Ак күгәрчен. Шагыйрь Расих Ханнанов истәлегенә

Расих Ханнанов

Ак күгәрчен. Шагыйрь Расих Ханнанов истәлегенә

«Ак күгәрчен» – ике тугандаш, башкорт һәм татар телләрендә иҗат итүче җыр авторлары өчен конкурс.

Ул шагыйрь Расих Ханнанов истәлегенә багышлана. Аның җырларын Башкортстанның һәм Татарстанның күренекле җырчылары 1950 еллардан башлап башкарган hәм башкара. Конкурс, җырга салырга мөмкин булган шигырьләргә багышланып, 2021 елның 28 октябрендә шагыйрьнең тууына 90 ел тулган көндә старт алды.

Аны оештыру идеясе белән Башкортстанның Кырмыскалы районы – Расих Ханнановның кече ватаны – hәм Башкортстан Республикасы Язучылар берлеге чыкты. Проект Мәдәни башлангычларның Президент фонды ярдәмендә гамәлгә ашырыла.

2022 елда конкурста Башкортстан, Татарстан республикаларыннан, Мәскәү, Самара, Пермь, Ульяновск, Вильнюс hәм башка төбәкләрдән башкорт hәм татар телендә язган 60 шагырнын катнашты. Жюри составына күренекле әдәбият белгечләре, Башкортстан һәм Татарстанның легендар җырчылары керде. Жюри рәисе – композитор, Башкортстан Республикасының халык артисты, Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге дәүләт премиясе лауреаты Рим Хәсәнов булды.

Бу китапка конкурста катнашкан авторларның шигырьләре тупланды.

Расих Нургали улы Ханнанов

Башкорт АССРының атказанган мәдәният эшлеклесе, Башкортстан Республикасының «Халыклар дуслыгы» ордены кавалеры, Татарстан Мәдәният министрлыгының «Мәдәнияткә керткән өлеше өчен» мактау билгесе иясе.

Ул «сугыш чоры балалары» буынына карый: 1931 елда Кырмыскалы авылында туган, сугыш чорының барлык авырлыкларын кичергән, яшьли әтисен югалткан, өлкәннәргә ярдәм итеп, «Фронт өчен, җиңү өчен» девизы астында колхозда эшләгән.

Ватанпәрвәрлек һәм төрле милләт кешеләренең үзара ярдәмләшеп яшәү рәвешенә ул гомер буе тугры калды. Иҗат юлын район гәзитендә башлап, ул бик тиз абруйлы журналистка әверелә, Уфага, «Кызыл таң» гәзитенә эшкә чакырыла, биредә 40 ел эчендә әдәби хезмәткәрдән баш мөхәррир вазыйфасына кадәр юл үтә.

Расих Ханнанов әдәбиятка 1950 елларда килә, проза, поэзия, пьесалар яза. Аның 30 китабы, компакт-дисклары, аудиокитаплары дөнья күрде. Аның пьесалары буенча спектакльләр К. Тинчурин исемендәге драма һәм комедия театры, Сибай драма театры, Мәскәү, Үзбәкстан, Казахстан халык театрларында сәхнәгә куелды.

Шагыйрьны яраткан жанры – робагыйлар, ул – меңнән артык фәлсәфи дүртьюллыклар авторы. Популяр «Туган тел» телеканалы аның шигырьләренә яңы жанр – «шигъри паузалар» – циклын иҗат итте.

Башкорт һәм татар телләрендә язган җырлары шагыйрьгә зур танылу алып килә. Башкортстанның иң күренекле композиторлары Рим Хәсәнов, Тәлгать Шәрипов, Данил Хәсәншин һәм башкалар тарафыннан аның шигырьләренә 200дән артык җыр языла. Аларны Башкортстан һәм Татарстанның легендар җырчылары Илфак Смаков, Хәйдәр Бигичев, Идрис Газиев, Зәки Мәхмүтов, Радик Гәрәев, Гали Хәмзин, Нәзифә Кадыйрова башкарды.

