Cəbhədən cəbhəyə

Müharibədən əvvəl bir-birinə düşmən olan Şəmsi ilə Teymur bir neçə illik fasilədən sonra, bu gün üz-üzə gəlmişdilər.

– Salam, Şəmsi! – deyə Teymur dik onun gözlərinin içinə baxdı. Əslində o, bu adama qarşı heç vaxt kin bəsləmə-mişdi. Onun çalışdığı bu olmuşdu ki, özü də, qardaşı Seymur da Çapıq Şəmsi ilə toqquşmasınlar.

Müharibənin dəhşətlərini görmüş, faşistlərlə üz-üzə gəlmiş Teymur, burda, doğma Bakıda, bu məhəllədə baş vermiş hadisələri çoxdan unutmuş və Çapıq Şəmsinin gü-nahlarını da çoxdan bağışlamamışdı. Başında dözülməz ağrı olmasaydı, bu saat Şəmsini qucaqlardı da.

– Bu nə vid-fasondur, ay Teymur, – deyə Çapıq Şəmsi rişxəndlə güldü, – deyəsən, axı səni yaman şil-küt eləyib-lər!

– Şil-küt deyəndə ki… bircə bu qolumdur. Faşistlərin qəlpəsi sümüyümü parçalayıb, – Teymur sol əlini uzadıb gipsli qolundan asılmış pencəyini çiyninə salanda, Çapıq Şəmsi yenə soruşdu:

– Bəs peysərini kim filəyib?

Teymur istədi gecə başına gələn əhvalatı Şəmsiyə danışıb şikayətlənsin, amma fikrini dəyişdi:

– Cəbhədən təzə gəlirəm. Başımı da elə düşmənlər bu hala salıblar, – Ürəyində isə ona deyirdi: “Görürəm, Şəm-si, sən olub-keçənləri yadından çıxarmamısan. Camaatı mənə güldürmək üçün əlindən gələni eləyirsən…”

Şəmsi ondan əl çəkmədi.

– Pencəyin niyə bir qolundan sallanıb?

– Qatardan indicə düşmüşəm… Hava ayaz idi… şikəst qolumu geymişəm, sol qolumu geyə bilmirəm, – deyə Teymur zarafatla güldü.

Şəmsi, o biri qolunu pencəyin qoluna geyməyə Teymu-ra kömək eləmədi. Gözlərini qıyıb qəribə bir tərzdə qımış-dı:

– Bilirsən indi ağlıma nə gəldi?

– Nə?

– Deyirəm istəsəm bu saat səni təpiyimin altına salıb o ki var əzişdirərəm. Bir qolun şikəst, başın da dönüb bal-qabağa. Mənə neyləyə biləcəksən? Heç bir şey… Amma, yox, borclu-borclunun sağlığını istər.

Çapıq Şəmsi Teymurun yanından keçib getmək istədi. Teymur salamat əli ilə onun yaxasından yapışıb özünə sarı çəkdi.

– Mənim sənə nə borcum var?

Şəmsi güclü pəncəsi ilə Teymurun əlini yaxasından qopardı.

– Məni sən tutdurmuşdun?

– Səhv eləyirsən.

– Bütün məhəllədə sizdən başqa düşmənim yoxdur. Mənim fitvamı siz vermisiniz.

– Səhv eləyirsən, Şəmsi. Məhəllədə bizim heç kəsə pis-liyimiz dəyməyib.

Şəmsi birdən-birə dəyişib qaşlarını bic-bic oynatdı:

– Əslinə baxsan, bu da düzdür. Əgər siz məni tutdurmasaydınız, çoxdan dəsxoşa getmişdim, kim bilir, indi mənim sümüklərim hansı cəbhədə çürüyürdü.

Teymur onun tüklü yanağındakı dərin, qırmızımtıl ça-pığa nəzər salıb soruşdu:

– Bəs nə üçün səni cərimə batalyonuna göndərmədilər?

Şəmsi yenə də gözlərini qıydı.

– Qurtdalayırsan? Qorxma, quyruq ələ vermərəm. Xəstələnmişdi. O xəstəliklə adamı davaya aparmırlar, –Tey-murun ona necə ikrahla baxdığını görüb, cəld əlavə etdi, –Qorxma, sağalmışam. İndi də puluma minnət!

– Deməli, canını rüşvətlə saxlayırsan…

– Allah rüşvəti yaradana rəhmət eləsin… Amma qurt-dalama, qurtdalasan, mən də qurtdalaram. Satarsan, mən də sataram.

