Медиаконвергенция шароитида газеталар таҳририятининг иқтисодий-молиявий аҳволи: муаммо ва ечимлар

4. Таҳририятнинг асосий капитали. Бунга бино, босмахона, моддий-техник базани киритиш мумкин. Таҳририятнинг бойлиги ишлаб чиқариш қувватини оширишга хизмат қилади.

5. Фан, техника, менежментда ўсиш. Бу ахборий маҳсулот ва товарлар бозорида ўз ўрнига эга бўлиш, рақобатбардошликни таъминлаш, фойда олишда муҳим ўрин тутади.

6. Оммавий эҳтиёж. Газетачилик саноати ёки бизнесида ҳал қилувчи омил. Агар омма маънавий жиҳатдан газета ўқишга эҳтиёж сезмаса, газеталарнинг уриниши бесамар кетиши мумкин.

Таҳририятнинг чиқимлари:

Тижорийлашув асослари, унинг модели ва кўринишлари, амалга ошиш шакллари тўғрисида кўплаб илмий изланишлар олиб бориш мумкин. Аммо бизнинг олдимиздаги асосий масала медиаконвергенция шароитида газеталар таҳририятининг иқтисодий-молиявий аҳволи, муаммоларни ўрганиш, таҳририятларнинг иқтисодий-молиявий тараққиёт хусусиятларини тадқиқ этиш, тижорийлашув ҳодисасини замонавий матбуот мисолида кўриб чиқишдир.

Бугун газеталарнинг ликвидлик (пулга айлана олиш) рентабеллик (фойдалилик, ўз харажатини ўзи кўтариш), иқтисодий барқарорлик ҳолати қониқарли эмас. Кўпчилиги банкрот ҳолатида.

Рентабеллик иқтисодиётда қуйидаги формула билан аниқланади:

Р (РЕНТАБЕЛЛИК) = Ф (ФОЙДА) /Х (ХАРАЖАТ) Х 100%

Кўплаб газета таҳририятлари баланси, бюджети жуда кам фойда кўрсаткичи ёки зарар билан ишлаётгани кўринади. Натижада босма нашрлар ўз ходимларини 40 фоиз қисқартирди15. Ўзбек матбуоти йиллар давомида шаклланган авторитар, либертиан, ижтимоий масъулият ва тоталитар назариялар таҳлили жараёнида дунё оммавий ахборот воситалари аллақачон ижтимоий масъулият жараёнига қадам қўйгани, лекин бунгача салкам 300 йиллик йўлни босиб ўтгани алоҳида таъкидланади. Биз эса «йўлдан адашган» тоталитар назариядан бор-йўғи 30 қадам узоқлашдик, холос. Лекин асосий гап бунда эмас. Гап шундаки, назария ҳамиша босиб ўтилган йўл таҳлилига асосланади. Глобаллашув жараёнини бошдан кечираётган бугунги дунё шиддати эса қолипларга сиғмайди. Замон шитоб билан илгарилаб боряпти. Манфаатлар кураши, бешафқат рақобат ҳар жабҳада ўз руҳини намоён этмоқда. Шу маънода, ижтимоий масъулият назарияси ҳам янгиланиб, юксак инсонпарварлик ва гуманизм ғоялари устуворлик касб этаётганини ҳам илғаш қийин эмас.

АҚШ профессионал журналистлари миллий жамияти президенти Жанет Марие Таркунийонинг фикрича, «Журналистлар дипломат эмас. Улар ўз мамлакатлари фойдаси учунгина хизмат қилишмайди. Қолаверса, улар сиёсий партиялар, ижтимоий гуруҳлар қизиқишлари ёки ўз шахсий манфаатлари қобиғида қолиб кетмаслиги лозим. Улар учун асосий мезон – одамларнинг тинч-тотув ҳаёти. Айниқса, воқеалар ёмонлик тарафига ўта бошлаганда, келишувлар ҳеч қандай натижага олиб бормаганида ёки вазият чигаллашган бир вазиятда журналист воқеалар ривожини ўз хулосаларига таянган ва пухта текширган ҳолда ёритиши лозим. Журналист фақатгина биринчи бўлиб хабарларни етказишгагина эмас, балки ўзи билдираётган хулосанинг қонунга қанчалик мос эканига ҳам эътибор қаратиши керак».