Бу җырлар конкурсларда берничә тапкыр җиңү яулады: мәсәлән, «Күр әле бер генә» җыры Швециядә узган Халыкара конкурста Гран-прига лаек булды, «Ялгыз аккош күлләрдә» Татарстанда «Ел җыры» дип танылды.

Алсу Сафина «Әткәй» җырын Казанның 1000 еллыгы уңаеннан оештырылган тантаналарда башкарды. «Минем Уфам – Уралның саф гөле» җыры өчен шагыйрь Уфада «Башкала казанышы» премиясенә лаек булды.

Расих Ханнанов яшь журналистлар һәм әдәбият сөючеләрнең тулы бер буынын тәрбияләде, аларга укучы һәм тыңлаучы белән үзара бәйләнеш булдыруда һәрвакыт ярдәм итәргә омтылды. Шуңа күрә «Ак күгәрчен» конкурсын аның истәлегенә багышлау турында карар кабул ителде. 2020 елда вафатына кадәр соңгы язылган җыры «Ак күгәрчен» дип аталганлыктан, конкурс шулай дип исемләнде.

АК КҮГӘРЧЕН – ОҖМАХ КОШЫ

Тәрәзәм төбенә тышкы яктан

Көн дә ак күгәрчен куна.

Куна да ул, күзен мөлдерәтеп,

Миңа карап тора тын гына.

Кайдан килә ул, бармы хуҗасы,

Әллә югалтканмы оясын?

Ялгызлыкта үзең калсаң гына,

Читләр хәлен нечкә тоясын!

Ул соңласа, мин борчыла башлыйм,

Әйтерсең лә, нәни туганым,

Һәм сизәм мин шул чак күңелемнең

Нәфис хисләр белән тулганын.

«Куып җибәр!» – диләр. Бу мөмкинме?

Аның йөрәге дә ялкындыр.

Хакым бармы начарлык эшләргә,

Бәлки, ул кош синең җанындыр.

ӘТКӘЙ

Минем әткәй көн дә эшкә китә,

Арып кайта аннан кичләрен.

Елмаюы итеп алып кайта,

Шәфәкъләрнең алсу төсләрен.

Әткәй, әткәй, синнән башка тагын

Кем бар шундый бала бәгырьле?

Кояш сыман әнкәй берәү булса

Син дә безгә шулай кадерле.

Минем әткәй көн дә эшкә китә,

Йолдызларны кайта ияртеп.

Йолдызлар да йоклап китә кебек

Әтиемнән әкият сөйләтеп.

ЯЛГЫЗ АККОШ КҮЛЛӘРДӘ

Күл өстендә ялгыз аккош йөзә,

Нигә ялгыз, нигә пары юк?

Парсызларның күңелләре зарлы,

Парлыларның гына зары юк.

Минем дә бар иде, аккошкаем,

Җан дускаем, очар канатым.

Әллә инде артык яратканга

Юлларымда аны югалттым.

Парсыз калса кабат кайтмый, диләр,

Кайта икән, кайта аккошлар.

Кошларны да, кешеләр шикелле,

Үзе белән йөртә язмышлар.

Төннәрендә үзәк өзгеч тавыш,

Телеп үтә күлнең өсләрен.

Аңлар өчен аккош сагышларын

Белү кирәк сөю телләрен.

Розалина Йосыпова

АК КАЛФАК

Ак калфаклар каралмасын,

Заманның җилләрендә.

Һәр гүзәл зат бәхет күреп,

Яшәсен илләрендә.

Кушымта:

Ак калфак, ак калфак,

Кал син һәрчак ак һәм пакъ.

Калфак иман билгесе,

Калфак күңел көзгесе.

Ак калфак, ак калфак,

Һәр чак ап-ак калачак.

Калфак сафлыкка төрер,

Калфак бәхет китерер!

Ак калфаклар саргаймасын,

Сандыкның төпләрендә.

Ак калфаклар – ак күгәрчен,

Булсын ил күкләрендә!

Ап-ак калфак – ак иман ул,

Ул Туган Ил, туган тел.

