Әсәрләр. 4 томда / Собрание сочинений. Том 4

Пластинкаларның күбесендә кәгазь инде тузып, уч төбе белән майланып беткән. Ләкин Кәшфи аларны барыбер таный. Менә монысы – «Кәләү Гайшә». Аны Фәйзулла Туишев уйный. Ә монысы – Кәшфинең әтисе яраткан җыр – «Бригадир җыры». Әтисе, тәрәзә ачып, урамга гел шуны яңгырата иде:

Әрләнсен лә дошман,Шатлансыннар дуслар…

Ә менә монысын кем җырлый икән? Бу – утыз сигезенче елгы пластинка. Бәрхет тавыш, ирләр тавышы. Кәгазе тузган.

Сандугачлар ояда –Оялары пыяла.Сандугачлар күк сайрашып,Торыйк, дуслар, дөньяда.

Кәшфи яшүсмер вакытта бу җырны күп тыңлады. Бу җырдан ул ике нәрсәне аңлый алмады: сандугачның оясы пыяладан була алмый. Пыяла ояда булгач ул, димәк, тоткынлыкта. Ә тоткынлыкта сандугач сайрамый. Мәгънәсез сүзләр бу. Аннан соң Кәшфи үз гомерендә сандугачтай сайрашып яши алмады. Ул гел эштә, гел кырда тракторда булды. Яраткан хатыны Асия белән дә сайраша алмады бугай ул. Заманы ул түгел иде. Кәшфи ашыгып эштән кайтты, Асия пешергән токмачлы ашны тирләгәнче ашады, ятты да йоклады, ятты да йоклады. Ярты гомере төнге сменада узды, сайрашырга вакыт калмый иде. Тик Асия генә моннан зарланмады, салмак кына, билгеле бер ритм белән генә, зарланусыз гына, ике елга бер тапкыр бала табып торды. Бала тапкан саен юаная, калыная барды, аның саен холкы әйбәтләнә, мөлаемлана барды. Ул яктан Кәшфи бик тә бәхетле булды. Оялары пыяла, имеш…

Җырның менә монысын кем җырлый икән? Пластинканың кәгазе бөтенләй майланып капланган. Монысын Кәшфи буран көннәрдә кичен уйната. Һәм күңеле тулып утыра. Нигәдер җырчының фамилиясе әллә Хәбиров, әллә Галимов дип хәтергә кереп калган. Ах, бу җыр, бу җыр… Яшьлек, борчусыз, бәхетле яшьлек.

Урамда буран,Мин өйдә торам.Тәрәзә ашаТик авыз ерам.Әй җил выжылдый,Буран дуылдый.Ачулы песиКебек мырылдый.ИшегалдынаКарлар яуганнар,Көзге яфракларКүмелеп калганнар.Тиздән яз килер,Ап-ак кар эрер.Тышта балаларКүлмәкчән йөрер.Таулар, елгалар,Чишмәләр гөрләр,Язны матурла-а-апҮс-сәрләр… Гөлләр!

Җыр шулай күтәренке тавыш белән тәмамлана. Әмма пластинка инде гыжылдый. Күпме мөмкин? Әйе, күпмегә кадәр чыдарга мөмкин бу дөньяда? Пластинка ни, кеше ни, күпме җырларга, күпмегә кадәр түзәргә мөмкин?

Кыш буе эшкә йөрде Кәшфи, кыш буе ремонтчылар янында кайнашты. Трактор астыннан, үрмәләп, кем чыга дисәң – ул, кара майга баткан кем дисәң – ул. Тик көлгәндә, элеккеге кебек, аның тешләре генә агарып ялтырамый инде, чөнки алар – юк. Протез куйдырыр өчен үлчәүләр алдырырга дип, шулай да районга барып кайтты бер мәртәбә. Әмма йөрәге урыныннан кузгалып кайтты. Атасыз-анасыз балаларны тәрбияли торган йорт барын ул күптән ишетеп йөри иде, бу юлы тәки шунда кергән. Кергән, сорашкан. Олы яшьтәге тешсез бу абыйны балалар чорнап алган. Шунда Кәшфи алты яшьлек бер малайның йомшак муенына үзенең автол-солидолга бүртеп каткан кулын куйган. Тегесе дә әйбер әйтмәгән.

– Исемең ничек? – дип сораган Кәшфи.

