Qafqazlardan Volqaya

Çətin həyat şəraitini nəzərə alaraq çox övlad sahibi olmağı arzulamırlar və abort, deyilənə görə, adət halını alıb. Evliliyin dörd ili keçməmiş övlad sahibi olmaq elə də adi deyil, ikinci uşaq üç il sonra gələ bilər və üç uşaq kifayət edir. Amma qız uşağı olanda sevinmirlər, onları istəmirlər. Hərçənd bəzi tayfalar keçmiş günlərdə qız olanda öldürürmüş körpəni. Onlar paltarlarını cır-cındırdan, yundan və qoyun dərisindən düzəldirlər. Qadınların alt paltarı çox zaman daha kobud və daha ağır olur, kişilər üçün isə ən yaxşı, ən yumşaq yundan istifadə edilir.

Osetinlər, əsasən, bizim şimala olan yolumuzun qərbində yerləşən Osetiyada yaşayan, sayları təxminən 225 min olan xalqdır. Araşdırmaçılar onlar haqqında çoxlu tədqiqatlar aparmış, çoxlu yazılar yazmışlar. Onlar, ümumiyyətlə, Hind-Avropa qoluna məxsus alanların törəmələri hesab edilir. Eyni zamanda ola bilər Heredot tərəfindən adları çəkilən massagetlərin nəslidir. Bundan əlavə, onları sarmatlarla da əlaqələndirənlər var. Ptolomey onları osilianlar, ərəb və orta əsr yazarları isə onları Assanlar və ya Alanlar adlandırıblar. Rusiya xronikalarında 12-ci əsrin başlanğıcında onlar Yasselər və ya Yossilər kimi tanınıb. Onları özlərini İronianlar adlandırır, bu isə Aryonla eyni deməkdir. Aryon isə Alanla eyni etnik mənsubiyyətdir. Amma başqaları İronianları sonrada İran adlanan ölkənin ilkin əhalisi hesab edir. Onların dili Hind-Avropa ailəsinin İran budağına məxsus olmaqla şimali və cənubi Qafqaz xalqlarının danışdıqları dillərdən tamamilə fərqlənir. Onlar yəqin ki Qafqaza şimaldan gəlib, sonra eramızın 1-ci əsrindən başlayaraq cənubi Rusiya ərazilərində, sonra da yaşamağa başladıqları Don çayının cənub ətəklərində geniş yayılıblar. Onların adı Osetin dilində su deməkdir. Biz bu ada Qafqaz dağlarının şimal ətəklərində axan bir çox çaylarda və çay qollarında da rast gəlirik. Məsələn, Ar-don və başqaları kimi (baş su deməkdir – tər). Osetinlərin şərq sahillərində məskunlaşdığı Azov dənizi də çox güman adını onlardan alıb. Xalqların köçünün başlanğıcında alanların, yaxud osetinlərin böyük bir hissəsi qotlar və hunlarla bərabər qərbə tərəf yönəlib Dunay çayının sahillərində məskunlaşdılar. Çay adını onlardan alıb. Onlar çox güman Moldovadakı Yassi (Yaşi kimi tələffüz edilir) şəhərinin də əsasını qoyublar. 7-ci əsrdən 13-cü əsrə kimi birinci xəzərlər, sonra isə monqollar osetinləri Don çayı sahillərindən cənuba, Kuban və Terek çaylarına doğru sıxışdırıb qovdular. Onlar, əslində, çox güclü süvarilərə sahib xalq olublar və 14-cü əsrdə Krımdan gələn kabardinlər onları dağlara, hazırda yaşadıqları dağlıq ərazilərə qovdular. Onların lap qədimdən dağları yaxşı tanıması, dağlıq ərazilərdə məskunlaşmasını onların kox (dağ) sözünün yunan dilindəki (Kavkaaos) sözün ilk hərfi ilə eyni olması bir çox mətləbdən xəbər verir. Başqa insanlarla, xüsusən də, Şərqi Qafqaz xalqları ilə müqayisədə osetinlər kifayət qədər uzunsov başa sahibdir (kişilərdə baş ölçüsünün indeksi: 81).