Милли көйләр, моңлы җырлар,

Гөреф-гадәт, саф күңел.

Ак калфак киеп әйләнә,

Күчәрендә Җир Шары.

Ак калфак нуры яктырта,

Чиксез Җиһан юлларын!

Речитатив:

Дөнья авыр дип яшәмик,

Барысы да бер уза.

Аклык, пәкълыкка чакыра,

Ак калфак башыбызда.

Әнкәй сөте кебек ап-ак,

Без кигән ап-ак калфак.

Безгә ал таң, ак бәхетләр,

Вәгъдә итә ул һәр чак.

Ап-ак булсын, гел пак булсын,

Карлардан ап-ак калфак..

Без рухлы дип, тарихлы дип,

Хәтерләтеп торачак.

Без динле дә, иманлы да,

Без данлы булдык һәр чак.

Кисәтеп тора бу хакта,

Безнең башта ак калфак!

Әбкәм-әнкәмнең калфагы,

Кызыма калыр бер көн.

Мин дөньяда иң чибәр кыз,

Дип сөенер ул һәр көн.

Ак калфак һәм түбәтәйләр,

Бер ядькәр буыннардан.

Бер изге истәлек бит ул,

Әби һәм бабайлардан!

Әлфиә Шамсутдинова

БЕЗ БИТ ШАТЛЫК ТӨРКЕМЕ

Исәнмесез, милләттәшләр!

Сәламлибез без сезне.

Шатлык алып килдек сезгә −

Без бит шатлык төркеме!

Шат–шат–шат.

Шат, шат шатлык без,

Җырлыйбыз да биибез.

Гүзәл татар телебезне,

Данлы татар телебезне

Зурлыйбыз, кадерлибез.

Шатлык алып килдек бүген

Сезнең һәммәгезгә дә.

Бергәләп күңел ачарбыз

Бик рәхәт булыр безгә.

Шат–шат–шат.

Төркемебез безнең – «Шатлык»,

Шатлыклар өләшәбез.

Әйдәгез әле бергәләп

Җырлыйбыз да биибез.

Уйныйбыз да көләбез.

Шатлыклар өләшәбез.

Шат–шат–шат.

Җыр, моң, сафлык өләшәбез,

Шатландырып һәркемне.

Сер бирмибез, сынатмыйбыз −

Без бит шатлык төркеме!

Шат – шат – шат.

ЧИБӘР ЕГЕТ

Серле карашларың белән

Син текәлеп карадың.

Син текәлеп карадың да,

Йөрәккә ук кададың.

Кушымта:

Ник текәлеп карадың да,

Гашыйк иттең үзеңә?

Кара әле чибәр егет,

Тагын кара күземә!

Көнләшәм сине кызлардан,

Гел сине уйлап йөрим.

Күреп торам кызларның да

Һәммәсе сине күзли.

Кушымта:

Гашыйк итеп син үзеңә,

Битараф каласыңмы?

Янымнан үтеп китәсең,

Мин көтәм карашыңны.

Түземлегем бетте минем,

Үзем киләм каршыңа.

Биергә сине чакырам,

Ни диярсең ансына?

Әйдә, әйдә чибәр егет,

Бие, карап күземә!

Серле карашларың белән

Гашыйк иттең үзеңә.

Люция Аблеева

ТУГАН ЯККА КАЙТТЫМ

Туган якка кайттым,

Миләш өзеп каптым

Күзләремнән тамды яшьләрем.

Ачы түгел миләш,

Сагынылган кардәш,

Кайтармыйча торды эшләрем.

Йортлар инде башка,

Алар күккә аша

Берсе-берсе белән ярышып.

Ләкин урам таный,

Миңа бармак яный

Әллә чынлап, әллә шаярып.

Миләш, синең җимеш

Бигрәк тәмле, имеш.

Туган якта микән үскәнгә?

…Төштем сукмаклардан

Килеп аръяклардан

Тик уйларым йөгерә үткәнгә.

Мәсүфә Әюпова

САГЫНУ

Кемнәр уйлап чыгаргандыр

Бу сагыну хәлләрен.