– Фәлгать, – дигән сакау малай, түбән карап. Тәрбияче апа озата чыккач сөйләгән: Фәргатьнең әти-әнисе, үз машиналарына утырып, Кара диңгезгә киткәннәр икән. Авариягә очрап һәлак булганнар. Бу хәсрәттән дәү әнисе дә китеп барган. Малай дөм ятим калган.

Кәшфи ул көнне кич үзенә урын тапмады. Берөзлексез сөйләнде.

– Исемең ничек? – дип сорыйм. – Аның өчен чөнки, танышканда шулай кирәк. «Фәлгать» ди бит бу йомшак колак. «Фәлгать», ди. Белдеңме шуны? Ул әйтми бит, ышту «белмим» дип, ул әйтми бит, ышту «Тәлгать» или «Рәфкать» дип. Ул бит дөп-дөресен әйтә, «Фәлгать» ди ул, җаныкаем…

Асия җиңги инде барысын да аңлаган иде. Кәшфи, теш куйдырам инде, болай булмый дигән сыман ыңгыр-шыңгыр килеп йөрде дә яңадан район үзәгенә барып кайтты. Анысында бераз басылыбрак кайтты. Кичке аш вакытында сөйләп утырды.

– Барып кердем. Аңарчы продмагка кереп бер кила печенье алдым. Аның өчен чөнки, бала янына кергәндә и һәм дә олылар янына күчтәнәчсез ярамый. Фәргать бик сөенде. Йөгереп килеп, тез башымны кабып уйный. Чү, ди, тәрбиячесе, чү, ди, авызыңа инфекция керә, ди. Тегесе һаман каба. Мин әйтәм, трактористта инфекция була алмый, дим, аның өчен, дим, чөнки керосин барысын да үтерә, дим. И рәхәтләнде Фәргать, и рәхәтләнде. Тәрбиячеләре әйтә, дүкәминтләреңне тутыр, ди, үзең бик заслуженный кеше икәнсең, Минздравка җибәрәбез, ди, бөтен дүкәминтне. Ул тегеләй, килдең дә алдың гына түгел икән. Адәм баласы бит ул. Безнең илдә адәм баласыннан да кадерле ни бар. Шаярма син… Июнь айларына кадәр хәл итәрбез, ди. Анда синең дә подпись кирәк икән. Менә мин санаторийда вакытта нишләр инде ул бала? Сиңа анда баргалап йөрергә туры килер…

Март ахырында Кәшфине Львов өлкәсендәге санаторийга җибәрделәр.

– Мин баруын барам, – диде ул Ахиярга. – Әмма ләкин бер шарт белән: сабанга чыкканда, мине тракторга утыртасың. Кышын яңадан кайтырмын мастерскойга.

Ахияр риза булган сыман итте, көлде.

Асия җиңги аның кесәсенә егерме унлык санап салды. Колхоз идарәсе биргән ун унлыкны Кәшфи Асиягә кайтарып бирде.

– Аның өчен чөнки… Миңа акча нәрсәгә? Хатын-кыз белән чуалмаган кешегә акча нәрсәгә аңа? Миңа бит, син булгач, бу дөньяда бүтән беркем дә кирәкми. Һәм ул иелеп чемодан тутырып маташкан хатынының артына шаяртып сугып алды.

Бер «отделение» бала үстергән Асия җиңги йортта шулай ялгыз калды.

Аннан көн санау, сәгать санау китте. Асиянең бөтен баш ватканы шул булды: улмы тырышмады җир йөзендә кеше тәрбияләп үстерергә? Аңамы бирмәделәр «Ана Даны» дигән орденны? Алармы шатланмадылар һәр бала туган саен? Бу олы йорт кемнәр өчен соң? Һәм Кәшфи белән Асия үзләре кемнәр өчен? Бу ни бу? Дөньяда нинди үзгәреш булды, ниләр бара, нәрсә эшләнә? Нигә Асия ялгыз бу якты язгы кояшлы көннәрдә?

Өйдән чыгып китеп, нәкъ егерме алты көн дигәндә, Асия санавынча, алты йөз дә егерме дүрт сәгать узгач, Кәшфи кайтып төште. Рәсимәнең дә ялга кайткан киче иде. Кәшфи, апрель баткагын ертып, ашлама ташучы трактор чанасына утырып кайтты. Бер кулында иске чемоданы, икенче кулында агач рәшәткәле ящик иде.

– Үл-ләм, җаным, бу нәрсә? – диде Асия җиңги, сискәнеп. – Әллә тере инде?