«Босма ОАВ ўлимини прогноз қилаётганларнинг асосий далили бу, албатта, таҳририятнинг хавотирли иқтисодий инқироз ҳолати, тиражларининг тушишидир»16. Жаҳон газета ва янгиликлар ассоциацияси ёши катта аҳолининг ярмидан кўпи ҳар куни газета ўқишини аниқлаган. Онлайн ва қоғоз нашрлар ўртасида кураш кетмоқда17.

Биринчи ёндашув. Ўқувчига тезкор маълумотни етказишда, электрон шаклдаги ОАВнинг бугун ҳар томонлама устунликка эга бўлаётганини ҳам тан олишимиз керак. Чунки тезкорлик учун техник шароит борасида ҳам, ўқувчига етиб бориш шаклида ҳам, муштарийлар билан муносабат ўрнатиш имкониятидан тортиб, маълумотни тақдим этиш форматлари бўйича ҳам электрон ОАВ анча устунликка эга. Шунингдек, айнан интернет сайтларига замонавий бошқарув анча эрта кириб келди ва улар молиявий томондан ўзини ўзи мустақил таъминлаш йўлида анча қадам босиб ҳам қўйди. «Сайтлар халқимизга энг тўғри маълумотларни етказиш, уларнинг маънавиятини юксалтириш вазифасини бажармоқда, шунинг учун уларни асрашимиз керак, йўқолиб кетмаслиги лозим», деб бонг урилмаяпти, ҳар ҳолда. Рақобат ва эркин бозорда ўрнини топа олгани яшаб кетяпти, акс ҳолда, йўқ.

Бу тушунарли. Масаланинг асосий қисми бор – босма нашрлар керакми? Аслида савол бу шаклда қўйилмаслиги лозим. Керак ёки керак эмаслигини ҳамма учун кимдир ҳал қилиши нотўғри. Босма нашрлар ҳам мазкур шартлар асосида яшай олса, яшаб кетсин. Ҳеч ким қаршилик қилмаса керак. Асосий эътирозлар мана шу ерда келиб чиқади. Босма нашрларга қарши, деб таъриф берилаётган ҳеч ким аслида бу шаклга қарши эмас. Эътироз газеталарнинг бошқарув шакли ва бунинг оқибати сифатида вужудга келаётган бугунги матнларга қаратиляпти. Биринчиси – мажбурий обуна. Яъни маълум газетанинг менга керак ёки керак эмаслигини, қизиқ ёки қизиқ эмаслигини бошқа биров белгилайди ва мажбуран обуна қилдиради. Ўқийманми-йўқми, мен ўша нашрни сотиб олишим шарт. Сабаби – ўша газетани асраш кераклиги18.

Амалиётчи мутахассис Қаҳрамон Асланов таъкидлаганидек, иккинчи эътироз биринчисидан келиб чиқади. Мажбурий обуна қилдиришда газеталарга маъмурий ресурси билан ёрдам берадиган ҳоким ёки бошқа амалдорнинг фаолияти кейинчалик ўша нашрларда холис баҳоланиши мумкинми?

Нашрлар бюджетдан молиялаштирилган тақдирда ҳам мазмунан ўзгармайди. Бюджет ҳам халқнинг пули ва бу ҳам мажбуран газета ўқитишдан ёки халқ пулини ноўрин сарфлашдан фарқланмайди. «Тирик қолиши» қайсидир давлат амалдорига ёки маҳаллий ҳокимларга қараб қолган нашрдан холис баҳони ёки халқ дардини кутишд мантиқдан эмас.

Агар мана шу икки эътироз (эътибор берсангиз, бу эътирозлар маданиятга, маънавиятга, журналистикага, қадриятларга, менталитетга қаратилмаган) амалда ўринсиз ҳолга келса, босма нашрлар ўз-ўзини қоплаб, яшай олса, яна минг йил турса ҳам ҳеч кимнинг қаршилиги йўқ.

Газетачилар айтаётган фикрлар, бу форматнинг даври ўтмаганини исботлаш учун келтирилган «чет элнинг фалон нашри миллион нусхаларда чиқаётгани» ҳам аслида ўша раддиячиларга танбеҳ ва ўрнак бўлиб янграши лозим. Улар замонамизнинг технологик ўзгаришларига мослаша олди, тўғри маркетинг сиёсати орқали шу шароитда ҳам яшаб қолиш йўлини топди. Дарвоқе, жаҳоннинг машҳур босма нашрлари ўзларини қадрият санаб, интернетни ёмонлаб ўтирмади. Ўз сайтларини очди ва айтиш мумкинки, нашрни ўша чўққида ушлаб туриш учун электрон имкониятлардан фойдаланди. Лекин аслида улар газетани эмас, аксинча, газета уларни ҳимоя қилиши, келажакка ишонч уйғотиши, молиявий барқарор шароит тақдим этиши лозим.