Серләремне сезгә чишәм,

Өзгәләнгән мәлләрем.

Кушымта:

Бүген төннә төшләремә

Зинһар өчен кер әле.

Яратуларыңны сөйләп,

Җанга җылы өр әле.

Сагынуларны исәпләргә

Үлчәмнәр җитмәс иде.

Күңелдәге бу сагышлар

Мәңгегә китмәс инде.

Сагынуга дәва булыр

Кош теледәй хат салсаң.

Син – минеке, мин – синеке,

Дигән антны акласаң.

САБАНТУЙ

Гомер бакый минем халкым

Сабантуйлар уйнаган.

Бар милләтне бер мәйданга

Менә шулай җыйнаган.

Кушымта:

Гөрли бүген туган якта

Ямьле сабантуйлары.

Хезмәт сөйгән якташларның

Матур хәтта уйлары…

Гасырлардан гасырларга

Бу йола күчә килә.

Берәү җырлый, берәү бии,

Ә берәү атта җилә.

Кушымта:

Бәхет, шатлык, сөенечкә

Уралган бүген халкым.

Икмәк үстеручеләрнең

Беләләр бездә хакын!…

Туй булгач, туй булсын әле

Уйнагыз, гармуннарым!…

Кунакларның күңелендә

Калсыннар җыр-моңнарым…

Кушымта:

Чигелгән сөлге эләкте,

Иң өлгер, иң шәп атка.

Сабантуйда табышканнар

Калмыйлар бездә ятка!

Флюр Абдракипов

УФА КИЧЛӘРЕ

Күңел түремдә саклана

Уфа кичләре.

Яшлек моңына уралган

Сирен исләре.

Кушымта:

Серле Уфа кичләрендә

Мин сине таптым.

Гомерлеккә ярым булдың,

Сине яраттым.

Агиделдә балкып яна

Уфа утлары.

Онытылмас хискә чумган

Шул минутларым.

Җилкендерә саф мәхәббәт,

Якты хыяллар.

Сөю тулы йөрәгемә

Дөнья сыядыр.

РЕЗИДАЛАР

Резида гөлләре үсә

Гөлбакчамның түрендә.

Берсе ямьли тирә якны,

Берсе йөрәк түремдә.

Кушымта:

Мәхәббәтем Резидамны

Бигрәк инде яратам.

Назлы гөлләремә күмеп

Тик үземә каратам.

Резида гөлләрем матур,

Бүтәнгә чагыштырмам.

Сөйгән ярым Резиданы

Ятларга алыштырмам.

Резидам минем язмышым,

Көтәм сине күрергә.

Бакчабызда гөлләр үсәр

Бергә булыйк гомергә.

Рәфига Усманова

АЛМАЛАР ӨЗЕЛДЕ, ӨЗЕЛДЕ

Алмалар исенә исердең,

Уч төптәген жиргә төшердең.

Карашың бүтәнгә күчердең,

Хыянәтең авыр кичердем.

Кушымта:

Алмалар пештеләр алланып,

Йөрәгем утына ялманып.

Алмалар өзелде, өзелде,

Бакчамда көз инде, көз инде.

Пешкәне сутлыдыр алманың,

Борылып күзең дә салмадың.

Синнән башка яши алмамын,

«Син – алсу алмам» – дип алдадың.

Алмаларны жыеп алыгыз,

Сөлгеләргә юып салыгыз.

Алмадай гомердә гомергә

Пар алмадай бергә калыгыз.

Кушымта:

Алмалар пештеләр алланып,

Йөрәгем утына ялманып.

Алмалар өзелде, өзелде,

Бакчамда көз инде, көз инде.

ЦУНАМИ

Бар дөньямны ялмап алды

Утлы хис, тынмас тойгы.

Сихермени? Йөрәгемне

Үзенә бәйләп куйды.

Кушымта:

Әйтеп торам: «Ярамый!».

Аңламый, тыңламый.

Мәхәббәтем, – дулкын, вулкан,

Йөрәгемдә цунами.