Teymurun mərd baxışları Şəmsinin üzünə sancıldı:

– Mənim heç şeydən qorxum yoxdur.

Şəmsi göz vurub qımışdı.

– Özünü tülkülüyə vurma! – dedi və dirsəyi ilə Tey-muru yolundan kənar edib uzaqlaşdı.

Teymur peysərində kəskin bir ağrı hiss etdisə də bir müddət Çapıq Şəmsinin ardınca baxıb, yerindən tərpən-di… O, yol gedə-gedə fikirləşirdi: “Görəsən, Şəmsi belə sübh tezdən hara gedir? O nəyə işarə edirdi? Bəlkə, elə bilir ki, mən cəbhədən qaçmışam? Axmaq adam! Bəyəm mən birdən-ikiyə xəbərçilik eləyib adam satmışam?!”

Dalanların birində Teymur ayaq saxlayıb, nəhayət, bö-yük çətinliklə pencəyin sol qolunu da geydi və papağı ilə üst-başının tozunu çırpmağa başladı. Evə adi paltarda gəlmək istəmişdi. Kostyum əyninə tikilməsə də və gecəki hadisədə bir qədər əzilmiş olsa da, enli kürəkli möhkəm bədənində yaxşı otururdu. Kostyumun əzilməsinə bir bə-hanə gətirəcəkdi. Deyəcəkdi ki, vaqonda kostyumda ya-tıb.

Bəs nə üçün başına gələn əhvalatı evdəkilərdən gizlətmək istəyirdi? Bunun bir neçə səbəbi var idi. Birinci o idi ki, Teymurun atası Abbas müharibənin ilk günlərindən cəbhəyə getmiş və üç aydan sonra onun ölüm xəbəri gəl-mişdi. Bu xəbəri eşidən Teymurla Seymur özlərini nə qə-dər möhkəm saxlamışdılarsa, Cavahir bir o qədər davam-sız olmuşdu. O, düz yarım il yorğan-döşəkdən qalxma-mışdı. Ürək xəstəliyinə tutulmuşdu. Ondan sonra da tə-sirli bi xəbər eşidəndə rəngi ağarır, yazıq arvad az qalırdı huşunu itirsin. Əsəbləri də çox korlanmışdı. Teymur bi-lirdi ki, əgər anası oğlunun başına gələn bu əhvalatı eşitsə, davam gətirməz. İkinci səbəb o idi ki, Seymur qar-daşının başına belə bir təhqiramiz iş gəldiyindən xəbər tutsa, qəzəbindən bütün məhəlləni alt-üst edər, bu da ki, yaxşı nəticə verməz. Əvvələn Teymur uşaq kimi qəzəbin-dən beyni dumanlanmış Seymur heç bir təqsiri olmayan adamları təhqir edər və özünə çoxlu düşmən qazanar. Bir də ki, Teymur məhəllədə böyümüşdü, nə qədər fikirləşir-disə, yenə ağlına sığışdıra bilmirdi ki, onların məhəlləsin-də yaşayan cavanlar belə alçaq işlə məşğul olsunlar: bir tərəfdən, onların çoxusu bu saat cəbhədədir, o biri tərəf-dən isə əgər onların içərisində bir-iki nəfər Şəmsi kimi ipə-sapa yatmayan dələduz tapılsa da belələri heç vaxt öz məhəllələrində soyğunçuluq eləmirlər. Bütün bu səbəblə-rə görə Teymur başına gələn əhvalatı milis şöbəsinə də xəbər vermədi.

