortodoksları da inkar etmirlər ki, İncil, Avesta və Veda mətnlərinin fraqmentləri bəzən eynidir. Alimlər belə «uyğunluqların» yüzlərlə olduğunu hesablamışlar.

Bu, iki deyil, beş deyil, on deyil, yüzlərlədir (təsadüfi uyğunluq nə qədər olar!? – T.H.).

Bu, müxtəlif Avrasiya xalqlarının mənəvi mədəniyyət uyğunluğudur.

Bu özü də göstərir ki, din (məhz din bütün təzahürləri ilə) eyni kökdən başlayır. Bu başlanğıc altay Təktanrıçılığıdır.

Bu fikri XIX əsrdə də, daha əvvəllər də deyiblər. Ancaq ucadan deməyiblər (təbii ki, bu pıçıltının səbəbi qısqanclıqdır həqiqəti tam dana bilməyiblər, ancaq ucadan deməyi öz Avropa tarixləri üçün rəva bilməyiblər. – T.H.).

Çar Kir yəhudiləri azad edib, Parsın hakim olduğu ərazidə Yerusəlim məbədini bərpa etməyə icazə verərkən bunu Göy Tanrısının adı ilə etmişdir (Allahın xatirinə Allaha dua üçün imkan vermişdi. – T.H.).

Bu haqda Yezdranın Birinci Kitabında məlumat verilir – Kirdən belə iqtibas gətirilir: «Pars çarı Kir belə deyir: bütün yer çarlığını mənə cənab Göy Tanrısı vermişdir; və O mənə əmr etdi ki, ona Yerusəlimdə – İudada ev tikdirim».

Buyurun, İudaya Göy Allahı haradan gəlib –Təktanrıçılığın vətəni Altaydan Şərqdən Türklərdən!…

… Yeni eranın III əsrindən Arşakilər süquta başlayanda Parf mədəniyyəti itmədi. Parf dili (Parf türkcəsi) İranın ədəbi dili oldu.

Bununla Sasanilər nəslinin yeni hökmdarlarının iradəsi ilə «Pars» İranının yenidən canlanması elan olunmuş oldu.

Və sadəcə, sadədən də sadə, Türkün olanlar İranın adına elan edilirdi (zamanında bu, normal görünmüşdür; çünki Pars da indi fars deyilən sözün və deməli, anlayışın əsasıdır İran da, əvvəldə deyildiyi kimi, türk dövlətinin müxtəlif tarixi mərhələlərdəki adlarındandır. Eləcə də parflar türklər idilər. Beləliklə, bu türkün olanlar onun adlarından birinə İranın adına çıxılanda qeyri-qanuni səslənmirdi. (Ancaq sonralar İran və Fars (

Sasanilər haqlı çıxdılar: İran toponimi Parfiya toponimindən daha geniş oldu, həm də nikbin səslənirdi.

Gənc sasani xanədanı üçün böyük şans yarandı ki, keçmiş Parfiya əhalisini və qonşu xanlıqları birləşdirsin axı şəhərlərdə və orduda türklər üstünlük təşkil edirdilər.

Buna görə də bu əksəriyyət üçün doğma olan İran adını seçdilər.

Əslində bu, Orta Şərq tarixinin ən çox dolaşdırılmış, dumanlı hala salınmış məsələlərindən biridir.