Цунами,

Цунами,

Йөрәгемдә цунами…

Хисләр ташты, йокы качты,

Күңел кая тартыла?

Дулкын сымак чайпалдырып,

Әллә кая чакыра.

Кушымта.

Давыл, гарасаты белән

Күңелдә диңгез шаулый.

Бер канунга да буйсынмый,

Дөньядан нидер даулый.

Кушымта:

Әйтеп торам: «Ярамый!»

Аңламый, тыңламый.

Мәхәббәтем дулкын, вулкан,

Йөрәгемдә цунами.

Цунами,

Цунами,

Йөрәгемдә цунами.

Венер Фаттахов

ӘТКӘЙ ЙОРТЫ

Күләгәсендә чәчәкләр,

Тәрәзәдә алмагач,

Үпкәлидер алмалары

Җыючысы булмагач.

Кушымта:

Әткәй йорты, әнкәй йорты,

Алмалары коелган.

Эх, чабып бер кайтыр идем,

Юллар инде уелган.

Алмагачның күләгәсен

Баскан алтын яфраклар.

Тик төшләргә генә керә

Туып үскән туфраклар.

Өем түгел, илем дә бит

Чүп-үлән асларында.

Эх, әтиле йортка кайтып

Үләнгә капланырга!

АК ЙОЗАКЛЫ АК ИШЕК

Ак йозаклы йорт алдында

Калды яшьлек еллары.

Җәйләр саен бер урарга,

Эх, кая соң юллары?

Кушымта:

Ак йозаклы ак ишекне

Ак томаннар каплаган.

Ничә еллар инде кайтып

Шакыр вакыт тапмаган.

Ак йозаклы ак ишекне

Ачы җилләр шакыйдыр.

Күпләр микән туган якка

Кайтыр вакыт тапмыйдыр!?

Җилләр белән колакларга

Килә ишек тавышы.

Ак йозакта ак томандыр,

Эх, эчетә сагышы!

Томан аша чая яшьлек,

Кайтыгыз, дип чакыра.

Кайтып шунда, ишек шакып,

Эх, торырга чак кына!

Фәния Габидуллина

ТӨШЛӘРЕМНӘН ГЕНӘ ЮГАЛМА

Сагынуларым булып кайтасыңмы,—

Көн дә сине төшләремдә күрәм.

Ник әйттем соң юксынырлык булгач:

«Сине түгел, башка берне сөям»…

Томан арасыннан елмаясың,

Күзләреңдә сөю уты һаман.

Йөгереп барып кочаклыйсы иде,

Тик арада ята куе томан.

Үкенүләрем булып керәсеңме

Төшләремә минем кабат-кабат.

Күңелемнең бер ярсу чагында

Үзем әйттем: «Башка берне ярат!»

Хәзер менә сагынып көтеп алам,

Төшләремдә елмай кабаттан.

Күкрәгеңә ятып елар идем…

Ни кызганыч, инде таң аткан.

МАЯГЫМ БУЛ

Мин бәхетле, —

Яннарымда тик син булсаң.

Иңнәремдә

Кулларыңның көчен тойсам.

Мин өметле

Күзләреңдә нурлар күрсәм,

Шул нурларда

Йөрәгемә юллар үрсәң.

Сабыр идем.

Ашкынырга син өйрәттең.

Салкын идем, —

Учагымда куз көйрәттең.

Иркәләмә, —

Назга туймас сабый иттең.

Үпкәләмим, —

Көлгә калып янып беттем.

Мин гашыйкмын

Гайрәт ташкан буй-сыныңа,

Тик ашыкмыйк

Сихри хискә буйсынырга.

Чуалтырбыз

Сихри серле ул йомгакны.

Югалтырбыз

Бергә йөрер ул сукмакны.

Мин табынам

Синең сүзгә, назга, моңга.

Юк, абынмам,

Булсаң маяк ул упкында.

Илгиз Əхмəтов

РЕКВИЕМ

Тузгытып олы юл тузанын

Булачак солдатлар тезелде.