Teymur başında olan dözülməz ağrıya baxmayaraq nədənsə evə tələsmir, ağır-ağır gedirdi, hərdənbir də səndələyirdi. Bu dalandan baş vurub, o biri dalandan çıxırdı. Yenə keçdiyi dalanlardan birinə qayıdırdı. Bax, burda, bu enli dalanda elektrik dirəklərindən biri zədələnmişdi. Teymurun cəbhəyə getməsinə iki-üç ay qalmış ağır yük maşını dirəyə toxunub onu yerindən oynatmış və dirək maili vəziyyət alaraq tellərdən asılıb qalmışdı. “Yəqin ki, bu illər ərzində o dirəyi düzəltmiş olarlar. Bəlkə də, əvəzinə bu saat təzə dirək basdırıblar” – deyə Teymur nədənsəəsas məqsədindən uzaq olan bu kənar fikirlə məş-ğul oldu. Tinə çatıb gördü ki, həmin köhnə dirək eyni maili vəziyyətdə qalır. Deməli, camaatın başı çox qarışıq-dır. Cəbhə, gərgin vəziyyət hamının fikrini ancaq bir şeyə cəlb etmişdir: azadlıq, qələbə. Teymur da bunun üçün cəbhəyə getmişdi. Atasının qara xəbəri gələndən sonra cə-mi on-on beş gün keçməmiş anası yorğan-döşəkdə ikən cibində onillik attestatı, ürəyində ata dağı hərbi komissarlığa getmiş və evi səkkizinci sinifdə oxuyan Seymura tapşırıb həmin gün cəbhəyə yola düşmüşdü. Ona elə gə-lirdi ki, cəbhədən qayıdandan sonra burda, doğma Bakı-sında onu gül-çiçəklə qarşılayacaqlar. Lakin tamamilə başqa cürə qarşılandı. Görəsən, onlar kim idi? Teymur üçün ancaq bir düşmən var idi. O da vətənə soxulmuş, xalqın qanını axıdan, xalqın azadlığını əlindən almaq is-təyən qəddar faşistlər idi. Bəs dünən gecəki adamlar kim idi? Axı, onlar, onun danışdığı dildə danışırdılar. Bəs o qız? Dayan, dayan onun adını nə dedilər? Turac, Turac… Qəribə səslənir, özü də əvvəl nə qədər həyalı, ürkək, utancaq, məsum bir qız idi. Səsindəki həyəcan, bakirəlik nə qədər inandırıcı, nə qədər təbii idi. Özü də Teymur əvvəlcə müşahidə edə bilmədiyi bir şeyi elə bil dəhşətli yuxu içərisində, peysərinə dəyən toppuz zərbəsindən sonra dərk etdi. Daha doğrusu kəşf etdi. Elə bil, o qızın içərisində iki adam yaşayırdı: birincisi ürkək, məsum qız nə qədər sadə və təbii görünürdüsə, ikincisi bir o qədər qəribə və əcaib təsir buraxırdı. Birincisi adi səslə, həm də səlis danışırdı, ikincisinin, deyəsən, dili bir qədər pəltək idi, daha doğrusu, “r” hərfini yeyirdi, deyə bilmirdi. Özü də nə qəşəng adı var: Turac! Bəs niyə bu qızı ötürməyə razılıq verən Teymur onun “r” hərfini belə açıq-aşkar de-yə bilməməsini duymamışdı. Çox qəribə idi. Onun ilk görüşdə işlətdiyi sözlərin heç birində “r” hərfi yox idi. Yəqin tələffüzündə olan bu nöqsanı gizlətmək üçün çox təcrübə keçirmək lazım olub. Bəlkə Turac ləqəbidir, axı Teymuru bu tələyə salan həmin o qız olmuşdu. Özü də nə qədər asanlıqla, elə bil nimçəyə qoyub o qansızlara uzatdı, dedi ki, alın yeyin bunu, sizin üçün gətirmişəm. Yəqin ki, məhəllə adamları bu işdən xəbər tutsalar, qəzəblənən-lərin içərisində Şəmsi kimi ona gülənlər də olacaq. Tey-mur isə belə şeyləri sevmirdi.

Gün Zığ tərəfdən boylanıb dəniz üzərində ucalmış, Teymurun veyilləndiyi dar dalanları öz nuruna boyamış-dı. Həyətlərdən küçəyə çıxmış xırda uşaqlar bir neçə gün bundan qabaq yağmış yağışın əmələ gətirdiyi gölməçələr ətrafında oynaşır, kağız gəmilər qayırıb suya buraxırdılar. Ala-bula bir pişik tellərdən asılı qalmış dirəyin kötüyünü qaşıyaraq dırnaqlarını itiləyirdi. Nimdaş çal papaqlı bir qoca kişi xırda, kələ-kötür bir yeşiyi gətirib dalanın tinin-də qoydu, özü də çömbəlib əyləşdi. Səliqə ilə cırıb yığdığı dördkünc qəzet parçasının birini ayırıb hamarladı və yeşi-yin içərisindəki darıya oxşar tənbəkidən həmin kağızın üstünə tökdü, titrək barmaqları ilə eşib ağzına aldı, cibin-dən pulemyot patronuna oxşayan bir alışqan çıxardı, papirosunu yandırdı. Bir-iki qüllab vurduqdan sonra bərk-dən öskürdü, sinəsini arıtladı və müştəri gözləməyə baş-ladı. Teymur istər-istəməz yeşiyin içərisindəki şeylərə nə-zər saldı. Ucları saçaqlı olan çirkli kağıza bükülmüş uzun-sov konfet, yeşiyin divarlarına sancılmış qalın və nazik iynələr, paslı oymaq, zəncəfil, tənbəki…

