Avropa. Türklər. Böyük Çöl

911-ci il müqaviləsində slavyan dili haqqında N.M.Karamzinin mülahizələri isə heç inandırıcı deyil. O müqavilənin rus mətni dünya xalqlarının hər birinin dilində yazıla bilərdi, bircə slavyan dilindən başqa – hakimlər kölələrin dilində yazmırdılar.

Başqa bir ehtimal daha ağlabatandır: əgər müqavilənin ikinci (itmiş) surəti mövcud olubsa, onda bu ancaq türk dilində tərtib oluna bilərdi. Bizans Skifiya ilə, yəni Böyük Çöllə yazışmalarını beş əsr boyunca türk dilində aparıb. Hakimiyyətləri dövründə varyaqlar da türk dilini öyrənə bilərdilər. Bu dil o vaxt Mərkəzi Avropada millətlərarası münasibət dili idi.

Belaya Vejadan (Xəzər Sarkeli) dəqiq damğası olan sümük lövhə. 960-cı illər.

Yeri gəlmişkən, bu haqda Karamzinin özü də bir neçə səhifə sonra belə yazır: “X əsrin ortalarında Rusiyada iki dildə danışırdılar… Norman əsilli knyazlarımız və əyanlarımızın öz aralarında danışdıqları və sonradan bolqarların slavyanlar üçün ümumi dil olan doğma dillərini unutduqları kimi, onların da dəyişdirdikləri dil rus dili adlanırdı”.

Lakin Karamzini çox ehtiyatla oxumaq lazımdır, onun mətnində sadəlövh adamlara hər səhifədə tələlər qurulub. Bax gətirilən sitatda da həqiqət axıra qədər deyilməyib – əgər öz dillərinı yaddan çıxarıblarsa, onda bolqarlar kimlər idi? Bolqarların ana dili nə olmuşdu?

Cavab yenə də Karamzinin özündədir: “Çoxları onları slavyan hesab edirdi, lakin Bolqarlar əvvəllər xüsusi bir dildə danışırdılar. Onların qədim adları tamamilə slavyan adları deyil, Türk adlarına oxşayır, adətləri də həmçinin… Bizans tarixçiləri Uqr və Bolqarları Hun adlandırırlar”. Tamamilə doğrudur, Bolqarısatanı xanlar idarə edirdilər. Nə slavyanlarda, nə də yunanlarda xan olub. Ancaq türklərdə torpağı idarə edən belə adlanırdı.

Dairə qapandı. Söz yığını ilə Karamzin bircə kəlməni ‒ “bolqarlar qıpçaq türkləridir” ifadəsini bacarıqla gizlədirdi. Kiyev Rusunun rəsmi dili qıpçaq dili idi, varyaqların ölkəyə gəlməsi ilə qısa müddətə ikidillilik meydana gəldi: skandinav və türk dilləri… Beləliklə, hər şey öz yerini aldı, hadisələrdə məntiqilik yarandı.

Öz zamanında rus salnaməçiliyinin bilicisi sayılan akademik A.A.Şaxmatov (1864–1920) müəyyənləşdirmişdi ki, Rusiyanın əsas salnaməsi olan “Ötən illərin dastanı” ən azı iki dəfə əsaslı surətdə dəyişdirilib. Sonrakı tədqiqatçılar dəqiqləşdirdilər ki, onun ayrı-ayrı hissələri beş dəfə dəyişdirilərək təzədən yazılıb. Nəticədə Kiyev Rusunun tarixində qara ağa, yaşıl qırmızıya çevrildi. Nestorun[22] əsərindən əsər-əlamət də qalmayıb.

Uydurma və ehtimalları xronoloji cəhətdən müqayisə edən Şaxmatov sübuta yetirdi ki, 945-ci ilə qədər Rusiyanın əsas salnaməsində cəmi dörd epizod həqiqətəuyğundur. Qalanları sonrakı “yazıçıların” vicdanlarına buraxılır.

