Səlahəddin Əyyubi

«Səlahəddin məni görüb dedi: «Bu səfərə çıxmağı hamıdan az arzulayan mənəm. İxtiyar öz əlimdə olsa, qətiyyən yürüşə qoşulmazdım»», – o dövrün məşhur ərəb tarixçisi, eyni zamanda sonralar Səlahəddin Əyyubinin bioqrafı kimi tanınan Bəhaəddin Şəddad (1145–1234) belə yazır. «Səlahəddinin həyatı» adlı əsər qələmə almış tarixçi dərhal da əlavə edirdi: «Uca Allah belə buyurur ki, bəzən sizin ürəyinizcə olmayan bir şey sizin xeyrinizə olur». Görünür, bunun başlıca səbəbi Səlahəddinin əvvəlki hisslərinin yenidən güclənməsi idi: o, dinc, ruhani həyat tərzi keçirmək istəyirdi.

Misirə üçüncü səfər zamanı Səlahəddinin ayaqları az qala yerimirdi, sanki onu dara çəkməyə aparırdılar. Gələcək sultan bunu gizlətmirdi də… Sonralar həmin səfərdən söz düşəndə də dəfələrlə bunu etiraf eləmişdi.

Nəhayət, 1168-ci ilin dekabrında Suriya ordusu Misirə daxil oldu. Ancaq gözlənilən qanlı toqquşma baş vermədi: ötən yürüşdə olduğu kimi, bu dəfə də suriyalılar tərəfindən tələyə salınacağından qorxan I Amori 1169-cu ilin yanvarın ilk günlərində ordusunu geri çəkərək Fələstin torpaqlarına qayıtdı. Həmin il yanvarın 8-də Şirkuh təntənəli şəkildə Qahirəyə daxil oldu. Şavir həm firəngləri qovduğuna görə minnətdarlığını ifadə etmək, həm də keçmiş xəyanətlərinin bağışlanması üçün əfv diləmək niyyəti ilə Şirkuhun ayaqlarına döşəndi. Ancaq Şirkuh onu bağışlamaq fikrində deyildi. O bilirdi ki, Şavirin «tövbə»sinin səmimiliyinə inanmaq sadəlövhlükdür və gələcəkdə bunun əziyyətini çəkə bilər.

Bəs, görəsən, Şirkuh dönüklüyü az qala özünə peşə eləmiş Şaviri necə cəzalandırmışdı? Bununla bağlı bir neçə versiya var. Versiyalardan biri belədir: Şirkuhla Səlahəddin vəziri özləri ilə götürüb xəlifə əl-Ədidin sarayına gəlirlər. Xəlifənin yumru və xəstəhal sifəti, qadın səsini xatırladan incə səsi Səlahəddini pis mənada heyrətləndirir.

«Sən bizi köməyə çağırmışdın. Budur, biz gəlmişik!» – Şirkuh xəlifəyə deyir. Əl-Ədid ona təşəkkür edib mükafat olaraq nə istədiklərini soruşur, Şirkuh cavab verir: «Şavirin başını!» Xəlifə əl işarətiylə razılığını bildirəndən sonra vəzirin kəlləsi qoparılır. Deyilənə görə, Şirkuh vəzirin başını bədənindən şəxsən öz əliylə ayırmışdı…

Yeri gəlmişkən, Şavirin kəlləsi barədə də iki rəvayət var. Bir rəvayətdə deyilir ki, Şirkuh keçmiş düşməninin kəsik başını bütün Qahirəyə nümayiş etdirmiş, bununla da verdiyi sözü tutduğunu – qətlə yetirilən elçisinin qisasını artıqlaması ilə aldığını göstərmək istəmişdi. Başqa bir rəvayətə görə, vəzirin kəlləsi Bağdad xəlifəsinin sarayına göndərilir.

Misirdə qəbul edilmiş qaydalara görə vəziri devirən adam onun yerini tuturdu. Beləliklə, 1169-cu il yanvarın 18-də Şirkuh Şavirin yerinə keçdi və Misirdə faktiki hakimiyyət sahibi oldu. Bununla da çoxdankı arzusu həyata keçdi.