Кәшфинең авыз колакка җиткән иде:

– Бу – белдеңме? Бакча башындагы суга җибәрәбез. Яшәсеннәр, үрчесеннәр. Мондагы суга! Мондагы урман күлләренә!

– Үл-ләм! Бет-тәм! Әллә күсе инде?

Кәшфи аның саен бәхетле була барды.

– Әй-йе! Күсе! Ну ләкин и һәм дә фән теле белән әйткәндә… Аның өчен чөнки, һәр чәчәкне, һәр җиләкне биологиядә латинча исемләп йөртәләр. И һәм дә боларны да. Болар чөнки ондатра дип атала. Ирле-хатынлы. Бер украинецтан сатып алдым. Бәясе – пүчтәк. Икесе нибары йөз илле тәңкә. Менә хәзер үк ит ашатабыз да иртәгесен күлгә җибәрәбез. Аннан алар үзләре, үрмәләп, урманга кереп китәләр. Андагы күлләр. Торна бала чыгара торган күлгә барып җитсәләр, болар рәхәткә тиенә инде. Мин хәзер егерь Минһаҗга йөгерәм… Үрчесеннәр! Мин һәрнәрсәнең, һәр файдалы җан иясенең үрчегәнен яратам.

Кәшфине тотып торырлык түгел иде, ул йөгерде. Рәсимә көтелмәгән бу мәшәкатькә бераз гына ризасызлык белдереп, ит турый башлады. Бераздан, Кәшфигә ияреп, егерь Минһаҗ да килеп җитте. Минһаҗ, ни арададыр, ондатра үстерү, үрчетү буенча бер китапчык та табып алган һәм аны өй уртасындагы өстәлгә шапылдатып салды.

Аннан ящикны саклык белән генә каерып ачтылар. Ондатра дигән елкылдавык тиреле ике җәнлек кыю рәвештә өстәлгә чыкты һәм ятьмәле тәпиләре белән бит-мыекларын сыпыргалап алдылар да, таш тәлинкәне үткен тырнак очлары белән тырный-тырный тавыш чыгарып, вак туралган ит кисәкләрен әдәп белән генә, әфсен-төфсен китергән сыман ашый башладылар.

– Болар яшәр, – диде Минһаҗ. – Биргән булса, болар ияләнер. Тик менә китаптан карарга иде.

«Урта полосада ондатра үрчетү» дигән китап өстенә теге елкылдавыкларның берсе менеп үк утырган иде инде, күрәсең, өстәлгә җәелгән клеёнканың җансыз салкынын яратмаган.

– Тик менә документы юк, – диде Минһаҗ. – Аңа бит документ кирәк.

– Нинди документ? – Кәшфи гаҗәпләнеп аңа карады.

– Нинди булсын? Товарный чек. Сиңа ничек итеп 150 тәңкәне түләргә хәзер?

Кәшфи буыла-буыла көлә башлады.

– Ышту син, Минһаҗ! Аның өчен чөнки… Миңа акча нәрсәгә? Минем збиркнижкедә күпме акча бар, беләсеңме? Бу авылда миннән дә бай кем бар? Нишләп дәүләт кесәсенә керим мин? И һәм дә акча алыйм?

Бераздан алар бу елкылдавыкларны бакча башындагы вак таллы күлгә җибәрделәр. Тегеләр, саубуллашкандай итеп, кара мәрҗән күзләрен елтыратып, Кәшфигә карап алдылар һәм тал ботаклары арасындагы бозлы суны чачтыр-почтыр китереп кереп югалдылар. Кәшфи дә, Минһаҗ да бик бәхетле иде бу минутта. Кайткач, Минһаҗ өйгә кереп тормады, ишегалдыннан гына саубуллашты.

– Рәхмәт инде, туган, сиңа, – диде. – Ярый әле авылда син бар.

– Аның өчен, иптәш, ярамый ул чөнки…

– Тик менә тагын бер мәсьәлә бар.

– Тагын нәрсә? И һәм дә?

– Шушы көннәрдә – бүген-иртәгә торналар киләчәк бит.

Кәшфинең чырае сытылып китте.

– Шулай шул. – Ул күккә карап авыр сулады.

– Миндә бер план бар.

Кәшфи җанланды:

– Нинди план ул, туган?

– Менә болай инде, турысын гына әйткәндә. Үзең беләсең, ничә ел буе инде – елына ике мәртәбә бөтен авыл халкының йөрәге елый. Узганында минем әни карчык, бөтен балаларым елады. Хәер, әйтәм бит, шул вакытта бөтен кеше яшенә тыгылып елый. Моңа чик куярга кирәк.