Məşhur şərqşünas V.V. Bartold parf dilinin Farsıstandakı ondan öncə işlənmiş dildən (artıq burada türk köklü Pars (>fars) dili deyil, hind-Avropa mənşəli, indiki farscanın kökü olan dil nəzərdə tutulur. – T.H.) nə dərəcədə fərqləndiyini belə səciyyələndirir: «Sasani dövrünün ədəbi dili parflardan götürülmüşdü, buna görə də pəhləvicə adlanırdı. Pahlava (sonrakı linqvistik forması parthava) sözünün parflara aid olmasını islamın ilk əsrlərindəki erməni müəllifləri də bilirdilər; ərəblərə ancaq bu məlum idi ki, pahlau İranın cənub yox, şimal dairələrinə aiddir (bu fakt bu gün İranda türklərin ən çox şimal bölgələrində ostanlıqlarında məskunlaşmış olmasına tam uyğun gəlir. T.H.). Pəhləvi dili müasir farsidən az fərqlənirdi. Müasir fars xüsusi çətinlik çəkmədən 1500 il bundan əvvəl (indi 1600 il – T.H.) yaşamış əcdadlarının dilini başa düşə bilər; ancaq Sasanilərin ilk əsrlərindəki fars ondan 600 il əvvəl yaşamış əhəməni dövrünün dilini (mixi yazı nəzərdə tutulur M.A.) daha artıq çətinliklə anlayırdılar»6.

MOSKALÇI TARİXLƏR7

Yox, Rusiya haqqında söhbəti coğrafiyasından, xalqından, az qala qurunun (Yerin) səkkizdə birini tutan torpağından, Qərbdə və Şərqdə yerləşən bir ölkədən, çoxlu Avropa və Asiya dillərində danışan (və ya danışmayan) ölkədən başlamayacağıq. Bunlar XIX əsrdə də, ondan qabaq da məlum idi.

Görünür, xalqların çoxluğu, torpağın genişliyi, uydurmaların bolluğu Şərqi Avropada bugünkü rusiyalıların müəyyən olunmasında bəzi mənasız söhbətlərə gətirmişdir. Ruslar – kimdir onlar? Rusiya – haradır bura?

Gülünc vəziyyətdir: Sibirdə irqi açıqca seçilən minlərlə monqoloidlər yaşayırlar; bunların sifətində slavyanlığın heç izi də, kölgəsi də yoxdur. Ancaq özlərinə rus deyirlər, yalnız rusca danışırlar və rus adları daşıyırlar. Nə vaxt və necə bu aşkar asiyalılar slavyan oldular?

Heç Rusiyanın tarixinə təəccüblənməyə dəyməz – bu, başdan-başa tapmacadır. Belə ki, ilk siyahıya almaya görə, 1917-ci ilə qədər Rusiyada 196 xalq yaşayırdı, sovet hakimiyyətindən sonra yüzə qədəri qalıb. Qalanlarını komissarlar sadəcə olaraq siyahıdan siliblər, rusların və ya başqa xalqların üstünə yazıblar; o zamanlar hakimiyyətin göstərişi ilə insanın milliyyətinə onun əmlakına baxılan kimi baxıblar.

Sovet rejimində adını itirən birinci xalq kazaklardır. Bu qıpçaq nəsli olan əhalini kazaklıqdan çıxarıb rus yazdılar, onlar sovet dövrünün «ilk yeni rusları oldular».

Rusiyada, axı hara Rusdur (orta əsrlərdə Rusiyaya Rus deyilirdi – T.H.) və hara rus deyil? Sərhədi kim cızmalıdır?

«RUS» NƏ DEMƏKDİR?

Bu barədə artıqlaması ilə söz deyilib. Mahiyyətcə çox sadə olan bu suala müxtəlif nəsillərdən olan şairlər, yazıçılar, filosoflar bir-birindən «gözəl» cavablar vermək üçün çox yarışıblar. Elmə əsaslanmayan, yalnız emosiyadan doğulmuş nə qədər cavab olar?

Rusiyada təsdiqini tapmış rəsmi baxış belədir: «Şərqi Slavyan şüuru ilə özünü dərk etmiş qədim rusların etnik birliyi erkən feodal çağlarda qədim rus Kiyev dövlətinin (IX-XII əsrlərin Kiyev Rusu) bütövlüyü dövründə formalaşdırılıb».