Həmin vaxt Şirkuhun ixtiyarında Nurəddinin iki min süvarisi, altı min muzdlu türkmən atlısı, beş yüz məmlük, bir neçə min kürd döyüşçüsü vardı. Bu qədər böyük bir ordunu nə iləsə saxlamaq lazımdı: sərkərdələrdən tutmuş sıravi əsgərlərə qədər hər kəsi maddi cəhətdən razı salmaq lazımdı, əks halda fərarilik baş alıb gedə bilərdi. Şirkuh isə böyük sərkərdə olsa da, dövlət işlərindən başı çıxmırdı. Üstəlik, dövlət işləri ilə məşğul olmağa həvəsi də yoxdu. Buna görə də Misirin idarəçilik məsələləri 31 yaşlı Səlahəddinin üzərinə düşürdü. Atasından öyrəndikləri, kitablardan aldığı biliklər, Nurəddinin sarayında topladığı təcrübə indi onun əməlli-başlı karına gəldi. Çox keçmədən Misirin faktiki hökmdarı artıq Səlahəddin idi. Şirkuhun başı isə bir-birini əvəzləyən ziyafətlərə, təmtəraqlı məclislərə qarışmışdı. Ət yeməklərinə düşkün olan yeni vəzir yeməklə doymur, bəs deyincə şərab, şərbət içirdi. Hər belə ziyafətdən sonra mədəsində kəskin ağrılar başlayır, yaxın adamları ona pəhriz saxlamasını məsləhət görsə də, bu öyüdləri bir qulağından alıb digərindən ötürürdü. Nəticədə 1169-cu il martın 23-də növbəti ziyafətdən sonra Şirkuhu qəfildən öskürək tutdu və yerə yıxıldı…

Onun qəfil ölümü ordunu yasa batırdı və qarışıqlığa səbəb oldu. Vəzirin dəfnindən sonra əmirlər məsləhətə yığışdılar. Uzun-uzadı çıxışlardan sonra Səlahəddin yeni vəzir seçildi. Bunun bir neçə səbəbi vardı. Birincisi, demək olar, onların heç birinin şübhəsi yoxdu ki, son nəfəsdə macalı olsaydı, Şirkuh da qardaşı oğlunu öz varisi elan edərdi. İkincisi, Səlahəddin onsuz da dövlət məsələləri ilə yaxından məşğul idi, qısa müddətdə bir çox uğurlara imza atmış, xeyli islahatlar aparmış və Misirin idarəçiliyində özünəməxsus yeniliklər etmişdi. Bütün bunlar isə çoxları tərəfindən təqdirlə qarşılanırdı. Üçüncüsü, əmirlər öz yerində, hətta xəlifə əl-Ədidin müşavirləri də Səlahəddinin namizədliyi üzərində dayanırdılar. Onlar belə düşünürdülər ki, hərbi və siyasi işlərdən yaxşı baş çıxaran Şirkuhla müqayisədə Səlahəddin hələ çox təcrübəsizdir. Bu səbəbdən də onu asanlıqla öz təsirləri altına ala biləcəklərini, beləliklə də, gizli istəklərini (məsələn, xəzinə pulları üzərində nəzarəti) rahatca həyata keçirəcəklərini zənn edirdilər.

Beləliklə, Şirkuhun dəfn mərasimindən dərhal sonra Səlahəddin xəlifə sarayına dəvət olundu və qızıl işləməli vəzir türbanı (çalmanı) təntənəli şəkildə onun əyninə geyindirildi. Bunun ardınca hakimiyyət atributlarının hamısı – qiymətli daş-qaşla bəzədilmiş xəncər, qılınc, ipək paltar və s. yeni vəzirə təqdim edildi. Təntənəli mərasimdən sonra Səlahəddin sultan elan edildi və ona «əl-məlik ən-nəsr» (müzəffər hökmdar) ləqəbi verildi.

Səlahəddin Misirin mütləq hakiminə çevrilir

Əmisinin qəfil ölümü hamıdan çox Səlahəddini sarsıtmışdı. Onun kədərli sonluğundan ibrət götürüb yeməyinə xüsusi fikir verməyə başladı, şərabdan imtina etdi, mütəmadi pəhriz saxlamağa başladı. Üstəlik, islamın mühüm buyruqlarına bircə-bircə əməl etməyi qərara aldı. Səlahəddin düşünürdü ki, bu ona gözləmədiyi halda hakimiyyət bəxş edən Allaha da xoş gedər. Çox keçmədən isə gənc sultan yalnız bir şey barədə – müsəlman torpaqlarını xaçlılardan qurtarmaq haqda fikirləşirdi. O özünü inandırmışdı ki, bu müqəddəs vəzifəni Uca Yaradan Dəməşq və Hələbin hakimi Nurəddinə yox, məhz Misirin yeni hökmdarına tapşırıb. Bəhaəddin Şəddad yazır ki, bir dəfə Səlahəddinin belə dediyini öz qulaqları ilə eşidib: «Allah Misirin hakimiyyətini belə asanlıqla mənə bəxş edəndə anladım ki, o, müsəlman aləmini də kafirlərdən məhz mənim əlimlə təmizləmək istəyir».