Teymur yoluna davam etdi. O, daha bir dairə vurub sonuncu dalana girdi. “Hələ tezdir, yəqin ki, anam yuxu-dan oyanmamışdır. Axı xəstədir. Qonşular da, yəqin, yatırlar” – deyə fikirləşib ləngiməyə çalışırdı. Amma bü-tün gecəki əhvalatlara, peysərində get-gedə şiddətlənən ağrıya baxmayaraq onun ürəyi evə, anasını, qardaşını görməyə tələsirdi. Teymur enli, kələ-kötür bir küçənin ti-ninə çatıb sola tərəf döndü, rəngi solmuş yaşıl qapını uzaqdan görüb dayandı. Üst-başını bir də yoxlayıb özünü topladı, bacardıqca gümrah yeriməyə çalışaraq o biri sə-kiyə keçdi. Bir müddət qonşudakı söyüd ağacının altında durub naşı adamlar kimi o tərəf-bu tərəfə baxdı. Qonşu qapıdan palaz çırpmağa çıxmış kök, qarabuğdayı arvad onu arxadan görüb yaxınlaşdı.

– Ay qardaş, kimi istəyirsən?

Teymur fikirli olduğu üçün diksindi, geri döndü.

– Məsmə xanım, xoş gördük.

Məsmə onu tanıyıb sevincindən əlindəki palazı saldı.

– Ay Cavahir, gözün aydın! – deyə elə ucadan çığırdı ki, bir anda bütün məhəllənin arvad-uşağı küçəyə axışdı. Teymur özünü itirdi.

– Məsmə xanım… səs salma, anamın ürəyi xəstədir. Elə adamlar bəzən şad xəbərdən də…

Amma Məsmə sakit ola bilmirdi.

– Necə yəni asta danış. Sağ-salamat evinə qayıtmısan, Cavahir səni təzədən tapıb, bunun muştuluğu var! Ay Cavahir, gözün aydın!

Yaşıl qapı açılıb tappıltı ilə divara dəydi. Divarın mala-sı qopub yerə töküldü. Yuxudan hövlnak oyandığından xurmayı saçları pırpızlaşmış, qamətli bir oğlan şalvarının qayışını da bağlamağı unudaraq, Teymura sarı atıldı.

– Teymur!

– Seymur!

Bir-birinin boynuna sarılıb qucaqlaşdılar.

Səsə axışmış qonşular qibtə ilə onlara baxıb yer-yerdən gözaydınlığı verməyə, yaşarmış gözlərini silməyə başla-dılar. Teymur sol əli ilə qardaşının çılpaq çiynini bərk-bərk sıxıb onu azca özündən kənar etdi.

– Elə həmişəki kimi qayışbaldırsan.

Seymur arıqlığına baxmayaraq güclü idi. Qardaşının əlindən yapışıb cəld həyətə dartdı və tələsik qapını örtdü.

– Belə niyə? – deyə Teymur təəccübləndi.

Seymur əlini onun sağ əlinə toxundurub təşvişlə soruşdu:

– Qoluna nə olub?

Teymur qımışdı:

– Boş şeydir, gipsdir.

– Anama deyəcəksən?

– Desəm də, deməsəm də, əvvəl-axır biləcək.

– Qoy bir az gec xəbər tutsun.

Teymur həyəcanla yan-yörəsinə baxdı:

– Bəs, anam özü hardadır?

Seymur yumşaq, xurmayı saçlarını əli ilə darayıb düzəltdi.

– Çörəyə gedib, camaat ala-qaranlıqdan ordadır.

– Bəs özün niyə getməmisən? – deyə Teymur soruşdu.

Seymur gülümsündü, onun sədəf kimi parıldayan saf dişləri ağardı, sol yanağında batıq əmələ gəldi.

– Qoyur ki! Burda oturma, orda otur, bunu yemə, onu ye, bunu geymə, onu gey. Məni lap pambıq içində böyü-dür. Bir də deyir ki, növbədə duranların hamısı arvaddır.

Teymurun qaşları çatıldı.

– Neyləsin. Atamız həlak oldu, mən cəbhəyə getdim. Gözünün ağı-qarası bircə sən qaldın. Yaxşı, necədir? Ürəyi…

Seymur tələsik cavab verdi:

– Yox, yox, arxayın ol. Babatdır. Bircə səndən nigarandır. Elə durub, oturub səni çağırır. Adın dilindən düş-mür. Bir Teymur deyir, bir də “can bala”.