– Ә ничек итеп?

– Мин үзебезнең Общество белән сөйләштем инде. Рөхсәт алдым.

– Нәрсәгә, нинди рөхсәт?

– Теге ялгыз торнаны атам мин. Ул ата торна. Ул үзенә пар таба алмаячак икән. Теге көтүгә ияреп кенә йөри икән инде ул. Торналар, сыңарын югалткач, бүтәнчә таба алмыйлар икән. Менә мин генә ул, хатын үлеп ике атна дигәндә, икенче хатынны эһ тә итмичә алып кайттым. Эзләп тә йөрмәдем. Ә аларда булмый икән ул. Тилмереп яшәмәсен. Кешегә дә газап китермәсен, үзенә дә…

Өйгә кергәч, Кәшфи аш янына утырды һәм тәмләп санаторий хәлләрен сөйли башлады. Тик сизделәр, Кәшфинең сөйләшүе хәзер көннән-көн авырая бара иде. Санаторийда да аның ике урт теше төшкән икән.

Күңеле йомшап китеп, ул урыныннан торды да өстәлнең теге ягына утырган Рәсимә янына чыкты һәм аркасыннан сөйде.

– Тегендә палатадагы иптәшләргә гел сине мактадым, кызым, – диде. – Әйттем: өч телдән укыта ала, үзе чибәр, үзе эшкә булган, дидем. Кызым, чыннан да, бик бәхетле син, әти-әниең исән, йортыбыз болын кадәр, байлыгыбыз зур, колхозда минем дәрәҗәм бар, мәктәптә сине яраталар. Шуларны сөйләдем.

Рәсимә әдәп белән генә кашыгын куйды, авыз-иреннәрен кәгазь салфетка белән сөртте дә, тирән итеп, сагыш белән бер сулыш алды:

– И, әти, ни шатлыгы бар соң миңа аларның? – диде.

Кәшфи дә, Асия дә, аңламыйча, аңа карап куйдылар. Рәсимә тагын авыр сулады да әйтте:

– Ярар инде, биш туй ясап бирдем, тагын төпчек кызыбызга да ясап бирсәм, дөнья түгәрәкләнә, – диде.

– Юк, кызым, алай димә. Аның өчен… Аның өчен чөнки… Чөнки…

Кәшфи ни әйтергә икәнен үзе дә белми иде. Әйе, бу – беркем дә юата, шатландыра алмый торган бер халәт һәм моның нинди халәт икәнен утызга якынлашкан кыз бала үзе генә белә иде.

XIV

Дөньяда кеше ике төрле авырудан врачка кермичә кала алмый: шуның берсе – теш авыруы. Аның ишеге төбендә утырганда кеше дер-дер килә. Теге куркыныч ак машиналар тезелеп киткән кабинеттан җаныңны өшетә торган мәкерле тавыш ишетелә. Юк, монда үз теләгең белән ничек кермәк кирәк? Качарга моннан, хәзер үк поездга утырып кайтып китәргә, аннан, беренче очраган трактор арбасына утырып, авыл басуы аша туган колхозыңа кайтырга, баллы куәт исен ишеп-ишеп йөрткән җәйге җилгә күкрәкне ачып, киң итеп суларга, үзеңнең туган җиреңнең бөтен каткагын, чокырын, ташын, ызанын тәгәрмәчләр аша сизеп кайтырга, кайтырга да, үз авылыңның чирәмле тыкрыгыннан яланаяк атлап, инешкә төшәргә, шунда бер юынып алырга… Нигә бу ысылдавык машина? Кемгә кирәк бу? Качарга!