Gözləri çox zaman mavi, yaxud boz, saçları və saqqalları ümumən sarışın, açıq-qəhvəyi rəngdə, yaxud qırmızımtıl olur. Üzləri çox zaman geniş, burunları böyük və düz, dodaqları nazik, üzləri sarışın, yanaqları sağlam-qırmızımtıl olur. Orta boylu, atletik bədən quruluşuna sahib – həm kişilər, həm qadınlar – olurlar. Ola bilsin, tarixən osetinlər Nordik irqinin nümayəndəsi olub, yaxud şimaldan çox güclü axın elementləri olub. Dilləri isə daha çox İranda danışılan dillərlə qohumluq əlaqələrindədir. Başın ölçüsündəki fərqlər, qara saçla qəhvəyi gözlərin qarışımı bu insanların tarixin sonrakı dövrlərində qonşuluqdakı tayfa və qəbilələrlə qaynayıb-qarışdığına siqnal edir.

Bizlər, şimal insanları üçün bu insanların adlarının qədim Nors dilindəki Allah adları ilə bağlılığının olması diqqətçəkəndir. Snorre Sturlason özünün “İnqlinqa saqa” əsərində yazır ki, Asiyada Tanvisl (Tanais=Don) çayından şərqdə A…saland, yaxud A…saheim adlı ölkə yerləşib və bu ölkənin paytaxtı A…sgard olub. Və Odin buraların hakimi olub. Hərçənd Sturlason A…ss-ı Asiya ilə əlaqələndirməyə çalışıb, amma, bununla belə, biz don çayından yaxud Tanvisldan şərqdə yerləşən osetinlər haqqında düşünə bilərik. A…saland sonradan çevrilib olur Osetinlərin ölkəsi. Snorrenin bizə həmçinin Odinin bir nəhəng dağ silsiləsinin (Qafqaz dağları nəzərdə tutulur, osetinlərin bəziləri hazırda orada yaşayır) cənubunda böyük torpaqlara sahib olması haqqında dedikləri diqqətçəkici məqamdır. Yazır ki, həmin ərəfədə Roma imperatorları bütün dünyanı fəth etmək yolunu tutmuşdu və xeyli insanı qula çevirmişdi. O zaman “uzaqgörən” Odin uzaqlara pənah gətirmiş, özü ilə birgə bütün allahlarını, bir çox başqa insanı da götürmüşdür. İlk gəliş məntəqəsi Qardarike (Rusiya) sonra isə cənuba doğru (Almaniya) yön alıb, sonra şimala istiqamətlənib.

Osetinlərin əksəri nominal olaraq hazırda xristiandır. Dörddə biri, demək olar, müsəlmandır. Amma xevsurlar kimi onların əksəri hələ də az, ya çox dərəcədə kafirdir, onlar öz qədim allahlarına və ruhlarına ibadət edir. Bəzilərinə “müqəddəs” adların verilməsi onların kafirliyini heç də azaltmayıb. Beləliklə, şimşəyin və ildırımın sonu Samt Elias adlanır, amma bizim ildırım Allahı Tora bənzəyir. Kimisə burada ildırım vuranda deyirlər, o Samt Eliasforu acıqlandırıb, o da onu vurub. Ölmüş adamı ya öldüyü yerdə, ya da meyiti hara sürüyüb gətiriblərsə, orada basdırırlar. Meyiti iki qoça qoşulmuş ikitəkərli arabaya yükləyirlər, qəbirin yanında qara qoç qurban olaraq kəsilir, dərisi isə orada bir sütundan asılır. Meyitin harada basdırılacağına qərar verən bu iki qoç Eliasın – ildırım Allahı – qoçları ilə eyniləşdirilə bilər. Bəlkə elə iki təkərli, iki qoç qoşulmuş araba da Allah Torun karetasıdır? Müqəddəs Elias həmçinin dünyanı kor doğulan, başqa dünyada yaşayan əjdaha Ruimondan qoruyur. Həmin əjdaha nərildəməklə yer üzərinə xəstəlik və ölüm gətirir. O, zəncirlə onu bağlayır və onu yuxarıdakı sahələrə dartır, orada göylərin ruhları onun tikələrini, ətlərini qoparır. Ruhlar onları bişirib yeyir və cavanlaşır. Bu əhvalatın Tor və dünyadan kənarda olan dünya ilanları ilə bağlılığı var. Tor Allahı Yutenhaymda onları qarmağa keçirdərək yuxarılara dartmışdı. Osetinlərdə həmçinin həyatın müxtəlif sahələrinə nəzarət edən çoxsaylı allahlar var. Həm zülm üçün, həm yaxşılıq üçün Ali Allah var. Cənnətdən cəhənnəmə gedən yolda ölüm hökmünü verən Allah var, günəşin oğlu var, ayın oğlu var, tarlaların Allahı var, məhsulun, mal-qaranın, oyunların, suyun, balıqların, sağlamlığın, soyğunçulara nəzarət edən və başqa bir çox işə baxan Allah var. Zülm Allahına evin sahibi çərşənbə günü axşam, evin qarşısında bir quzu qurban kəsir. Bu Miladla Yeni il bayramının ortasında bir gün baş verir. Allaha yemək-içmək verilir, dualar edilir ki, O nə bu ev-eşiyə, nə də buradakı mal-qaraya bir pislik etməsin. Gecə məclis qurulur, amma bütün əyləncə ərzində həmin Allahın adı çəkilməlidir. Bizdəki kimidir, Şeytanla dost olmaq istəyən adam gərək Allahın adını çəkməsin, çünki onda o dərhal yoxa çıxar.