Şaxmatovun fikrincə, salnamələr (digər tarixi ədəbiyyat kimi) Rusda qədimdən “mənəvi cəhətdən tərbiyə etmək əvəzinə dövlət siyasəti məqsədinə xidmət göstərirdi”, ona isə həqiqətdənsə, əfsanə, yalan daha çox arzuediləndir…

Digər bir məşhur rus tarixçisi P.N.Milyukov ilə də razılaşmamaq mümkün deyil; o, 1898-ci ildə yazırdı: “XV əsrin sonu – XVI yüzilliyin əvvəllərində onlar (rus tarixçiləri) artıq salnaməçilərin öz dövrünün hadisələrinin birtərəfli izahı ilə kifayətlənmir, keçmiş hadisələrin təsvirinə və izahına yeni (digər məqsədlərə xidmət edən) əlavələr edirdilər. Moskvanın siyasi iddialarını, Moskva dövlətinin bütün Rusa, Kiyev mirasına, nəhayət, Bizans imperatorlarının hakimiyyətinə sahib çıxmaq hüquqlarının ədalətli olduğunu sübut etməyə çalışan bir sıra yarırəsmi əfsanələr meydana çıxdı.

XII əsr Kiyev Rusundan olan qadın bəzəkləri: qızıl və gümüş koltlar. Buna oxşar bəzəklər dəfələrlə Böyük Çölün ərazisində tapılmışdır.

Bax sən demə, məhz bu vaxt, XV–XVI yüzilliklərdə Rusiyada “Moskal tarixi” meydana gəlib. Elə o vaxtı Rusiyanın tarixinin yenidən yazılması indiki miqyasını aldı. Növbəti dəfə Rus tarixini yenidən təhsis edəndə akademik-muzdurlar hər şeyi şübhə altına alır, elə hey mübahisə edirdilər. Hətta inkarı mümkün olmayanı da. Hakimiyyət və informasiya üzərində olan inhisarına arxalanaraq akademik B.A.Rıbakov və onun kimi “elm adamları” insanlarda yalançı vətənpərvərlik hissi aşılayır, açıq cəhalət formalaşdırırdılar. Onlara hər şey icazə verilmişdi.

Eyni zamanda digər alimlər də işləyirdilər, onlar elm naminə çalışırdılar. Onlar az deyil; məsələn, akademik V.L.Yanin 1994-cü ildə, senzuranın zəiflədiyi dövrdə vicdanla yazırdı: “IX–XII əsr hadisələri haqqında əsas mənbə “Ötən illərin dastanı” salnaməsidir, lakin onun daha sonrakı yüzilliklərdə redaksiya olunmuş variantı saxlanılıb. Onun XII əsrin əvvəllərində yazılmış əsası isə əfsanəvi elementlərlə doludur, sonrakı redaktələr sayəsində bu elementlər daha da artırılmışdı… Buradan da mifoloji elementlərin sayı, necə deyərlər, iki dəfə artmışdır, əfsanənin üzərinə tədqiqatçılar tərəfindən yaradılmış yeniləri əlavə olunurdu”.

Yazıq rus tarixi… Onun başının üzərindəki səma indi hesab olunduğu qədər də aydın deyil, buludludur. Onda həyat adlanan, yazarların kitablarına düşməyən çox maraqlı səhifələri olmuşdur… V.L.Yanin dönə-dönə haqlıdır. O israr edir ki: “Tarix haqda təsəvvürləri onda kök atmış əfsanələrdən yalnız mənbəşünaslığın tənqidi metodlarından istifadə etməklə təmizləmək olar”.

Tarixi çirkab quyusu kimi vaxtaşırı təmizləmək lazımdır.

Özbaşınalığın əsasını Vladimir Monomax[23] qoydu. O, 1116-cı ildə Nestorun salnaməsini Peçora monastırından götürub saray monastırı Vıdubitskə gətirdi, orada mətn iqumen[24] Silvestrin əlinə keçdi. Bax ilk dəfə Rusiya tarixini “yenidən” o yazdı.

Slavyansayağı tərbiyə almış knyaz Vladimir narazı qaldı: o, burada slavyan Rusunu görmədi.

İki ildən sonra yeni mətn meydana gəldi; bu mətnin üzərində Vladimir Monomaxın böyük oğlu, ən qətiyyətli redaktor Mstislav “əziyyət” çəkmişdi. İngilis kralının nəvəsi, İsveç kralının kürəkəni, Novqorod boyarlarının yetişdirməsi olan knyaz Mstislav rus tarixini özü anladığı kimi yazdı, onun yeni redaksiyası ilə slavyan Novqorodu Kiyev Rusundan daha yaxın, daha doğma oldu.