Хусусий газеталардан ташқари деярли барча газета мажбурий обуна ҳисобига кун кўради. Мажбурий обунани уюштириб бериш эса йирик ташкилотлар ва туман ҳокимликлари зиммасида. Туман ҳокимлари республика газета-журналларидан ташқари вилоят ва туман нашрининг ҳам обунасини уюштириб беради. Эвазига «сиздан угина – биздан бугина» қабилида келишув вужудга келади. Ўша ҳоким ёки бошлиқ раҳбарлик қилаётган туман ёки корхона ҳақида газеталарда танқидий материал чиқмайди. Тумандан таҳририятга аҳолидан мурожаат тушса бориб ўрганилмаслиги табиий. Халқ ҳам буни жуда яхши билади, шунинг учун таҳририятларга мурожаат йўлламайди.

Хуллас, кейинги обуна мавсумигача газета чиқариш ва кун кўриш учун етарли пул тўплангач, газета пайдарпай янгилик ва мақолалар билан тўлдирилиб, чоп этилади. Айрим газета раҳбарларига ҳаттоки нашрнинг ўқувчиларга бориб етаётгани ёки етмаётгани ҳам қизиқ эмас. Муштарийлар билан қайта алоқа йўқ, газетада ёритилаётган масалалар жуда камдан-кам ҳолатда резонанс келтириб чиқаради. Шунинг учун мажбурий обунанинг йўқотилиши газета таҳририятларининг муқаррар касод бўлишига, ходимларининг ишсиз ва маошсиз қолишига олиб келади. Юқорида таъкидлаганимдек, бу – босма нашрларда иш қандай ташкил қилиб келинаётганининг умумий манзараси. Пировард натижада кимдадир аҳвол яхшироқ, кимдадир ёмонроқ.

Лекин бу гаплардан асло босма нашрдаги журналистлар ишни эплолмайди, деган хулосага келмаслик керак. Газета таҳририятларида ҳам жуда мулоҳазакор, саводли, чиройли ва резонансли мақола ёзадиган кучли журналистлар кўп. Энг қизиғи, ҳали ҳам онлайн маконда бўш ўрин бисёр. Уларни савиясиз маҳсулотлар тақдим этаётган, мактаб ва устоз кўрмаган дилетант ёшлар эгалламоқда. Забардаст қаламкашларга савод ва савия қандай бўлишини ўшаларга ҳам, халққа ҳам кўрсатиб қўйиш учун кўп ҳам жон куйдириш керак эмас.

Айни карантин кунларида ахборот маконида газеталар нечоғлиқ замондан ортдалиги яққол намоён бўлмоқда. Кунига уч марта касалланганлар сони эълон қилиб турилди. Сайтлар ва каналлар рақамлар ва янгиликлар эълон қилингани заҳоти аҳолига етказмоқда. Ойда 4 марта чиқадиган газета нима қила оларди бу шароитда? Аслида кундалик газета ҳам эплай олмайдиган иш. Интернет аллақачон ҳар бир хонадонга кириб борган оммавий ахборот воситасига айланиб бўлган.

Мажбурий обунасига ҳам, яхши таҳлилий мақолалар ёритилаётганига қарамасдан кечикиб етказилаётганига ҳам кўниш мумкиндир. Лекин газеталарнинг оёғига тушов бўлаётган яна бир нарса – унинг ўқувчиларга етказилиши жуда катта муаммоларга сабаб бўлаётганидир. Чунки почта аввалгидек ишламаяпти.

Босма нашрларнинг энг асосий устунлиги, феномени унинг юқори даражада ишончлилиги бўлиб келмоқда. «Асрлар давомида мисқоллаб тўпланган ишонч, журналист томонидан ёзилган сўзнинг муҳаррир, мусаҳҳиҳлар томонидан ҳижжалаб текширилгани босма нашрларнинг ютуғидир. Ҳалигача блог соҳасида ишончнинг гигант етишмовчилиги кузатилмоқда»19.