Әмма… Юк, качып булмый. Ак машина – котылгысыз. «Теш сызлый» дигән булып сөйләшәләр. Наданнар. Теш – сөяк бит ул! Ул ничек сызласын? Юк, теш сызламый, бөтен яңак, күз төбе, баш сөяге, ми сызлый. Алай гына да түгел. Эссе яки салкын ризык тиеп алса, бөтен кешелек җәмгыяте, Җир шары сызлый, ыңгыраша. Дөньяда моннан да котылгысыз хәл булырмы? Кәшфи коридорда карап утырды: каның катарлык итеп озын, майлы чәч үстергән, баш бармагыннан пычрак озын тырнак тырпаеп торган, ямаулы зәңгәр киндер чалбар, тишек ботинка кигән алтын йөзекле бер егет. Ишек янында утыра. Кәшфи күреп тора – тунеядец бу. Ике кул аркасына татуировка белән язган: «Они, бедные, устали», «Им нужен отдых». Кәшфи шул вакытта уйлап куйды: ну, кер әле син теге ак машинага. Өшкерәләр әле сине, «отдых» бирәләр әле сиңа. Ак машина янында Кәшфи аның белән күрше туры килде. Пычрак тырнаклы егетне ысылдап торган ак машина бөгеп салды, тәмам изде. Кәшфи әле уколдан яңагы кабарган көе берни тоймыйча утыра иде, тегене күзәтте. Вәт бит, дип уйлады ул, бу эшлексез гидайны ата-анасы кеше итә алмаган. Мәктәп җиңә алмаган. Бу «сыек» производствода да эшләми – күренеп тора – производствода эшләгән кешенең бармагында озын тырнак була алмый. Бу егет студент та түгел. Студентның чәче андый алама булмый. Рәсимә сөйләве буенча, Кәшфи аны гына белә: студентларга «военка» дигән бөек фән керә, бу фән андыйларны, күпмедер дәрәҗәдә тәртипкә салып, чәчләрен рәтләп, стройга бастыра. Атнасына бер көн.

Озын тырнак ыңгырашты, кан төкерде, тагын ыңгырашты. Моны әти-әнисе, мәктәп буйсындыра алмаган. Моның белән милиция җәфаланган, ах иткән. Ә менә ак халатлы, үтә күренмәле аксыл-алсу куллы яшь кыз әлеге «сыек»ны бөгеп салды, «сыек»ның маңгаеннан борчак-борчак тир бәреп чыкты. «Яшәсен теш врачлары!» – дип уйлап куйды Кәшфи һәм Тависны исенә төшерде, тешләре ягыннан, мәрхүм, әнисенә тарткан, һәрберсе – ак таза ахак иде шул. Тавис стоматологның кем икәнен белмичә дөньядан китте. Бәлки, аңа менә бу ак машина астына кереп утырып, орчык эрләгәнен бераз гына карап утырырга кирәк булгандыр. Тәрбия өстәледер бу! Бәлки, ул исән калган булыр иде, шушы машина астына кергәләп йөрсә?

Кәшфинең бу юлы врачтан бәхете булмады. Ихтимал, кияүләр сүзен тыңлыйсы булгандыр. Таксист кияү әйтте, бер көн сабыр ит, минем бүген эш көне, минем бер белгән малай бар, больницада завгаром эшли, шуның аркылы үзем доцентка күрсәттерәм, диде. Кәшфи риза булмады.

– Сәламәтлек мәсьәләсенә танышлык катнашырга тиеш түгел, – диде.

Кандидат кияү әйтте:

– Бу атнада учёный советта минем отчёт, бик тыгыз вакытым, алдагы атна башында кил, үзем профессорга күрсәтәм, – диде.

Кәшфи каршы килде:

– Теш суыртырга профессор кирәк түгел, аңа оста мастер гына кирәк, – диде.

Менә хәзер генә, ак урындыкка кереп чытырдатып ябышып утыргач кына уйлап алды: ихтимал, кияүләр сүзен тыңлыйсы булгандыр. Врачны күрүгә үк ошатмады Кәшфи. Иң беренче эш итеп, врач аның авызына бармагын тыкты. Бармактан тәмәке төпчеге исе килә иде. Кырык бишләр чамасындагы врачның башы уртадан ялтырап тора, озын хәлсез чәчләр башны ян-яктан гына әйләндереп алган. Урындык тирәсендә әйләнгәләп йөргәндә йомшак корсагы белән юка, җиңел Кәшфине берөзлексез эткәләп, әвеш-түеш китерде. Бөгелеп, авыз эченә караганда, җитмәсә, Кәшфи борынына кичәге аракы исе бәрелде. Әмма авыз ачтырылган, берни әйтеп булырлык түгел иде. Аның каруы врач сөйләште:

– Һу-у-у, синең монда! – диде ул, корыч орчыгын көйли-көйли. – Монда хәлләр бар. Йә, йә, нәрсәгә калтырыйсың, мин бит әле бораулап кына карамакчы булам. Әле бик начар чыкса, менә бу икесен суыртып алырга туры килер. – Ул металл таягы белән рәхимсез рәвештә Кәшфинең теш төпләренә сукты, Кәшфинең күз алдыннан миләүшә төсендәге ялкын көлтәсе узды, һәм ул, ыңгырашып, урындыкка ябышты. Әллә каян, әллә кем сөйли иде, ул моны аңламады.