Önəmli ruhlardan biri ağsaqqalların, bir də evin özünün ruhudur, bu adam ocaq gözətçisi olur və onunla hər zaman xüsusi diqqət-qayğı ilə davranılır. Onun üçün müəyyən zamanlarda quzu qurban kəsilir, onun qanı torpağa basdırılır, onun üçün vaxtaşırı yemək gətirilir. Yemək, eyni zamanda meşənin bəlli yerlərində ölülər üçün də aparılır. Bu düşüncələr qədim zamanlardan gəlir və bir çox insanda onları müşahidə etmək olar. Onların yaxşı və pis adamlarla bağlı düşüncələri böyük ölçüdə bizimkinə yaxındır. Ailənin Ağsaqqalı ailənin böyüyü, əsasını qoyan sayılır və bütün ölmüş ağsaqqallara görə də ona hörmət edilir. Və biz də onun üçün, eyni zamanda ölmüş adamlar üçün Miladda ağacların altına hansısa hədiyyələr qoyuruq, eyni zamanda onun üçün ocağa içki atmaq halları da olur.

Meşəlik ərazidə müqəddəs ağacların əhatəsində toy mərasimləri də keçirilir. Müqəddəs meşədə yalnız bura məxsus olan keşişlər pivə bişirməkdə iştirak edə bilər. Bir adam bir ağac kəssə, bir adam bircə budaq sındırsa, buradan Allahı ona ciddi bir xəstəlik, yaxud ölüm göndərər. Trusso dərəsində, Abankon yaxınlığındakı Trusso müqəddəs meşəsində kor Samt İlya yenidən görə bilmək üçün zalımla mübarizə aparır. Görə bilmək üçün öküzü qurban verməlidir.

Müqəddəs ağaclar və meşəliklər bir çox xalqlarda mövcuddur. Bizdə də şimal ərazilərimizdə – Uppsala – belə bir şey mövcuddur. Bortada (Mo, Telemark) bir meşəlik ərazi elə müqəddəs saxlanılırdı ki, oradakı otu belə kəsmək, mal-qaraya otartmaq olmazdı. Yoxsa, deyirdilər ki, həmin adama böyük fəlakət üz verər.

Osetinlərin müqəddəs meşələrində müəyyən müqəddəs ağacların altında budaqlar qalaqlanır. Bu maraqlı mənzərədir. Buralardan keçən hər kəs əyilib bir odun parçası, bir çırpını həmin qalağın üzərinə bu yerin Allahına nəzir olaraq atmalıdır. Norveçdə də eyni adətin mövcud olduğu bir neçə yer var. Bizdə də bir çox yerdə insanlar səbəbini bilmədən ağacların altına budaq, çır-çırpı qalaqlayırlar, bu qədim adətə görə edilir. Bəzi yerlərdə nəzir kimi kiçik daşlar qoyulur ağac altına. Qədim zamanlarda osetinlər qəbirlərin üzərinə 3 metrə yaxın uzunluqda cilalanmamış daşlar qoyardı. Bu bizdəki qədim qəbir sinə daşları ilə eyni ola bilər.