Teymur, qardaşını dinləyə-dinləyə qoyub getdiyi hə-yəti gözdən keçirirdi. Balaca həyət yenə əvvəlki kimi səli-qəli idi. Həyəti kölgələyən üzüm talvarı daha da şaxələn-mişdi. Meynələrin yarpaqları solub qarsımışdısa da, iki-üç yerdən iri üzüm salxımları asılmışdı. Ancaq bu salxım-ların rəngi bozarmış, bəndəmləri o qədər nazikləşmişdi ki, az qala, indicə qırılıb düşəcəkdi.

Teymur qardaşına tərəf dönmədən soruşdu:

– Bəs bunlar niyə qalıb?

– Anam qoymadı dərim, dedi qalsın, bəlkə Teymur tez gəldi, ona qismət oldu, – deyə Seymur gülümsündü. İki qardaş qucaqlaşmış halda evə girdilər.

Seymur Teymura kömək edib onu soyundurdu. Mətbəxdə su qoydu və anası gələnədək qardaşını çimdirib ba-şını, bədənini yudu. Peysərini sabunlayanda Teymur da-vam gətirməyib inildədi. Seymur qardaşının başındakı şişi görcək təəccüblə soruşdu:

– Bu nədir?

– Bax, bunu anam bilməsə yaxşıdır, – deyə Teymur qəti bir səslə tapşırdı, – Mən axırıncı dəfə yaralananda çox qan itirmişəm. Hərdənbir, başım az gicəllənir. Səhər qa-tardan düşəndə yenə başım gicəlləndi, zərblə yerə yıxıl-dım.

– Hansı qatarla gəlmisən? – deyə Seymur soruşdu.

Teymur gülümsəyib cavab verdi:

– Heç əməlli-başlı qrafik var ki, qatarların adını da yadımda saxlayım?

Seymur elə bil birdən ayıldı:

– Bəs çamadanın hanı?

– Doğrusu, yaman tələsiyə düşdüm, Seymur. Məni cəbhədən Qroznıya göndərdilər, oranın xəstəxanasında bircə gün yatdım. Sonra çoxlu ağır yaralı gətirdilər. Bil-mirəm, hardasa almanlar bizim üç alayı mühasirəyə alıb top atəşinə tutmuşdular. Odur ki, ayaq üstündə durmağa taqəti olanları evlərinə göndərdilər. Mən aldığım puldan özümə üst-baş düzəldib tez yola düşdüm. Adi paltarda gəldim, qoy anam arxayın olsun ki, bir də geri dönməyə-cəm. O ki qaldı şeylərimə, yaralanandan sonra Rostovda bir yoldaşımın yanında qoydum. Əgər sağ qalarsa göndərər.

Seymur nazik əlini qardaşının enli kürəyində şappıldadıb güldü:

– Özün sağ-salamat gəlmisən bəsdir. Hər şeydən qa-baq cansağlığıdır, cansağlığı…

Seymur qardaşına qurulanmağa da kömək edib onu otağa gətirdi və öz paltarlarını ona təklif etdi. Onun pal-tarları Teymura dar gəldi. Seymur sandığı açıb Teymurun köhnə paltarlarını çıxardı və Teymur əynindəkiləri soyu-nub, naftalin iyi verən paltarlarını geydi. Onlar stolun başına keçdilər. Seymurun dəmlədiyi pürrəng çaydan içə-içə söhbətlərinə davam etdilər…

Elə bu vaxt həyətdən bir səs eşidildi:

– Can bala! Sən gələn yollara anan qurban.

Teymur yerindən sıçradı:

– Ana!

– Ana sənə qurban, Teymur! – deyə Cavahir həyəcanlı, lakin ahəstə bir səslə inildədi… O, heç vaxt ən ağır dəqi-qələrdə belə ucadan danışmazdı. Necə deyərlər, kədərini də, sevincini də həmişə içinə salardı, çox həyalı qadın idi. Qonşular onu təkcə xasiyyətinə görə yox, gözəlliyinə görə də çox sevirdilər.

– Ana!

– Boynuna qurban, Teymur!

– Heç dəyişməmisən, ana!

– Məni tək əlli niyə qucaqlayırsan, ay bala?