Yazar knyazın səyi nəticəsində Novqorod Kiyevi kölgədə qoydu. Bu şəhərin türk tarixi üzərindən xətt çəkildi. Onu atdılar və Kiyev üç yüz il cavanlaşdı. Əvəzində varyaqların roluna yenidən baxıldı. Yadınıza gəlir: “gəlin knyazlıq edin, bizə rəhbərlik edin”?

Sanki Xelqin Kiyevi ələ keçırməsi olmayıb. Kiyev xaqanı Askoldun öldürülməsi hadisəsi baş verməyib. Qondarma Kiy və onun qardaşlarından başqa heç nə olmayıb.

“Slavyan-norman” yazarı knyaz Mstislav o qədər məntiqsiz fikirlər qoyub gedib ki, adamı dəhşət götürür, lakin bu, Rusiya dövlətinin erkən tarixinə çevrilib. Nestorun salnaməsindən o, Kiyevin həqiqi tarixinin əsasını təşkil edən türklərdən nə vardısa üstündən xətt çəkib. Mstislav, bu başabəla redaktor daha da inandırıcı olsun deyə guya Kiyev dövlətinin əsasını qoymuş slavyan tayfalarının siyahısını da tərtib edib. Əvvəllər bu uydurulmuş “drevlyanlar-polyanlar” haqqında heç kəs nə eşidib, nə də danışmışdı.

Çerniqovdakı Qara Məzar kurqanından tapılmış tur buynuzundakı kompozisiya.

Adamlar həqiqəti bilməsinlər, öz köklərini tanımasınlar deyə tarixin daim yenidən yazılması prosesi davam edib – tarix elmi çoxdan və inadkarcasına “qədim peşə” adını almağa iddialıdır. Təkcə sovet dövründə, bir nəslin gözü qarşısında bu çirkin əməliyyat altı dəfə təkrarlanmışdı. Altı dəfə həyat başqa cür təsvir edilmiş, bəzi hadisələr təmiz dəyişdirilmiş, tamamilə əks qiymət almışdır. Məqsəd hamının hər şeyi yaddan çıxarması, unutqan nəslin böyüməsi idi… Axı bu köntöy həqiqət nəyə lazımdır ki?

Böyük Çöldə etnik tərkibin heç vaxt dəyişmədiyini bilmək adamların nəyinə lazımdır? Məsələ burasındadır ki, Xalqların Böyük köçündən sonra o necə formalaşmışdısa, əsrlərboyu eləcə də qalıb. Ancaq adlar dəyişib. Avarlar, barsillər, bulqarlar, burqundlar, hunlar, onoqurlar, qıpçaqlar, kotiqurlar… və türk xalqının daha iyirmiyə qədər adını tarix qeydə alıb. Sanki bu xaos “sübut” edir ki, Çöldə və Altayda vəhşi tayfalar və xalqlar mövcud idilər. Bunların tam əksini anlamaq üçün Çin xronikasını oxumaq kifayətdir. Hər hansı tayfa hakimiyyətə gələn kimi öz adını əli altında olan xalqa verirdi. Heç bir yeni tayfa və xalq olmayıb. Özü də ki “vəhşi”.

Məsələn, Qeysəriyyəli Prokopi “Qotlarla müharibə” kitabında qeyd edir ki, hunlarda çarın ölümündən sonra onun iki oğlu hakimiyyəti, ölkəni və orada yaşayan əhalini öz arlarında bölüşdürdü. Hər biri öz xalqına öz adını verdi. Oğlanların birinin adı Utiqur, digərinin adı isə Kurtiqur idi. Utiqur və kurtiqur adlanan iki türk xalqının “meydanagəlmə” tarixi belədir.

Qara Məzar kurqanından tapılmış tur buxovundan hissə

Böyük Çöldə bir “xalqın” digərinə çevrilməsi adi iş idi. Ənənə belə idi. Bunları bilmədən türklər, onların mədəniyyəti haqda fikir yürütmək düzgündürmü? “Xalq” meydana gəlir, bir neçə onillikdən sonra “yoxa çıxır”, onun yerində yeni, bu dəfə də türk olan “xalq” peyda olur… Sizcə, bu nədir? Cəfəngiyyat? Axmaqlıq? Yox, bu, “köçəri sivilizasiyası” haqqında bilik kimi qələmə verilən cəhalətdir.