– Урындыкны ватма, авыл мужигы! Бу сиңа сыерга башак бирә торган тагарак түгел. Моны бормашина дип йөртәләр, надан. Моны безгә дуслар бирә, Венгрия Халык Республикасы эшли мондый нечкә техниканы. – Шул арада нәрсәдер эселди, выжылдый башлады, кемдер нәрсә беләндер Кәшфинең баш миенә керде һәм шуны нечкә көпшәдән суырта башлады, тик ара-тирә кемдер һаман сөйләде: – Нәрсә син, әле бу чебен тешләгән кебек кенә, әле менә тегесен суыртканда күрерсең. Беркөнне синең шикелле бер гыйбадны «скорая помощь» алып китте нәкъ менә шушы урындыктан…

Кәшфине врач урындыгыннан күтәреп, җитәкләп чыгардылар. Коридорда куркынган Рәсимә басып тора иде. Ул, такси алып, әтисен кандидат кияү квартирасына алып кайтты да, үзе поездга әзерләнә башлады. Аның иртәгесен дәресләре бар иде. Кәшфи, шулай итеп, «алдагы атна башланганчы» калды. Хәер, бүген җомга, тагын ике генә көн көтәсе иде.

Дүшәмбе көнне кандидат кияү телефоннан белеште: Фәлән Фәләневич бүген поликлиникада буламы, әллә кафедрадамы, дип сорады. Ыхым-ыхым килеп, озак сөйләште, елмаюлар, көлүләр, ярым-йорты мәгънәле җөмләләр булды. Шулай да, Кәшфине машинасына утыртып, каядыр алып китте. Кәшфи өчен кафедра, поликлиника дигән сүзләрнең аермасы юк, ул яңадан ак урындыкка утырасын гына күз алдына китерде. Ак халат кигән ике егет кандидат кияү белән коридорда бик җылы күрештеләр, сигарет кабыздылар.

– Абзыйның кәефе юк соңгы атнада, – диде берсе. – Менә көйләп йөрибез инде. Холостякның холостяк инде, өендә бернинди уют юк.

Ул арада егетләрнең берсе Кәшфине ак ишекле бүлмәгә алып кереп тә китте. Ишек янындагы ак урындыкка утыртты да, башланган әңгәмәне дәвам итәргә дип, бәхетле чырай белән коридорга чыгып китте. Кәшфи кабинетны карады. Берәү дә юк, язу өстәле, телефон, ак машина.

Ширма артында профессор тавышы.

– Так, так. Ә менә болай иткәч авыртамы? Юк. Ә менә болай? Яхшы, ярый. Ә болай? Бу тешләр сызламыймы? Ә бу тешләр?

Ысылдаган, выжылдаган тавыштан башка гына дәвалау ысуллары бар икән дип уйлап алды Кәшфи һәм авылча кызыксынып сикереп торды да ширма артына башын тыкты. Тыкты… Һәм телсез калды. Күпмедер секундка теш сызлавы онытылып торды. Тәрәзәгә каршы ак халатлы, таза төз гәүдәле күзлекле профессор, ә аңа ян белән утырганы күзеңнең явын алырлык чибәр яшь кыз иде. Яшь кыз билгә кадәр бөтенләй чишенгән һәм профессор аның авызын ачтырып тешләрен карый, әйләндерә, аркасына, җилкәсенә баса, матур күкрәкләренә астан кулын куеп, ниндидер авыру эзли иде.

Кәшфинең баш тыкканын алар күрмәделәр.

Ширма артыннан чыккан профессор кулын юды, озаклап сөлгегә сөртенде, үзе дулкынланып сөйләде:

– Сезнең анда бер генә чокыр бар. Иртәгә шушы сәгатькә килерсез. Металл пломба куярбыз, курыкмагыз, берни дә сизмәссез. Ә, вообще, тешләрне карап торырга кирәк. Теш начарланса, иң беренче чиратта ашказаны, аннан йөрәк эштән чыгуы мөмкин. Хатын-кыз өчен тешләрне тикшертеп тору бигрәк тә әһәмиятле. Килеп дөрес эшләгәнсез…

Профессор Кәшфине өстәл янына чакырды, ширма артында теге кыз киенә, шерт-шерт китереп нәрсәләрдер эләктерә, каптыра иде. Өстәл янына утырганчы, Кәшфи эш тәртибен белгән кыяфәттә пиджагын салды, күлмәк сәдәфләрен ычкындыра башлады.