Osetinlərdə haqqı olduqları şeyə sahib olmaq açıq şəkildə vacibdir və onlarda bunu etmək üçün praktik yollar var. Əgər bir adamın nəsə haqqıdırsa və onu digər adamdan ala bilmirsə, o, həmin adamın əcdadlarının qəbrinin üstündə it öldürməklə hədələyir. Bu zaman onun əcdadlarının ruhları o dünyada bu heyvanların verdiyi əzabla utanıb biabır olur. Bu düşüncəyə heç bir osetin dözə bilmir və məsələ nə olsa da, dərhal həllini tapır. Bir osetin and içəndə itin quyruğundan, yaxud da eşşəyin qulağından tutur. Və əgər and içib andına xilaf çıxsa, onun əcdadları o dünyada eyni heyvanları yeməyə məcbur ediləcəklər. Eyni konsepsiyalar xevsurlarda da mövcuddur və çox böyük ehtimal əcdadlarının inancları ilə bağlıdır.

Bu dağlardakı osetin kəndləri elə də böyük deyil: onlar bəzən dik dağ döşlərində tikilən 20-30 ev, bəzənsə 5-6 ev qədər kiçik ola bilər. Bir qədər yuxarılarda evlər daha dağınıq yerləşib, amma onlar gücləndirilmiş qalalar təsiri bağışlayır. Dağ vadilərindəki evlər daşdandır, xevsurlardakı kimi, bir qədər aşağılarda isə onlar Norveçdə olduğu kimi taxtadan düzəldilib. Kəndlərdə hər zaman müdafiə üçün bir hündür qüllə olur. Bir çox yerdə bu qüllədən hər evdə biri olur. Bu dalaşqan insanlar hər zaman özlərini müdafiə etməyə hazır olmalıdır. Bir şey də önəmlidir: başqa tayfanın içindən çıxan oğru və soyğunçulara cinayətkar kimi baxılmamalıdır. Sanki onlar daimi müharibə içindədir. Hər bir kənd icma yaradır, icmanın başında ağsaqqal dayanır, bu icma öz növbəsində “böyük ailələrə” bölünür. Hər ailənin bir ağsaqqalı olur. Amma bu böyük ailə daha birlikdə deyil və ümumi mülkləri də yoxdur. Evin kişisi öləndə onun mülki oğlanları arasında bərabər bölünür, amma böyük oğul özünə düşən ev və heyvan payından əlavə də bir pay alır. Ən kiçik oğula isə bir az mal-qara və silah düşür. Qızlara heç nə düşmür. Digər tərəfdən evlilik zamanı onlar üçün pul ödənilir, həmin pul da ya ataya, ya da qardaşlara gedir. Belədə, onlarla satıla bilən əmlak kimi davranılır. Əksər osetin tayfaları arasında səviyyə, rütbə məsələləri, fərqlər mövcud deyil.

Osetinlər, əsasən, heyvandarlıq hesabına yaşayır, çoxu mal-qara böyütməklə – xüsusən də, yüksək dağlıq ərazilərdə – dolanır. Bundan əlavə, qədimdən gələn mal-qara oğurluğu adəti də yaşamın mühüm vasitələrindən biri hesab edilir. Peyin çox zaman yığılır və sahələrə səpilir, amma bu heç bütün başqa Qafqaz xalqlarına xas xüsusiyyət deyil. Ruslar kimi onlar da mal-peyinini – burada, hündürdə, ağac olmayan dağlıq ərazilərdə yanacağa çox az rast gəlinir – qurudub sonra ondan isitmə vasitəsi kimi istifadə edirlər. Peyin çox zaman evin çölündə divara bitişik bir yerdə günün altında qalaqlanıb qurudulur. Meşəli vadilərdə çox zaman meşələrdən də istifadə edilir, Norveçdə olduğu kimi ağac oduncaq-larından sallar düzəldilir. Burada çaylar iti axır, yolüstü maneələr çoxdur, çox zaman oduncaqlar nəyəsə ilişib dayanır, dartıb yolunu açmaq lazım gəlir.

Kişilər ağır həyət-baca işlərini görür: şumlamaq, ot biçmək, odun doğramaq, qışa tədarük görmək, hasar düzəltmək və s. Qadınlar evdə işləyir, təmizlik işlərinə, mal-qaraya baxır, süd sağır, pendir düzəldir, toxuculuqla məşğul olur və s. Onlar həmçinin sahədə də işləyir, dəryazla ot qırxır, meşədən süpürgəotu gətirir və s.