Yenə də guya Çöl üzrə ixtisaslaşan alimlərin mövqeyi başa düşülmür. Onlar açıq-aşkar olan şeyləri, bir tərəfdən Çölün türk birliyini, digər tərəfdən türk Kiyevi ilə slavyan Novqorodunun mədəniyyətləri arasında olan fərqi nümayişkaranə şəkildə görmək istəmirdilər. Hər şeyi slavyanlara aid edirdilər. Niyə? Bunlar ki ayrı-ayrı şeylərdir!

Özlərini, öz xalqını, öz əcdadlarını çıxılmaz vəziyyətə salıblar. Bundan başqa, qonşularına hörmətsizlik ediblər. Rus siyasətçiləri təkcə türkləri vəhşi elan edərək, onların tarixini və mədəniyyətini özünə çıxaraq tarixdən yoxa çıxarmağa cəhd göstərməyiblər. Onlar fin-uqor xalqlarını da belə qarət ediblər. Belarusların və ukraynalıların da tarixini təhrif edib onların ən yaxşı oğullarını əllərindən alıblar; məsələn, ilk belarus çapçısı İvan Fedoroviç dönüb rus Fyodorov oldu. Bəstəkar Qlinka, yazıçı Dostoyevski və onlarca başqaları da onun kimi… Belarus üzərində səma ulduzsuz qaldı.

Müqayisə üçün – qədim Altayın (e.ə. V–IV əsrlər) kurqanlarından tapılmış heyvan təsvirləri.

Maral, qıpçaq mədəniyyətinin sevimli mövzularından biri (Z.S.Samaşevin müqayisəli cədvəli): 1 – Sağır I; 2–5 – Çiliktin kurqanı; 6 – Ters çayı üzərində qaya, Kiçik Qara-tau silsiləsi; 7 ‒ Yelanqaş; 8 ‒ Monqolustan; 9 ‒ Moynak; 10 – Kostroma kurqanı; 11 – Poltava vilayəti; 12 – Melqunov kurqanı; 13 – Ziviyə; 14 – Cənubi Sibir.

Üzərində maral təsvir olunmuş daşlar – qıpçaqların məşhur vizit kartları. Altaydan tutmuş Mərkəzi Avro payadək səma maralının – «yelenin» təsviri olan daşlara rast gəlinir.

Qıpçaq Kiyevi

Hadisələrin yeni “şərhi” ancaq nəsə təzə bir şey düşünmək arzusunu gücləndirir… Bu sahədə Kiyev şəhərinin tarixi gözəl nümunədir. Məhz burada yaradıcılığın, kamilliyin sərhədi yoxdur.

“Salnaməçilər” şəhərin əsasının qoyulma tarixini 854-cü ilə aid edirlər. Amma arxeoloqlar inandırırlar ki, insanlar burada V əsrdən məskunlaşıblar. Ərəb mənbələri bunu təsdiqləyir. Beləliklə, 350 illik vaxt fərqini rus salnamələrində sıfıra endiriblər.

Belə üsul nə deməkdir? O deməkdir ki, I Pyotr çox rahat şəkildə Stalinin müasiri ola bilər, onlar Poltava döyüşünə birgə rəhbərlik edəndən sonra repressiyalara başlayardılar… Cəfəngiyyatdır? Lakin Kiyevin nümunəsi həmin qəbildəndir.

Vaxtın qısaldılması rəsmi rus tarixçilərinin sınaqdan keçirilmiş üsuludur. “Ötən illərin dastanı”nın giriş hissəsini təsadüfən beş dəfə dəyişməyiblər ki: dalandan çıxış axtarırdılar, slavyanları rusa çevirməyin yollarını arayırdılar! Və tapdılar. Olduqca sadə bir yol seçdilər: nəyinsə üstündən xətt çəkdilər, nəyisə əlavə etdilər, sonra varyaq hakimlərin adlarını dəyişdilər. Beləliklə, Kiyev Rusunun tarixi slavyan tarixi oldu… Qəşəngcə hamını barmaqlarına doladılar.