Ахборот асрида яшаяпмиз. Ўлчовлар ўзгарган. Ҳозир ўзбекча битилган матнни хоҳ у кириллча, хоҳ лотинча имлода бўлсин, Google исталган тилга таржима қилмоқда. Яхшироқ нарса ёзиб, наинки Ўзбекистонни, балки дунёни забт этиш мумкин. Совет давридаги 100—200 минглаб тиражлар тушга кириб чиқади ҳануз. Ҳалигача «Ўзбекистон адабиёти ва санъати”нинг миллионлаб тиражи ҳақида гапириб юрадиганлар бор (бунда газеталар дотация билан чиққани, эвазига йиллик обуна пули арзимас мири бўлгани, муқобил танлов йўқ бўлганини ҳеч ким гапирмайди).

Амалиётчи мутахассис Шуҳрат Шокиржонов таъкидлаганидек, газета молиявий жиҳатдан мустақил бўлиши керак. Ана шунда маҳаллий раҳбарлар билан тузилган пинҳона келишувлар ўз-ўзидан парчаланади. Таҳририят бировнинг қўлига қараб қолмасдан чинакам мустақил ОАВга айланади. Бинобарин, айрим муттаҳам раҳбарлар ўзларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатларини қўрқиброқ амалга оширади. Тикланаётган тўртинчи ҳокимият янада мустаҳкамланади. Таҳририят ҳам халқ ишончини қозониб, мухлислар ҳам орттиради.20

Давлат улуши мавжуд газета таҳририятлари сотувга қўйилган. Ҳозир, айниқса, туманларда кимнингдир бу маҳаллий нашрларни харид қилиши саволли ҳолат.

Босма нашрлар ва интернет қарама-қаршилиги бўйича ҳолат бизда худди шундай. Босма нашрлар ўзига хос тарзда қадрият сифатида намоён қилинмоқда. Ҳозир босма нашрларга келган кўргуликларнинг бошида халқнинг ишончи йўқотилгани турибди. Ишончни қозониш учун танланган восита (обунага мажбурлаш ва эвазига кечикиб борадиган қоғоз) ўзини мутлақо оқламайди. Хуллас, изланиш, изланиш ва яна изланиш керак. Журналистлар ўз касбий маҳоратини ошириши лозим. Улар индивидуаллашуви зарур. Энг аввало, ўзининг ҳуқуқий билимини ошириши керак. Замонавий журналист фақат ёзарман эмас, салкам юрист бўлмоғи шарт. Журналист нафақат чиройли ифодалай олиши, фото ва видеога олишни, овоз билан ишлашни ҳам ўрганиши лозим. Замон шуни тақозо қилмоқда. Онлайн нашрларда аллақачон журналистларнинг катта ўрни бор. Катта футбол жамоаларида юлдуз тўптепарлар катта маош эвазига шартнома асосида трансфер қилинганидек, журналистлар аллақачон манфаатли таклифлар билан бир таҳририятдан иккинчисига ишга ўтмоқда. Босма нашрлардаги етук журналистлар ҳам ўз «мени”ни намойиш этиб, отилиб чиқиши лозим. Қайси таҳририят шундай журналистларни бир жойга тўплай олса, яшаб кетади. Йўқса, футболдагидек қуйи лигага равона бўлади.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Примечания

1

https://www.pv.uz/uz/news/gazeta-taraiet-indeksimihttps://www.pv.uz/uz/news/gazeta-taraiet-indeksimi

2

http://uza.uz/oz/politics/matbuot-va-ommaviy-akhborot-vositalari-khodimlariga-27-06-2019

3

https://www.pv.uz/uz/news/gazeta-taraiet-indeksimi

4

https://m.kun.uz/news/2020/05/28/koronavirus-sababli-avstraliyada-100dan-ortiq-gazetani-chop-etish-toxtatiladi

5

http://uza.uz/oz/politics/matbuot-va-ommaviy-akhborot-vositalari-khodimlariga-27-06-2019

6

Киверин В. И. Экономика редакции газеты. Учебное издание. М.: Аспект Пресс, 2002. Основы медиабизнеса: учебник для студентов вузов / под ред. Е. Л. Вартановой / Е. Л. Вартанова, А. В. Вырковский, В. Л. Иваницкий и др. – Аспект Пресс Москва, 2014. – 400 с. ISBN 978-5-7567-0724-3 Демина И. Н. Экономика предприятий средств массовой информации. – Иркутск, 2001; Иваницкий В. Л. Основы бизнес-моделирования СМИ: Учеб. пособие для студентов вузов. – М.: Аспект-Пресс, 2010.