Teymur gülə-gülə anasının solğun çöhrəsinə nəzər salıb sol əli ilə onun saçlarını oxşadı. Mehriban üzündən öpdü və qəti bir səslə dedi:

– Ana, gəl kişi kimi şərtləşək. Bax, bədənimdən bir tük dəəksilməyib. Sağ qolum balaca burxulub, əgər bunun üçün ürəyini sıxsan, gəlməyimə peşman olaram…

Cavahir yaşarmış gözlərini oğlunun sağ qoluna dikib titrək barmaqlarını onun üstündə gəzdirdi.

Teymur dedi:

– Qorxma, gipsdir, ana, bax, bu da mənim barmaq-larım.

Cavahir qorxu və şübhə içərisində soruşdu:

– Burxulmuş qolu da gipsə salarlar?

– Həkimlərin işini bilmək olmur, ana! Biri belə deyir, o biri elə. Dedilər guya dirsəyim yerindən oynayıb, mən də dedim ehtiyat igidin yaraşığıdır, salın gipsə.

Cavahir üzünü yana tutub ağladı.

– Bu olmadı ki, ana, axı biz səninlə şərtləşdik.

Cavahir yana-yana dilləndi:

– Allah onların bəlasını versin!

Teymur ürəyində fikirləşdi ki, “nə yaxşı anam çörək almağa gedəndə, mənim yıxılıb, qaldığım dalandan keç-məyib, məni o halda görsəydi, ürəyi partlardı…”

Evə keçdilər. Cavahir nədənsə oğluna o qədər də ya-xın düşmürdü. Elə bil, yaxınlaşarsa, bunun həqiqət deyil, xəyal olduğunu görəcəyindən qorxurdu. Ancaq arabir tab gətirməyib yaxınlaşır, onun yanaqlarından öpür, həyətə çıxıb özünə iş tapır və “can bala” deyən səsi eşidilirdi.

Axşama yaxın Teymurun vəziyyəti birdən-birə ağırlaşdı. O qusdu. Sevindiyindən bu gün dərsə getməmiş Sey-mur cəld həkim dalınca qaçdı və təcili yardım maşını ilə gəlmiş həkim, Teymuru müayinə edib eşiyə çıxdı. Cava-hirlə Seymur həkimin üzünün tutulduğunu görüb daha da qorxdular. Həkim astadan dilləndi:

– Beyni tərpənmişdir. Özü də xəbərdarlıq edirəm, və-ziyyəti ağırdır. Ən azı beş-altı ay yatmalı olacaq.

Cavahir oğlunun qospitala aparılmasına razılıq vermədi. Teymur evdə qaldı.

Cavahirin yaralı ürəyinə daha bir yara vuruldu. Yazıq ana öz xəstəliyini unudub indi də otağın bir küncündə uzanıb qalmış oğlunun başına fırlanır: “Allah onların bə-lasını versin” – deyə yanıqlı-yanıqlı içini çəkirdi. Bu söz-ləri deyən Cavahir Vətənimizə soxulmuş düşmənləri tə-səvvürünə gətirirdi. Daha demirdi ki, Vətənin içərisində də təhlükəli düşmənlər var…

2

Teymurun xəstəliyi altı aya yaxın çəkdi. Qolunun gipsini çoxdan çıxarmışdılar. Qolu sağalmamışdı, amma sü-müyü bir qədər əyri bitmişdi. Çünki qəlpə onun sümük-lərini dirsək yerindən xıncım-xıncım etmişdi. Buna görə də indi sağ qolunun hərəkətləri bir qədər məhdud idi. Beyninin tərpənməsinə gəldikdə isə tamam sağalmamış-dı. Ancaq tez-tez keçirdiyi şiddətli başağrısı və ürəkbu-lanması halları tamam azalmışdı. Cavahir onu arabir, gü-nəşli havalarda gəzməyə də çıxarırdı. Körpə vaxtlarında olduğu kimi, elə bil ona yerimək öyrədirdi. “Burda da-yan, əlini mənə ver, bala, burdan asta keç, bax belə”. Tey-mur da anasına itaət edirdi.

Ona pensiya kəsmişdilər. Qonşuları, onu müalicə edən həkim, raykom işçiləri tez-tez ona baş çəkir, onun səh-hətilə, maddi vəziyyətilə, yaşayışı ilə maraqlanardılar. Bu xeyirxah, nəcib adamları görən Teymur başına gələn o ge-cəki hadisənin acısını yavaş-yavaş unutmağa başlayırdı. İndi oəhvalat Teymurun hafizəsində ancaq dəhşətli bir yuxu kimi qalırdı.