Lakin yeni xalqın (rus xalqının), yeni ölkənin (slavyan Rusunun) belə başlanğıcı ilə razılaşmaq mümkündürmü? Yəqin ki, yox. Slavyanların başlarını qaldırmaları, hakimiyyətə gəlib rus xalqı adlanmaları üçün hansısa daha ciddi hal və səbəb olmalıdır.

Burada həmin dövrdə dünyada baş verən hadisələri saf-çürük etmədən keçinmək olmaz.

XI əsrdə Bizansın ulduzu sönməyə başladı; ölkə sürətlə zəifləyirdi. Xristian kilsəsinə rəhbərlik etmək üçün gedən mübarizə Romanın xeyrinə başa çatdı, siyasətdə və iqtisadiyyatda da bu özünü göstərdi. Bizansda hakimiyyət tədricən yararsız hala gəlirdi. Yunanlar çox şeydən imtina etməyə məcbur oldular; məsələn, rusların onların ölkəsini təmin etdiyi bəzək əşyalarından. Kölə slavyanlar da pula getmirdilər.

Ev xoruzunun sevimli təsviri. Onlara qədim Altayın kurqanlarının əşyalarında tez-tez rast gəlinir və Böyük Çölün xalqlarının yadda şından çıxmır, məsələn, Fransanın.

Rusların cavab reaksiyasını çox gözləmək lazım gəlmədi, onların da bizanslılara olan marağı söndü. “Varyaqlardan yunanlaradək” gedən yol tez bir zamanda zəiflədi və onunla birlikdə ruslar da kasıblamağa başladı. Həmin vaxtadək onlar artıq özlərini türklər vasitəsilə İranla apardığı ticarətdən məhrum etmişdilər. İndi isə Bizansın itkisi ruslar üçün ölümcül zərbə idi.

Kiyev (varyaq) knyazlarının yoxsullaşmasını təsdiq edən faktın biri də o idi ki, artıq XII əsrin ortalarından onlar pul zərb etmirdilər… Ancaq bu xaos və zəifləmənin qalın qatlarından tədricən yeni həyat əlamətləri gözə dəyirdi. Xalq içərisində deyilir: “Müqəddəs yer heç vaxt boş qalmır”.

Məhz bu vaxt slavyanlar keçmiş “varyaqlardan yunanlaradək” olan yolun üstündə yerləşən boşalmış varyaq şəhərlərinə doluşmağa başladılar. Pskov, Smolensk, Novqoroda… Keçmiş varyaq şəhəri Xolmqard[25] məhz o zaman Novqoroda çevrildi. Əlbəttə, slavyanlar Polotsk knyazlığında da, uzaq Kiyevdə də göründülər.

Kiyev knyazları Ruotsidən – Skandinaviyadan əvvəllər aldıqları dəstəkdən məhrum oldular. Bundan da qonşular faydalandılar, zəif Novqorod knyazı Kiyevə hücum etdi və onu asanlıqla ələ keçirdi. Kiyev artıq yox idi! Çökməkdə olan şəhər müqavimətsiz təslim oldu. Hər şey limandakı körpüdə baş verən kiçik döyüşdə həll edilmişdi, şəhərin yeni sahibi məhz orada müəyyənləşdi.

Salnamədən gələn, “vəhşi kimi” yaşayan slavyanlar haqqında olan ifadə maraq doğurur. Görünür, “katsap”, türk dilində “saqqallı keçi” ifadəsi məhz o vaxt, Kiyevin “yeni” və “köhnə” sakinləri arasında tez-tez baş verən toqquşmalar zamanı dilə daxil olmuşdur. “Vəhşi həyat tərzi” və onlardan gələn qoxuya görə slavyanları belə adlandırırdılar. Cavabında isə “xoxol” sözü eşidilirdi, guya söyüş kimi səslənirdi, lakin bu sözün həqiqi mənasını slavyanlar, əlbəttə ki, bilmirdilər.

Zaman və hadisələr dayanmadan slavyanların xeyrinə işləyirdi, tale onların üzünə gülürdü, baxımsız qalmış ölkədə onların qızıl dövrü gəlib çatmışdı! Ətrafda vəziyyət nə qədər çətin idisə, onlar üçün bir o qədər əlverişli idi. Xüsusilə Kiyevdə hakimiyyətə novqorodluların adamı, qanına görə varyaq, ruhuna görə slavyan olan Vladimir gələndən sonra. Meşədən gələnlər rusların yaratdığı, sonra onlar üçün tərk etdikləri ictimai boşluğu tezliklə doldurdular. Varyaqlar Rusu slavyanlara qoyub getdilər. “Sadəcə, elə-belə” qoyub getdilər. Daha doğrusu, əvvəlki itaətkarlıqları və köləlikləri müqabilində onlara təhvil verdilər.