Aydın məsələdir ki, belə kiçik cəmiyyətlərdə bir kişinin ölməsi böyük hadisədir. Həm osetinlər, həm xevsurlar yas mərasimini bütün kəndin iştirakı ilə böyük məclisdə qeyd edir. Qadınlar üz cırıb ağlayır, insanlar yas saxlayır, sonra yeyib-içmək, pivə dolu yas məclisi verilir. Dəfn və o biri dünyaya göndəriş qədim atəşpərəstlik qaydalarına uyğun aparılır. Növbəti bir ildə on iki məclis keçirilir və qonºu kəndlərin camaatı da bu məclislərə dəvət edilir. Bunu ona görə edirlər ki, o biri dünyada həmin ölmüş adam çörəkdən, pivədən, müqəddəs ruhdan əziyyət çəkməsin və ot yemək zorunda qalmasın. Amma dul qadın gərək bütün ili oruc tutsun, il boyu qara ətək, qara bluzanı əynindən çıxartmasın. Hər cümə günü özü ilə yemək-içmək götürüb ərinin qəbri üstünə getməlidir. Bu insanların taxta qayıqları, yemək və ev avadanlıqları, eyni zamanda buğdadan pivə çəkmə üsulları qədim almanlarınkına bənzəyir. Xevsurlarda da bu eyni cürdür, amma başqa Qafqaz xalqları çox zaman pivəni ya arpadan, ya çovdardan çəkir.

Osetinlərin həyat tərzindəki, adət-ənənələrindəki bir çox şeyin bizlərlə – Şimali avropalılarla eynilik təşkil etməsi, çox güman ortaq Hind-Avropa kökünə görədir. Amma, əlbəttə, buna səbəb həyat tərzinin və şərtlərinin eyniliyi də ola bilər. Bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, bu adət-ənənələrə yalnız onların qonşularında – xevsurlarda, pşavlarda – deyil, həmçinin fərqli kökdən olan, fərqli dildə danışan insanlarda da rast gəlmək mümkündür.

DÖRDÜNCÜ HISSƏ

QAFQAZLARDAN ŞIMALDA

Şimal və Şimal-şərqdən gələn Passanauru, ağ Araqvanın şimal-şərqdən gələn qara Araqvası ilə birləşir. Bu çayların adları onların daşıyıb gətirdikləri palçığın rəngləri ilə uyğunlaşdırılıb. Çayın öz axını da təbiətə görə dəyişir. Qayalar bərkdirsə, su şəffaf axır, əgər çay yatağı dərindirsə, çayın rəngi tutqunlaşır, belədə, qara və tutqun çay adlanır. Əgər qayalar yumşaqdırsa, çay özü ilə palçıq daşıyır və çay qayaların rəngini alır. Ağ Arqava çayı boyunca şimala doğru hərəkət edirik. Yaşıl rəngə bürünmüş, meşələrlə örtülü vadidən köpüklənə-köpüklənə çay üzüaşağı axır. Vadinin qərb tərəfindəki çayların əksər hissəsi gürcü kəndləri olsa da, az miqdarda Osetin kəndləri də var. Osetin kəndləri dərhal kasıb görünüşü ilə diqqət çəkir. Vadi boyunca sabit sürətlə üzüyuxarı qalxırıq. Yol getdikcə daha çox dikəlir. Hündürlüklərdə, dağ döşündə, vadinin qərb tərəfində qədim müdafiə qalaları ilə Osetin kəndləri sanki asılı qalıb. Ora qalxan yol o qədər yoxuşdur ki, samanı və taxılı ya gərək belə yükləyib, ya da kirşədə daşıyasan. Kəndlər belə əlçatmaz yerlərdə tikildiyində, əsasən, müdafiə məsələləri nəzərdə tutulurdu. Qala ilə möhkəmləndirilmiş bu yerləri yadların götürməsi elə də asan deyildi. Şərtlər çətin idi. Hər zaman döyüşlər gedirdi, hər zaman hücumlara və soyuğunçulara qarşı mübarizə gedirdi. Bu kəndlərdə həyat heç də asan deyildi.