Teymurun möhkəm bədəni ağır xəstəliyə qalib gəlir, özünü get-gedə daha gümrah hiss edirdi. Ancaq ona hələ işləməyə icazə vermirdilər.

1944-cü ilin yayında Teymur artıq sərbəst gəzib-dolana bilir, kitab oxuyur, öz gələcəyi haqqında düşünürdü. O, sənədlərini universitetin hüquq fakültəsinə verdi. Lakin həm oxuyub, həm də işləyə bilmək üçün qiyabi şöbəyə girdi, sonra özünə iş axtarmağa başladı. Əsgərlikdə çilin-gərlik və şoferlik də öyrənmişdi. Ancaq ona maşın sürmə-yi tapşıra bilməzdilər. Bir neçə yerdə iş təklif etdilər: klub müdiri, artel müdiri, müfəttişlik. Rayon partiya komitə-sində ona təşkilat işi də təklif etdilər. Lakin Teymur, “Bir fikirləşim” – deyə hələ götür-qoy edirdi.

Bütün cəbhələrdə vəziyyət yaxşı idi. Sovet Ordusu düşməni sərhədlərimizdən qovub, Avropa xalqlarını fa-şizm əsarətindən qurtarmağa başlamışdı.

Teymur Bakının küçələri ilə gəzir, adamların üzünə baxır, onların səslərinin ahənginə qulaq verir, elə bil nəyi isə axtarırdı. Elə bil mühüm bir şey itirmişdi və onu hök-mən tapmaq istəyirdi. Elə bil o, küçələrdə, idarələrdə, qonşuluğunda gördüyü adamların hamısını tanıyırdı. Çünki bu adamlar da onun kimi namusla yaşamaq, işlə-mək, çalışmaq istəyən adamlar idi. O, hər gün bu adam-larla salamlaşır, bu adamların işə getdiyini, işdən qayıtdı-ğını, görüşə tələsdiyini, yaxud uşaqlarını gəzməyə çıxar-dıqlarını görür, kədərlərini, sevinclərini duyurdu. Bəs o gecə, o qaranlıq dalanda onun yolunu kəsən, onun başına toppuz endirən hansı vəhşi idi? Onun gicgahlarında gəzən əl: ”Hələ ölməyib, vu-un, vu-un” – deyən səs kimin idi? Bu adamlar harda gizlənmişdilər. Bəlkə, onlar bu saat şəhərin küçələrində gəzən, tikintilərində işləyən, harasa tələsən, meydançalarda, bağlarda görüş təyin edən adam-ların arasındadır? Axı o qız da əvvəlcə yaxşı təsir bağışla-mışdı. Teymur bacarıqlı bir kəşfiyyatçı olmasına baxma-yaraq ona inanmışdı. Deməli, adamları tanımaq çox çətin imiş…

Neçə vaxt idi ki, ona təklif olunmuş işlərin heç birini bəyənməyən Teymur narazı halda evə qayıdırdı. Anası və qardaşı Teymura bir parça çörəyimiz var, bu saat onun işləməyi o qədər də vacib deyil. Doğrudan da, belə idi. Cavahir əri üçün pensiya alırdı. Teymur da pensiya alır-dı, Seymur isə artıq məktəbi qurtarıb diş texniki olmuşdu. Özü də, deyəsən, yaxşı sənətkar idi. Düzdür, bu iki qar-daş arasında hörmət pərdəsi var idi. Seymur böyük qar-daşının yanında nə papiros çəkir, nə də artıq-əskik söhbətlər edirdi. O, indi qardaşından daha savadlı olsa da, evin xərcinin çox hissəsi onun üstünə düşsədə, həmişə Teymurun qarşısında, necə deyərlər, əmrə müntəzir du-rurdu. Ancaq Seymur özünü uşaqkimi aparmırdı. O da sərbəst idi, püxtələşmişdi. İti, dərin baxışlı, qəşəngbir oğ-lan idi. Teymur ona nisbətən çox kobud görünürdü, atası Abbasa çəkmişdi. Qarabuğdayı, cod, qıvrımsaçlı, enlikü-rək, qara və bir qədər kədərli idi. Ağzı, burnu, necə deyər-lər, yerində idi. Amma nə isə onun görkəmində bir zabitə, baxışlarında zəhm duyulurdu. Seymur isə anası Cavahirə çəkmişdi. Ağbəniz idi. Belələrinə kənardan baxanda düşünmək olur ki, müğənni, rəssam, yaxud heykəltəraşdır. Seymurun əlləri də sifəti kimi zərif idi. Barmağında da xalis qızıldan qaşsız bir üzük vardı.