Профессор елмайды. Аның кәефе шәп иде.

– Юк, юк, мәшәкатьләнмәгез, – диде ул, Кәшфинең карточкасын карап. – Тракторист? Механизатор! Почётлы профессия. Безне – интеллигенцияне – икмәк, сөт-май белән тәэмин итүче кеше. А как же? Сезгә – безнең бөтен осталык. Так. Менә болай утырыгыз. Аһа. Киңрәк ачыгыз. Так, так. Ничего. Куркыныч берни дә юк. Берсен суыртырбыз. Юк, авыртканын белми калырсыз. Бу – сезнең дошманга әйләнгән. Шуны алдыргач яңадан туган күк булырсыз. Нигә алай бик каты кырылды? На нервной почве шулай ук кырыла. Борчу күп күрдегезме? Балалар белән? Всё может быть. Ә протез куярга кирәк. Давай без болай килешик: сез иртәгә дә миңа килә аласызмы? Килештек. Димәк, иртәгә үлчәү алабыз. Хуш, туганкай!

Кәшфи чыкканда, ак халатлы теге егетләр кандидат кияүгә нәрсәдер сөйлиләр, көлешәләр иде. Ахрысы, анекдот.

– Юк, сез уйлап карагыз әле. Таныш булмаган чибәр хатын бара. Теге әйтә иптәшенә, вәт, ди, тегеләй-болай иткән булып кына, моны эләктерергә, ди. Шул арада теге хатын – ишетеп бара икән – боларга таба борыла да әйтә:

– Тегеләй-болайга гына минем үз ирем дә бар инде, – ди.

Бәхетле көлешү, төтенгә бәхетле тончыгып, бәхетле ютәлләү…

Кәшфине шундук киендерделәр һәм әйтә куйдылар:

– Абзыйның кәеф яхшымы? Пациентлар матур кешеләр бүген, – дип мәгънәле елмайдылар.

«Пациент» сүзенең мәгънәсен аңламаса да, бу чибәр егетләргә кушылып, Кәшфи дә елмайды. Егетләр игътибар иттеләр: механизатор абзыйның авызында им өчен бер теш күренмәде.

Профессор вәгъдәсендә торды, үлчәүләр алды, протез куярга сроклар билгеләде.

Ташлытау поездына Кәшфине озатырга биш кыз, дүрт кияү килгән иде.

XV

Ахияр беренче сүзне райком секретаре Байгильдеевка бирде.

– Хөрмәтле иптәшләр, – диде беренче секретарь Байгильдеев, бераз гына дулкынланып, – хөрмәтле дуслар, ерактан кайткан ветераннар, туганнар! Бүген без гаҗәп кызыклы бер тантананың шаһитлары булдык. Ихтимал, республикада мондый тантананың беренчесен сез оештыргансыздыр. Бүген мин президиумда уйлап утырдым. Сезнең Культура сараегызда шыплап тулган авыл хезмәт ияләренең шатлыклы чыраена карап утырдым. Илле ел эчендә нинди авыр, мәшәкатьле, данлы юл үткәнсез сез. Гаҗәп бит! Күпме язмыш сездә, күпме тарих! Иптәш Гарәфиевнең докладын бүген ал да берәр толковый язучыга бир! Колхоз турында бер роман бит бу, иптәшләр! Бу бит бөтен районның язмышы! Бөтен колхозчының тарихы! Мин уйлап утырдым. Иптәшләр, сез мине беләсез, сезнең коллективта инде унберенче елымны эшлим. Бу якларга килгәндә, монда мине кабул итмәсләр, эшләве, уртак тел табуы авыр булыр дигән идем. Мин бит бөтенләй икенче яктан, Тау ягыннан. Сезнең халыкның гореф-гадәтен, рухын, сөйләшү манерасын бөтенләй белмәгән көе килеп төштем сезгә. Сезнең бүгенге илле еллык юбилеегыз – минем дә бәйрәмем. Минем дә юбилеем. Бүген көндез сәгать уникедә бу районда эшли башлавыма нәкъ ун ел тулып, унберенчегә китте. Әйе, нәкъ ун ел элек шушы көнне партия райкомының пленумы булып, ул оештыру мәсьәләләрен дә карады. Мин чит яктан идем, озак тора алмас кебек идем. Әмма сезне яраттым. Инде сез бүген хезмәт ветераннары, колхозның җитәкче иптәшләре, алдынгы эшчеләре бәйрәм табынына җыелдыгыз. Бу өстәл янындагы кешеләрнең күңеле көр булсын, тәннәрендә сихәт артсын, колхозыгыз киләчәктә дә эзмә-эз алга барсын, иптәшләр…