7

Аникеева-Науменко Л. О., Пересветова Е. Б. Международный маркетинг: Учебное пособие для бакалавров – М.: МГУПС (МИИТ), 2015. – 275 с., Авдюкова, А. Е. Интегрированные маркетинговые коммуникации. [Электронный ресурс]: учебное пособие / А. Е. Авдюкова; Урал. гос. пед. ун-т. – Электрон. дан. – Екатеринбург: [б. и.], 2018. – 1 электрон. опт. диск (CDROM)., Беляев В. И. Маркетинг: основы теории и практики: учебник / В. И. Беляев. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: КНОРУС, 2010. – 680 с. Бест, Роджер. Маркетинг от потребителя. Пер. с анг. – М.: Манн, Иванов и Фербер, 2018. – 696 с, Жарников Д. С. и. др. Маркетинговые коммуникации: Учебник / Под ред. И.Н.Красюк. -М.: ИНФРА – М, 2014. – 272 с, Эргашходжаева Ш. Ж., Самадов А. Н.,Алимходжаева, Н.Э., Шарипов И. Б. «Маркетинг коммуникацияси» Ўқув қўлланма. —Т.: «ИҚТИСОДИЁТ», 2019. 418 б.

8

Grant А., Wilkinson J. Understanding Media Convergence. N.Y.: Oxford University Press, 2008. 17. Quinn S. Convergent Journalism: The Fundamentals of Multimedia Reporting. New York: PeterLang, 2018. 23.Вартанова Е. Л. К чему ведет конвергенция СМИ? // Информационное общество. 1999. Вып. 5. С. 11—14. 72.Саенко А. Н. Электронная конвергенция электронных ПР-текстов. Вiсник ХНУ. 2009. №848.

9

Василев Г. А., Поляков В. А. Основы рекламы. Учеб. пособ. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. -132 с., Донцев А. И., Овчаренко А. Н. экономические результати рекламной восприимчивости. – Москва: Эксмо, 2007. -125 с., Ефремовой. Т., Ефремова Ф. Современный толковый словарь русского языка. http://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova. 2000. Клод Хопкинс. Научная реклама. Телескоп: наблюдения за повседневной жизнью петербуржцев. – Москва, 2006. №4. С.45 —57 Каримова Л. И. Социально-психологические и этнопсихологические особенности социальных представление и устоновок личности по отношению к рекламе. Кандидатская диссертация.. – Ташкент, 2003. – 150 с.

10

Журналистика и конвергенция: почему и как традиционные СМИ превращаются в мультимедийные / под ред. А.Г Качкаевой. М., 2010. – С. 60

11

Шеремет Виталий Викторович Типология медиаконвергенции//Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 2: Филология и искусствоведение 2012. – №1

12

Кравченко Н. П. Реализация новых функций журналистики в государственных СМИ // Вестник Адыгейского государственного университета. Майкоп, 2010. Вып.3 (63). С. 78—84.

13

Пименова А. З., Фонштейн Н. М. Продвижение технологического продукта на рынок. – М.: АНХ, 1998. – 312 с. – ISBN 5-900286-01-0.

14

Киверин В. И. Экономика редакции газеты. Учебное издание. М.: Аспект Пресс, 2002. http://evartist.narod.ru/text6/11.htm

15

Bernd Ziesemer. Zehn zornige Thesen zur Zukunft der Zeitung [Электронный ресурс] // Magazin fьr Journalisten. Medium Online+. Medium Magazin, №4, 2009. Режим доступа: http://www.mediummagazin.de/ magazin-p

16

Смирнова О. В. Печатные медиа в эпоху цифровых технологий// Вестн. Моск. ун-та. сер. 10. Журналистика. 2013. №6

17

http://top.rbc.ru/economics/13/02/2013/844874.shtm

18

https://kun.uz/02046725?ysclid=l6qr6vf240896326299

19

Полесков К. К. Перспективы газеты в ХХI веке // Четыре века газеты. Будет ли пятый. М.: Ф-т журналистики МГУ, 2010.

20

https://kun.uz/news/2020/04/28/kelajagi-savol-ostida-qolgan-bosma-nashrlar-ular-yashab-qolish-uchun-nimalarni-ozgartirishi-kerak?ysclid=l6qr9q05uz233414991