Seymurla anası Cavahirin arasındakı münasibət çox incə idi. Onların arasında dərin bir ünsiyyət duyulurdu. Lakin Teymur ona göstərilən bütün diqqət və qayğıya baxmayaraq elə bil bu evdə hörmətli bir qonaq idi. Bu vəziyyət Teymur cəbhədən qayıdandan sonra daha artıq nəzərə çarpmağa başlamışdı!

Seymur qəşəng, həm də zövqlə geyinirdi. Anası onu uşaqlıqdan belə geyindirərdi. Özü də böyük qardaşının itaətində durmasına baxmayaraq, o da bir növ zabitəli idi. Demək olar ki, məhəllə cavanları arasında qardaşından daha çox hörmət qazanmışdı. Seymurda fitri ədəb-ərkan var idi. Özündən çox-çox yaşlı adamlar belə, onun hörmə-tini saxlayırdılar.

Qardaşının paltarlarının köhnəliyini görən Seymur də-fələrlə ona pul təklif etmək istəmiş, lakin utanmışdı. Çünki Teymurun xasiyyətinə bələd idi. Axırda belə qəra-ra gəlmişdi ki, bu pulu anasının köməyi ilə qardaşına çat-dırsın. Bir gün anası sandığı açıb ordan üç min manat pul çıxartdı və Teymurun qabağına qoyub dedi:

– Al, oğul, get özünə yaxşı üst-baş düzəlt. Tanış var, biliş var, dost var, düşmən var. İndi sənin geyinib-kecinən vaxtındır.

Teymur pullara baxıb qaşlarını çatdı, lakin anasının ürəyini sındırmamaq üçün gülümsündü.

– Ana, qız-zad deyiləm ki, məni belə geyindirib-kecindirirsən.

– Yox, oğul, mənim də arzu-kamım var. Gərək bu gün-sabah toyunu eləyəm, gəlin gətirəm, nəvə görəm.

Teymur yenə gülümsündü.

– Bəs bu pulları…

– Qənaət eləmişəm, yığmışam. İki oğlu olan ana gərək qənaət eləməyi bacarsın.

– Yaxşı, – deyə Teymur anasının çiyinlərini qucaqlayıb razılaşdı, – Qoy pulları yerinə. Nə vaxt lazım olsa, sənə deyərəm.

Seymur işləyirdi. Bəzən axşamlar da öz emalatxanasında ləngiyirdi, çünki sifariş gün-gündən çoxalırdı. Belə vaxtlarda Teymur anasını tək qoymamaq üçün evdən ba-yıra çıxmırdı. Onlar hər barədə söhbət edirdilər. Cavahir qonşulardan, qonşu uşaqlarından danışır. Teymurun bur-da olmadığı illərdə baş vermiş hadisələrdən söhbət açır-dı. Teymur isə anasının ürəyini sıxmamaq üçün cəbhədən mümkün qədər az danışmağa çalışırdı.

Bir dəfə Teymur yenə də Bakıya qayıtdığı o dəhşətli gecəni xatırladı. Nədənsə içərisində kirli kağızlara bükül-müş konfet, tənbəki, zəncəfil qoyulmuş yeşik, tində otur-muş qoca kişi onun gözləri qarşısında canlandı. Deməli, həmin illər camaat o qədər də firavan yaşamırdı.

– Yaxşı, bəs siz necə dolanırdınız? Atamın pensiyası sizə çatırdımı? – deyə o, anasından soruşdu.

– Əlbəttə ki, yox. O illər tək bizim üçün yox, elə hamı üçün çətin keçirdi, – deyə Cavahir fikirli-fikirli cavab ver-di, – Amma şükür allaha, qardaşın Seymur qeyrətli çıxdı, pis dolanmadıq.

– Nə edirdi?

Cavahirin gözlərində sonsuz bir məhəbbət işığı göründü. O, vüqarla Teymura baxıb cavab verdi:

– Özün bilirsən ki, bu zəhrimar dava zamanı hər şey çatışmır. Allahın spiçkasının bir qutusu 15 manata çıx-mışdı. Bir də gördüm Seymur evə pul gətirir. Sağ cibin-dən, sol cidindən çıxarıb stolun üstünə qoyur, al, ana, evə xərclə. Canıma qorxu düşdü. Dedim bu uşaq bu qədər pulu hardan tapır? Yalvarıb-yaxardım, axırda güldü, de-di: “Qorxma ana bu pulları əllərimin zəhmətilə qazanı-ram”.