Fərqli salnamələr və tarix kitablarından oxuyuruq ki, Misirdə hakimiyyətə gəldiyi ilk aylar Səlahəddin üçün çox ağır keçib. Həmin dövrdə o, dövlət işlərində böyük səriştəsi olan, üstəlik, saray çəkişmələrindən yaxşı baş çıxaran atası Nəcməddin Əyyubun köməyinə ciddi ehtiyac duyurdu. Üstəlik, doğma ailəsindən və bütün qəlbi ilə bağlandığı Dəməşqdən uzaqda özünü olduqca tənha hiss edirdi. Lakin möhkəm iradəsi sayəsində Səlahəddin idarəçilik işlərini axsatmamağa çalışır, hələ əmisinin dövründə başlanan islahatları davam etdirirdi. Tezliklə onun bir çox öndərlik xüsusiyyətləri üzə çıxmağa başlamışdı: Səlahəddin bacarıqlı, işgüzar adamları boşboğaz və yaltaqlardan dərhal fərqləndirir, vəzifələrə təyinat zamanı yalnız birincilərə üstünlük verirdi. Nəticədə gənc sultan qısa vaxtda ətrafına kifayət qədər savadlı kadr toplaya bildi. Ən əsası isə ona tabe olan ordunu gücləndirdi, əsgərlərin sayını artırdı. Həmin dövrdə hər əmirin qoşunu onun öz adıyla adlanırdı. Bu səbəbdən də Səlahəddinə tabe olan qoşun «səlahiyyə» adlandırıldı. Misir yeni işğal olunduğu zaman «səlahiyyə» cəmi 500 döyüşçüdən ibarətdi. Əmisi Şirkuh Əsədəddinin ordusu isə «əsədiyyə» adlanırdı, 1000 döyüşçüsü vardı. Misirdəki Suriya ordusunun əsasını isə «nuriyyə» təşkil edirdi, çünki onu Dəməşq hakimi Nurəddin şəxsən yaratmışdı, baş sərkərdəsi də elə onun özü idi.

Səlahəddin Misir vəziri elan olunduqdan sonra «nuriyyə» yeni sultana sadiqliyini açıq şəkildə bəyan etmişdi. Lakin gənc vəzir anlayırdı ki, «nuriyyə» o vaxta qədər ona sadiq olacaq ki, onun özü də Nurəddinə sədaqətli olsun, Dəməşq hakiminin əmrlərindən çıxmasın. Odur ki Səlahəddin vaxt itirmədən «səlahiyyə»ni sayca gücləndirməyə başladı. Bu məqsədinə çatmaq üçün isə xeyli səxavətli davranır və Misir xəzinəsindən kifayət qədər qızıl xərcləyirdi.

Beləliklə, Qahirədəki hakimiyyətini günü-gündən gücləndirən gənc vəzirin davranışları xəlifənin ətrafını narahat etməyə başladı. Onlar Səlahəddini yaxşı tanımadıqlarını indi anlayırdılar. Artıq əl-Ədidin əyanları həm Səlahəddindən, həm də suriyalı gəlmələrdən necə qurtulmaq barədə fikirləşirdilər. Sultan da bunun fərqində idi. Onu ən çox qıcıqlandıran nubiyalı10 hərəmağası Naci idi. Naci xəlifə üzərində böyük təsirə malik idi. Şayiələr gəzirdi ki, o, əl-Ədidi hələ uşaq ikən əsrara11 alışdırmışdı. Buna görə də hərəmağasından asılı vəziyyətə düşmüşdü. Halbuki həm xəlifənin, həm də digər əyanlarının Nacidən ehtiyatlanmasının daha ciddi səbəbi vardı. Belə ki, hərəmağası 40 minlik süvari və 30 minlik piyada qoşuna sahib idi. Əsasən, qaradərililərdən ibarət olan, yaxşı təlim görmüş bu nubiyalı döyüşçülər öz ailələriylə birlikdə Qahirənin ayrıca bir məhəlləsində yaşayırdılar.