Урман итәгендәге инеш буена яңа такта өстәлләр, эскәмияләргә әзерләнгән аш мәҗлесе шулай башланып китте. «П» хәрефе итеп куелган өстәлнең түрендә район кунаклары арасында ялгыз-ялгыз Кәшфи, Гыйлфан утыралар иде. Асия җиңги, кияүләр-кызлар кайтыр дип, мәҗлескә килмәде, Гыйлфан шулай ук ялгыз кайткан иде. Гыйлфан, кайтышлый Казанга туктап, университет тулай торагыннан малаен эзләп тапты да, аны рульгә утыртып, үзе ял итмәкче булды. Малай мәҗлескә катнашмады, алар ике студент – Тимур белән Рамил – яр буендагы учакта шашлык кыздырган җирдә кайнашалар иде – Гыйлфан күзәтеп утырды.

Ахиярның хатыны Сольма да бу тантанага катнашмады. Никадәр катнашасы килсә дә, булдыра алмады. Чөнки белә: авылда Культура сараенда культмассовик булып Фәхразый кызы Резеда – Сольма имезеп үстергән, беренче класска кадәр үз кызым дип яратып, бөтен йөрәк җылысын биргән кыз эшли иде, концертны ул алып барачак иде. Ничекләр итеп аңа карарсың, ничекләр итеп йөрәк җәрәхәтенә түзеп утырырсың анда?

Берничә тосттан соң мәҗлес җанлана төште, колхозның үзешчән сәнгать көчләре чирәмле квадратка чыгып бастылар. Июньнең иң кояшлы, баллы куәт, мәтрүшкә чәчәге, бөтнек үләненең кайнар исе борынга бәрелгән бер сәгате – төштән соңгы дүртләр иде. Колхозның Поник бригадасыннан килгән кунакларның руслар булуын исәпкә алып, концертны ике телдә алып бардылар. Һәркем эчендәгесен сөйләгән, җырлаган сыман иде. Ахияр, зур гәүдәсенә ниндидер җиңеллек биреп, яр буендагы казаннардан кызлар белән бергә ризык ташыды: тыйнак кына утырган Катерина алдына тәлинкә белән кайнар ит китерде, аннан, йөгереп килеп, Байгильдеев каршындагы «Боржоми»ның бөкесен ачты, Гыйлфан белән Кәшфинең ризыкларын тикшереп чыкты. Кәшфи елмаеп утыра, ризыгы суынган иде.

– Ва-ва, ывву, – диде ул, елмаеп, эченә төртеп күрсәтеп. Ахияр аңлады. Кәшфи шушы көннәрдә генә теш казнасы куйдырырга тиеш һәм ул бөтен булганын алдырып бетергән, ә инде «вавва-ывву» дигәне «ашказанымда гастрит, миңа күп ашарга ярамый», һәм дә «миңа сүз биреп маташмагыз тагын» дигән сүзе иде.

Катеринаның кызы – шушы авыл мәктәбендә укытучы, бодай саламы төсле калын ике толымлы, зур, зәңгәр тирән су күзле Оля уртага чыгып басты. Зифа буйлы, йомшак бәрхет карашлы бу кыз тыныч кына укытып йөри, фермада агитатор булып эшли, үзенең сылулыгы белән Рәсимә кебек үк ялгыз олаеп бара иде.

Су буендагы зирекләргә баян чыңы белән бергә моң бәрелде.

Бежит река, в тумане тая,Бежит она, меня маня.Ах, кавалеров мне вполне хватает,Но нет любви хорошей у меня.

Кәшфи моңаеп аны тыңлый, үзенең йөрәге ачытып куя: Асия күрсен иде бүгенге матурлыкны. Гомере буе хезмәт кенә итте бит ул! Гомере буе кара майлы комбинезон юды бит ул! Кияүләргә чуртым булыр идеме? Кәшфи күз алдына китерде: Асия белән Фәргать хәзер күмәч белән сөт ашап сөйләшеп утыралардыр. Кичә генә урамнан елап кергәч, ашаганда Асия аны сораштырып утырган иде.

– Кай төшеңә суктылар, улым? – дип сорады аннан Асия җиңги, күмәч турап, алдына сөт куйганда.