Xevsurların torpağına doğru, vadinin şərq tərəfində görüləsi bir kənd belə yoxdur, onlar çöl dünyadan uzaq durmağa dağ döşlərindəki kəndlərində yaşamağa üstünlük verir. Mleti kəndi (dəniz səviyyəsindən 1513 m. yüksəklikdə yerləşir) Araqvanın köpüklü sularının üzərindən keçən körpü istiqamətində yerləşir. Və məhz burada sözün əsl mənasında dağ dünyası başlayır. Bura kimi yol çay boyunca, tədricən qalxmaqda olan vadini izləyə bilirdi, amma burada buna son verilir. Və biz özümüzdən asılı olmadan sual veririk: həqiqətən də qarşımızda ucalan bu sıldırım qayalara, dağlara bu təhlükəli yolsuzluqla dırmaşmağa dəyərmi? Dolanbac yollar gözdən itənə kimi dağlara sarılır.

Dolanbac dalınca dolanbac qalxaraq ancaq yuxarı qalxırdıq. Hər dönüşdən sonra vadi daha da dərinliklərə yuvarlanırdı. Bəzi yerlərdə döngələr elə qəfil olurdu ki, biz dönə bilmək üçün maşını uçurumun lap kənarına gətirib sonra döndərməli olurduq.

Yuxarı qalxdıqca qarşımızda aşağıdakı vadinin daha geniş və aydın mənzərəsi canlanırdı. Uçurumdan dərinliklər-də hazırda Araqva çayı bizə ağ köpük lenti kimi görünürdü. Aşağımızda, digər tərəfdə isə kəndlər bir-bir qaranquş yuvası kimi dağlara sığınmışdı. Kəndlərin arxasında isə göz işlədikcə uzanıb gedən qarlı dağlar vardı. Bir zirvənin ardınca digəri ucalırdı – Qırmızı dağ, onun ardınca isə Yeddi qardaş dağı. Hər ikisi qırmızımtıl vulkanik qayalardan düzəlib. Hər tərəfdə qar və buzlaqlar gözə dəyirdi, onların arasında isə perpendikulyar ölçüdə yarğanlar və vadilər, ən dibdə isə ağ köpüklənən çay vardı. Nəhayət, biz uçurumun kənarına yetişə bildik. Və indi sol tərəfimizdə Qud-xevini, Şeytan dərəsini görə bilirdik. Dağlardan gələn Araqva dərənin içi ilə burula-burula axırdı. Başgicəlləndirici dar uçurum, dərin, lovğa dağların, demək olar, perpendikulyar divarları… Sanki bir qüdrətli nəhəng gəlib bura və qəzəb içində hər şeyi daşa çevirib. Tezliklə biz dəniz səviyyəsindən 1600-2000 metr yüksəklikdə olan Qudara yetişdik. Bura bütün yolun ən yüksək dayanacaq stansiyası idi. Orda-burda meteoroloji stansiyalar da gözə dəyirdi. Yol Araqva dərəsinin şərq istiqamətindən baş gicəlləndirici sıldırımlara doğru qalxırdı. Getdikcə ətraf daha da yabanılaşırdı. Bir çox yerdə yol qar uçqunu ilə, yuxarıdan sürüşüb gəlmiş daş qalaqları ilə örtülmüşdü. Tez-tez dağ döşündəki kasad otlaqlarda mal-qara otaran uşaqların yanından ötüb keçirdik. Onlar uçurumun lap kənarında, maşınımızın önündə rəqs edirdi. Bizi salamlayaraq, “xoş gəlmisiniz” mənasında güllər atırdılar maşınımızın önünə. Bu diyarın adəti belə idi, amma onlar dilənmirdi. Sonra biz Krestovu keçidinin ən hündür nöqtəsinə yetişdik – bura təxminən dəniz səviyyəsindən 2380 metr hündürdə yerləşirdi. Daş sütunla qeyd edilib və qarşıda, yolun sağ tərəfində qədim bir xaç qoyulub – çox güman elə bu zirvə də onun adı ilə adlanmışdı. Deyilənə görə, çar Tamara tərəfindən qurulmuşdu. Burada, uca dağlarda onun adı hələ də yaşayır. Bir çox yerlərdə qədim, daş kilsələr, yaxud onların qalıqları var. Əfsanəyə görə, onları da o tikib. Deyilənə görə, özü ordusu ilə bu dağlıq ərazilərə soxulub, dağ xalqlarının müqavimətini qırıb və onları xristianlığa gətirib. Bu hadisə Svanetiyada insanların dilində nəğməyə dönüb:

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.