Naci gecə-gündüz gənc vəzirdən can qurtarmağın yollarını axtarırdı. Axırda Şavir kimi Qüds kralı I Amorinin ətəyindən yapışmaq qərarına gəldi. Ona belə bir məzmunda məktub yolladı: «Əgər firənglər Qahirə üzərinə yeriyərsə, nubiyalılar da daxildən qiyam qaldırar. Bununla da Səlahəddinin işini bitirə bilərik».

Səlahəddinin xəlifə sarayındakı casusları Nacinin bu niyyətini öyrənib vəzirə xəbər apardılar. Sultan dərhal hərəmağasının adamlarının həbsini əmr etdi. Ardınca Nacinin şəhərkənarına çıxacağı vaxtı gözləyib onu elə yerindəcə öldürməyi tapşırdı. Bu tapşırıq tezliklə yerinə yetirildi. Hərəmağasının ölüm xəbəri nubiyalılar arasında böyük səs-küyə səbəb oldu. Nubiyalı əsgərlər hərəmağasının qaradərili olduğu üçün öldürüldüyünü bəyan etdilər. Bildirdilər ki, ağdərili Səlahəddin və adamları buna görə cavab verməlidirlər. Səlahəddin nubiyalı sərkərdələrə məktub yollayıb onlara izah etdi ki, Allah qatında müsəlmanların dərisinin hansı rəngdə olmasının heç bir fərqi yoxdur. Yeganə fərq möminlərlə kafirlər arasındakı fərqdir. «Bir sözlə, Naci qaradərili olduğuna görə yox, kafirlərlə işbirliyində olduğuna görə cəzalandırılıb», – məktubda deyilirdi.

Lakin nubiyalılar Səlahəddinin məktubuna əhəmiyyət vermədilər və yaxşı silahlanmış şəkildə suriyalıların məskunlaşdığı məhəllələrə sarı irəliləməyə başladılar. Əslində, bu, Səlahəddin üçün gözlənilməz deyildi. Odur ki qoşununu əvvəlcədən hazır vəziyyətə gətirmişdi. Suriyalılar nubiyalılardan sayca az idilər. Onlar Nacinin döyüşçülərini ox yağmuru ilə qarşıladılar. Beləcə, Qahirə küçələrində qanlı döyüşlər başladı və bu vuruşma bir neçə həftə davam etdi. Nəhayət, suriyalılar yavaş-yavaş nubiyalıları öz məhəllələrinə doğru sıxışdırmağı bacardılar. Qətlə yetirilmiş hərəmağasının əsgərləri axırda təslim olmaq məcburiyyətində qaldılar. Hər iki tərəf bu döyüşlərdə çoxlu itki verdi. Bununla belə, həm fitnəkar hərəmağasının öldürülməsi, həm nubiyalı döyüşçülərin qaldırdığı qiyamın qətiyyətlə yatırılması istər sərkərdələr, istərsə də sıravi döyüşçülər arasında Səlahəddinin nüfuzunu daha da yüksəltdi. Üstəlik, vəziri Misirin mütləq hakiminə çevirdi. Bununla belə, onun vəziyyəti hələ də xeyli dərəcədə qeyri-müəyyən idi. Məsələ burasındadır ki, Səlahəddin Misirə Dəməşq hakiminin – Nurəddinin əmriylə əmisinə qoşulub gəlmişdi. Belədə formal da olsa, onun əmirlərindən biri sayılırdı. Lakin hakimiyyətin şirinliyini dadan Səlahəddin artıq özünü kimdənsə, o cümlədən Nurəddindən asılı vəziyyətdə görmürdü. Bu vəziyyətdən çıxış yolu axtaran sultanın qarşısında bir neçə əngəl vardı. Maneələrin ən böyüyü isə o idi ki, ətrafındakı suriyalı əmirlər Misirdə şiəliyi ləğv edib yerində «əsl» islam məzhəbini – sünniliyi bərqərar etmək istəyirdilər. Elə Nurəddinin də istəyi bu idi. Ona görə də Səlahəddinə dəfələrlə təklif eləmişdilər ki, xəlifə əl-Ədidi gizlicə aradan götürsün, bununla da Misir «həqiqi» xəlifənin – Bağdad xəlifəsinin təsir dairəsinə keçsin. Lakin bir sıra səbəblər üzündən Səlahəddin bu təklifi qəbul etməyə tələsmirdi. Birincisi, o, əlini gənc xəlifənin qanına bulaşdırmaq istəmirdi. Xəstəhal bir şəxsə əl qaldırmaq, sui-qəsd təşkil etmək Səlahəddinin xarakterinə zidd idi. İkincisi, əl-Ədid hələ ki ona mane olmur, əksinə, bütün qərarları ilə hesablaşırdı. Elə isə, onu aradan götürmək nəyə lazımdır?! Üçüncüsü: Səlahəddin anlayırdı ki, əl-Ədidin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması Nurəddinin özünü Suriya ilə bərabər Misir sultanı da elan etməsinə gətirib çıxara bilərdi. Belədə isə Səlahəddin tamamilə ondan asılı vəziyyətə düşəcəkdi. Nurəddinə savaş açmaq barədə isə hətta düşünməyə də dəyməzdi: çətin ki gənc vəzirin suriyalılardan ibarət ordusu Dəməşq hakiminə qarşı döyüşməyə razı olardı. Nəhayət, dördüncüsü, şiəlikdən sünniliyə qəfil dönüş bu iki məzhəbin tərəfdarları arasında qarşıdurmaya, hətta vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxara bilərdi.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Səlcuqlar – XI əsrin ortalarından etibarən Kiçik Asiya ərazisində, İran və İraqda böyük dövlət qurmuş köçəri türkmən qəbilələri