Bəs Kiyev Rusuna qədər nə olub? Bu, boş yerdə yaranmayıb ki! IX əsrdə Dnepr sahilinə gələn bu insanlar kimlər idi? Haradan gəlmişdilər? Niyə məhz IX əsrdə ora gəlib çıxdılar? Kiyev dövləti o qədərmi bütöv və güclü idi ki, üç əsrdən də az müddətdə onda yeni xalq formalaşsın? Belə olduqda aydın olmur ki, indi Kiyevin yerli-köklü əhalisi niyə rus yox, ukraynalı adlanır? Axı, guya Rus (dövlət nəzərdə tutulur T.H.) elə məhz Kiyevdir. Nəhayət, bəs niyə ukraynalıların və rusların mədəniyyətləri bir-birindən son dərəcə fərqlidir? Əgər bir kökdəndirsə, axı onlar eyni olmalıdır. Yoxsa yox?

Kiyev Rusunun yaranmasına qədər Misirdə, Qədim Yunanıstanda, Qədim Romada sivilizasiyalar çiçəklənmiş və solmuşdu – hələ Qədim Şərqi demirəm. Bəs Kiyev Rusuna qədər indiki Rusiyanın ərazisində nə olmuşdu? Doğrudan da, səhra ki deyildi?

Təəssüf ki, Rusda bu suallardan sükutla yan keçmək adətdir. Yaxud cavab əvəzinə yeni suallar və anlaşılmazlıqlar doğuran fərziyyələr söylənilir.

Ancaq o uzaq zamanın sənədləri saxlanmışdır. Bütün dünya bunu bilir. Heç bir sirr yoxdur. Sirr ancaq rusların özü və Rusiyada yaşayan başqa xalqlar üçündür. Bu məlumatları sadəcə onlardan gizlədirlər və ya başqa cür, istədikləri kimi şərh edirlər. Niyə hər şey öz adı ilə deyilməsin? Kimə alatoranlıq işıqdan daha üstündür? Ancaq soxulcanlara!

Məsələn, alman tarixçisi L. Müllerin əsərlərində RUS xalqının adı ilk çəkilən erkən sənədlər təhlil olunur – bu adam qədim Şərqi Avropa üzrə etiraf olunmuş avtoritetdir.

«Berlin salnamələri», «Rus salnaməsi», Konstantin Baqryanorodnının «İmperiyanın idarə olunması haqqında» traktatı və s. mənbələr, hər yerdə eyni şey deyir: ruslar adı ilə skandinaviyalıları – varyaqları tanıyıblar.

Belə çıxır ki, Rusiyanın irəlidə gətirilmiş sitatın götürüldüyü «Dünya xalqları» adlı ensiklopedik məlumat kitabı, yumşaq desək, dəqiq deyil. Əsil ruslar haqqında susub onun adını özünə götürmüş rus xalqından danışmaq kobud səhvdir. Bəli, IX-XII əsrlərdə Kiyev Rusunu həqiqətən ruslar qurublar. Ümumi məlum şeyi gizlətmək nəyə lazımdır? Niyə slavyanları Rusun (Kiyev Rus dövlətinin T.H.) «qurucusu» eləyirlər?

«Bertin annaları»nda (salnaməsində – T.H.) məlumat verilir ki, ruslar 839-cu ildə Bizans səfirliyi ilə birgə Mömin Ludovikin (Ludovik Blaqoçestivıy) yanına gəlirlər. Bu, ilk, ən qədim yazılı məlumatdır ki, orada «ruslar» adında xalqdan danışılır.

Onlar milli mənsubiyyətləri haqqında suala cavab verirlər ki, isveçlidirlər. Və buradaca müəllif aydınlaşdırır ki, «biz onlara normanlar deyərik». Belə çıxır ki, ilk ruslar slavyan deyillər. Hələ bu azdır, onlar özlərinin «slavyan» olmalarından tam xəbərsizdirlər. Onların kökü tamam başqadır.

Təkcə yunanlar yox, eyni zamanda romalılar, ərəblər, qıpçaqlar, farslar – bütün dünya IX-XII əsrlərdə «rus» sözünü eyni mənada başa düşürdülər. Bu sözlə Rusiyada «varyaqlar» adı ilə məlum olan xalqı tanıyırdılar.