Lakin Kiyev Rusunun əhalisində xalq birliyi hiss olunurdumu? Orada, rus alimlərinin inandırmağa cəhd etdikləri kimi, rus xalqı formalaşa bilərdimi?

Reallıq bunun əksini göstərir: XII əsrdə Kiyev dövləti ayrı-ayrı knyazlıqlara bölündü. Hansılara, necə və niyə? Bu başqa məsələdir. Lakin fakt faktlığında qalır – dövlət parçalandı və buxarlandı! O, bir neçə on il güclə müqavimət göstərərək əzablı ölümə düçar oldu.

Novqorodun tozağacı qabığı üzərindəki yazıları bunu inandırıcı şəkildə sübut edir. Akademik V.L.Yanin yazır ki, bu fərmanlar “əvvəllər sanki mübahisəsiz qəbul edilən bir sıra problemlərin həllinə yenidən baxmağa imkan verdi”.

Həqiqətən, qədim Rus dövlətinin yaranma mexanizminə indiki baxış köklü surətdə dəyişilməlidir. Ümumiyyətlə, bu, iki müxtəlif mədəniyyətin, türk və slavyan mədəniyyətlərinin birləşdirilməsi cəhdi idi. Kiyev və Novqorod mədəniyyətləri bir çox əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənirdi; məsələn, novqorodluların dili, Yaninin “Cənubi Baltik slavyanları” adlandırdığı venedlərin dialekti idi. Yerli kiyevlilərin dili tamamilə başqa idi.

XII əsrdə tozağacı qabığı üzərində yazılmış slavyan yazıları. Yazı run ilə mü qa yisədə tamam başqadır.

Gördüyümüz kimi, slavyanlara miras kimi qalmış Kiyev Rusu onların siyasətinin məhsulu deyildir. Ona görə də o, daimi ola bilməzdi: kometa kimi səmada parıldadı və sönüb yoxa çıxdı.

Rus çox sürətlə söndü, o, sadəcə olaraq parçalanmadı, düşmənçilik edən knyazlıqlara bölündü: hakimiyyətdəkilər və xalq qarşılıqlı öhdəliklər olmadan birgə yaşaya bilməzlər. Hakimiyyəti ələ keçirmək böyük əziyyətdir. Lakin onu əldə saxlamaq yüz dəfə artıq ağır zəhmət tələb edir.

Belə olmuşdur… Lakin nəyə görəsə ənənəvi Rusiya tarixində olan məntiqsizlik heç kəsi narahat etmir; məsələn, niyə ukraynalılar novqorodlulardan, voloqdalılardan, vyatiçilərdən fərqlənirlər? Təkcə xarici görünüşləri ilə fərqlənmirlər. Elə götürək geyimlərini, mətbəxlərini, mahnılarını, tikililərini və s. Hər şeydə fərq var!

Burada təəccüblü heç nə yoxdur, çünki Rus və Ukrayna heç də bir ölkə demək deyil. Onların arasında münasibət çox qısa, XIII əsrin ortalarına qədər, cəmi yetmiş[26] il olmuş, sonra isə tamamilə kəsilmişdir. 1620-ci ildə onu bərpa etmişlər. Ancaq necə?

Ukraynanın Rusiyaya yenidən birləşməsi haqda sənədlər onu göstərir ki, “birləşən” tamamilə müxtəlif xalqlar idi, onar heç bir-birini başa düşmür, tərcüməçi tolmaçların köməyi ilə ünsiyyət qururdular. Belə ki, V.Buturlinin başçılığı ilə Ukraynaya gələn ilk Moskva səfirliyinin tərkibində iki tərcüməçi – türk Bilal Baytsa və Stepan Konçinski var idi. Onlar “yadelli-çerkasların” (Rusda kazakları belə adlandırırdılar) və “litvinlərin” (yəni qərbi ukraynalıların) yanına gedirdilər. Birincilər türkcə, ikincilər isə “rus” slavyanlarının o qədər də başa düşmədiyi slavyan dilinin dialektlərinin birində danışırdılar.