2

Atabəy – Böyük Səlcuq dövlətinin süqutu (1154-cü il) nəticəsində meydana gəlmiş sultanlıqların başçılarının titulu

3

Fatimilər – 909–1171-ci illərdə, əsasən, Şimali Afrikada mövcud olmuş xilafət. Tunisdə qurulmuş, 996-cı ildə paytaxtı Qahirəyə köçürülmüşdür. Hazırkı Mərakeş, Əlcəzair, Liviya, Livan və Misirlə yanaşı, sonralar indiki İordaniya, Fələstin, Suriya, eləcə də Siciliya, Malta, Korsika və Sardiniyanı da öz hökmranlığı altında birləşdirmişdir. Fatimilər şiə məzhəbinə mənsub idilər. Bu dövlət adını Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fatimədən götürmüşdür.

4

Cəngavər – orta əsrlərdə Qərbi və Mərkəzi Avropada hərbi-zadəgan silkinə mənsub şəxs, ağır silahlı süvari döyüşçü

5

Dinar – keçmişdə Yaxın Şərqin bəzi ölkələrində qızıl pul

6

Sufi – burada: dindən, dini göstərişlərdən əsla kənara çıxmayan adam

7

Səlib yürüşləri – Qərbi Avropa ölkələrinin Fələstini və başqa əraziləri istila etmək məqsədilə 1096–1272-ci illərdə Yaxın Şərqə hərbi səfərlərinin ümumiləşdirilmiş adı. Tarixdə cəmi səkkiz Səlib yürüşü məlumdur.

I Səlib yürüşü ovaxtkı Roma papası II Urbanın çağırışı ilə 1096-cı ildə başlayıb, üç il davam edib və xristianların Qüdsü ələ keçirməsi ilə nəticələnib.

1147–1150-ci illəri əhatə edən II Səlib yürüşü zamanı xristianlar biabırçı məğlubiyyətə uğrayaraq ölkələrinə əliboş geri dönüblər.

1189–1192-ci illəri əhatə edən III Səlib yürüşünün məqsədi Qüdsü Səlahəddin Əyyubinin əlindən geri almaq idi. Xaçlılar Akka başda olmaqla bir çox əhəmiyyətli şəhəri tutsa da, Qüdsün yenidən ələ keçirilməsinə nail ola bilmədilər.

Ümumiyyətlə isə xristianlar yalnız VI Səlib yürüşü zamanı (1228–1229) Qüdsü tutmağa nail oldular. Lakin 1244-cü ildə müsəlmanlar bu müqəddəs şəhəri geri almağı bacardılar.

8

Bədəvi – köçəri, çöllü

9

Cihad – dini əqidə uğrunda müharibə, dini yaymaq yolunda səfərbərlik

10

Nubiya – Afrikanın şimal-şərqində, müasir Misirin cənubunda, Sudanın şimalında yerləşən bölgə

11

Əsrar – yarpaqlarından narkotik maddə alınan bitki