İki xalqın “birləşməsi” çətin, demək olar ki, açıq qarşıdurma şəraitində başlandı. Bu “birləşmənin” mahiyyətini isə II Yekaterina öz göstərişlərindən birində belə izah edirdi: “Yumşaq üsullarla elə vəziyyətə gətirib çıxarmaq lazımdır ki, onlar ruslaşsınlar və meşədəki canavarlar kimi baxmasınlar…” Bu, Ukraynanın müstəmləkələşdirilməsi deyilsə, bəs nədir?

Getman hakimiyyətini ruslar ləğv etdilər “…ki, əsrlərboyu getman adı yox olsun, heç bir şəxs bir daha bu səviyyəyə qaldırılmasın”. Ukrayna kilsəsini də başsız qoydular, çünki ruslar ona da şübhə ilə baxırdılar, belə ki, Rus kilsəsinin rəhbərləri xoxolları öz dindaşları hesab etmirdilər. Lakin kilsə xadimlərini qovmadılar, onları dini rütbələrindən məhrum etmədilər, öz yanlarında kilsə vəzifələrinə təyin etdilər (Matskeviç və başqalarını).

“Əbədi ittifaqa” çar II Aleksandr son qoydu: onun 30 may

1876-cı ildə verdiyi fərmana görə, ukrayna dilində danışmaq, kitab buraxmaq, onu məktəbdə tədris etmək, hətta bu dildə mahnı oxumaq da qadağan olunurdu… Beləliklə, ukrayna dili ildən-ilə daha başadüşülən, ruslar üçün qulağa yatımlı olurdu.

Əgər ukraynalılar, həqiqətən də, başqa yox, məhz slavyan kökənlidirlərsə, onda niyə digər “rus” slavyanları, məsələn, novqorodlular türklər kimi başlarına papaq qoymurlar, türklər kimi çəkmə, şalvar, yanyaxa köynək geymirlər? Niyə onlar türklər kimi həzin mahnılar oxumur, türklər kimi qızğın və təsirli rəqs etmirlər? Niyə novqorodlu üçün at sadəcə yabı, nəqliyyat vasitəsidir, amma qıpçaq üçün (qoy ukraynalı, rus və ya başqa cür adlansın) at onun ruhunun, bədəninin davamıdır, onun ikinci “mən”idir?

Suallar minlərlədir, lakin onlar hamısı tarixin qərəzli surətdə saxtalaşdırılması haqqındadır.

Yalan o qədər ayaq tutub ki, indi heç kəs həqiqətin və cəfəngiyyatın harada olduğunu fərqləndirə bilmir. Baxmayaraq ki hər şey göz qabağındadır, Ukraynada qıpçaq mədəniyyəti qorunub-saxlanılmışdır!

Moskva Rusu ilə Ukrayna arasında XVII əsrdə meydana gələn münasibətlər elə ilk gündən ikimənalı xarakter aldı. Bu, günümüzə qədər davam edir: bir şey danışılır, digər hərəkət edilir. Moskva və onun yüksək dairələri həmişə “kozak torpağının” əhalisinə öz düşmənləri kimi baxmışdır; V.N.Tatişşevin sözlərinə görə, onlardan “Rusiya dövlətinə dəfələrlə qiyamlar və ziyanverici hərəkətlər törənmişdi”. Məhz buna görə ruslar həmişə Ukraynanı “çar əli altında saxlamağa çalışmış”, onlar isə, öz növbəsində, müqavimət göstərmişlər.

Siyasi mədəniyyətdə olan fərqlərə görə iki “qardaş” xalqın yuxarı dairələri bir-birini sadəcə olaraq başa düşmür, bir-birinə etibar etmirdilər. Bu haqda V.N.Tatişşev və V.O.Klyuçevski də yazıblar. Məgər Ukrayna ilə Rusiyanın birləşməsindən sonra “bir getmanın[27] da axıradək öz həyatını təhlükəsiz başa vurmaması və onların heç birinin Kiçik Rusiyada qəbrinin olmaması bunu açıq-aşkar sübut etmir?” Sözgəlişi, “getman” sözü türk dilində “ruhun daşıyıcısı”, xalqın “qeyrətinin daşıyıcısı” deməkdir!

Buna daha aydın bir sübut isə “çerkaşin”, yəni “ukraynalı” ləqəbinin Moskva rəhbərlərinin şüurunda uzun müddət “xain” mənasını daşımasıdır. II Yekaterina öz təlimatında “Kiçik Rusiyanın baş komandanı” Pyotr Rumyantsevə yazırdı ki, rus xalqı “Kiçik rusiyalılara gözəgörünməz nifrət hissi bəsləməyə adət edib”. Sonuncular da eyni hiss ilə cavab verirdilər[28]…

Bu iki “qardaş xalqın” qarşılıqlı antipatiya hissini XIX əsrdə alman səyyahı İohann Kol çox dəqiq ifadə etmişdir: “Malorossiya[29] xalqının Velikorossiya[30] xalqına bəslədiyi ikrah hissi o qədər böyükdir ki, düzü, bunu ancaq milli nifrət kimi xarakterizə etmək olar”[31].

Yaddaşsızlıq – dəhşətli xəstəlikdir, Rusiya bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. Özü də tək o yox. Məşhur fransız tarixçisi Mark Ferro “Dünyanın müxtəlif ölkələrində tarixi uşaqlara necə danışırlar” adlı maraqlı bir kitab yazmışdır. Aydın olur ki, özləri haqda hər şeyi uydururlar. Bu, “rəsmi” tarixin ümumi qəbul edilmiş qaydasıdır.

Mark Ferronun fikrincə, məsələn, Hindistanda tarix mahiyyətdən məhrumdur, özünün əsasına görə isə o, mifikdir. Ərəblərin tarixi “şəkillərdə çəkilmiş tarixdir”. Farslar ölkələrini dünya sivilizasiyasının mərkəzi yerinə qoyurlar. “Bir sıra məğlubiyyətlərə düçar olan Ermənistan həvəslə öz tarixini yüksəldir, ona işıqlı əzabkeş obrazı verməyə çalışır”. Demək olar ki, hər bir ölkə uşaqlara ÖZ tarixini danışır! Buna görə rus tarixçilərini çox da günahlandırmaq olmaz: onlar özləri haqqında başqalarından çox uydurmayıblar. Ola bilər ki, bir az çox.

Lakin… keçmişsiz gələcək olmur, belə ki, məhz keçmiş gələcəyə keçir: zaman bir-biri ilə əlaqəlidir. Tarix – zaman haqqında qeydlərdir və orada baş verən hadisələrdir. Qeydlərdə hadisəni təhrif etmək, hadisəni kəsməklə insanlar zamanı dəyişdirmir, hadisəni dayandırmırlar, onlar öz nəslini yaddaşsızlığa düçar edirlər; deməli, yeni nəsil gələcəyə baxmağı bacarmayacaq.

Lakin bəzən yaddaşsızlıq – yaxşıdır. O, dərmandır, düzdür, zəhərlə qarışıqdır, müsibət yaşamış xalqın ruhi yaralarını sağaldır. Sonralar, zaman keçdikcə zəhər yaddaşda toplanır və ziyan etməyə başlayır… Əlbəttə, keçmişi yada salmaq ağırdır, lakin xalq olaraq qalmaq istəyirsənsə, qonşuların arasında itib-batmaq istəmirsənsə, bu lazımdır.

Qədim türk hikməti öyrədir: “Özgəsininkinin ardınca getsən, özününkünü itirəcəksən”. Qıpçaq xanı Kurya məhz bu sözləri Böyük Çölə yürüşü rüsvayçılıqla başa çatmış və ələ keçmiş rus knyazı Svyatoslavın kəlləsindən düzəldilmiş piyalənin üzərinə yazmağı əmr etmişdi.

Xalqı yaratmaq olmaz. On kitab əsasında bir kitab tərtib etmək olar, lakin on “etnik parçadan” bir xalq yığmaq olmaz: tarixi kök və ənənələrindən məhrum olmuş kütlə xalq deyil. Bu həm Amerika xalqına, həm də istənilən “yeni” xalqa aiddir. O, ideya əsasında yaranmış birlik, ya da siyasi (dövlət) icma olacaqdır. Lakin bundan artıq heç nə ola bilməyəcək.