Кем көлде, елады: кайдадыр

Соңгы кыл зыңгылдап өзелде…

Бер мизгел – аралар өзелде

Бетмәстәй чакрымнар тезелде

Ә җанга – алдагы кайгылар,

Мәнгелек югалту сизелде…

Солдатлар тезелде,

Хыяллар төзелде —

Өметлэр озелде…

Ничек тә түзелде…

Керфекләр аркылы күз яше сөзелде…

Малайлар хезмәткә киттеләр —

Җаннарын тупларга җиктеләр…

Кан акты… Хыяллар беттеләр…

Үлемгә балалар киттеләр…

Үлемнән яшәүгә бу ара

Ни гаеп, бу хезмәт – ни чара?

Я Афган, я Чичен сугышы

Көйдерә сабыйлар сулышын…

Кемнәрдер югала…

Кем читкә юл ала…

Шат йөзләр карала…

Балалар баш сала…

Кайгылы ананың зиһене тарала…

Онтылды гудоклар тавышы.

Тик хәтер бер тынга карышып

Бирмәскә тырыша үткәнне:

Онытма аналар көткәнне!

Тормышның тузанлы юлыннан,

Мәңгелек чәчәкле болыннан

Яшь буын тынычлап атласын,

Кан койган корбанны акласын!

Йөрәктә сакласын!

Һәм горур атласын!

Ватанын якласын!

Дошманнан сакласын!

Туган җир ул изге –

Сугыштан сакласын!

ӨЛГЕРМӘДЕК

Кайгырсаң да, саргайсаң да

Яшьлек калды еракта

Сагынмыйча мөмкинме соң

Ул бит бәхетле чаклар!

Их, бу дөнья, нигә бик тиз

Әйләнә тәгәрмәчең?

Кадерлеләр ташлап китә

Сагыш суыра көчем…

Анда калды басуларым,

Гөлчәчәкле тугаем

Артта калгач кына күрәм,

Чагыштырып, мөгаен…

Их, бу дөнья, нигә бик тиз

Әйләнәнә тәгәрмәчең?

Кадерлеләр ташлап китә

Без яшибез кем өчен…

Яшь барганга яңарадыр

Шул чагу хәтирәләр

Әби-бабай иркәләүе,

Болындагы тирәкләр…

Их, бу дөнья, нигә бик тиз

Әйләнә тәгррмәчең?

Кадерлеләр ташлап китә…

Күрәсең, синең үчең.

Сәрия Вахитова

БЕЗ БИТ БЕРГӘ (дуэт)

Егет. Иртә таңнан күзем ачсам,

Уемда син.

Күктән төшкән илаһи зат

Минем өчен.

Алларыңда телсез калам

Сине күрсәм

Уйларымда тик син генә,

Көтәм, көтәм..

Кыз. Адымнарым очкан коштай —

Барам сиңа,

Бәхетемнең ачкычларын

Табам синдә.

Адашмамын булган чакта

Куллар кулда.

Киртәләрне бергә җиңик

Барыр юлда.

Кушымта.

Безнең йөрәк бергә тибә —

Без бит бергә.

Ходай безне кавыштырган

Бар гомергә.

Сөю догаларын укып

Яшик бергә.

Бәхет, сөю нурын сибеп Тирә-юньгә.

Кыз. Әгәр сиңа кит дисәм дә,

Син ышанма

Тел әйтсә дә, йөрәк әйтмәс,

Сөю барда

Синсез яшәү яшәү түгел,

Сөям сине.

Киләчәгемнең бәхетен

Күрәм синдә.

Егет. Сукыр кебек адашсам да

Мин аппагым,

Мәхәббәткә тап төшерми

Мин саклармын

Йөрәгемдә сиңа булган

Сөю ята.

Сиңа булган саф хисләрем

Чәчәк ата.

Сөмбелә Ибраhимова

ЧИШМӘЛӘР

Мең аһәңле була икән

Чишмәләрнең агышлары,

Кешеләр күк аларның да

Буладыр үз язмышлары.

Әбиемнең чулпы чыңын

Хәтерләтеп ага берсе,

Таш астыннан бәреп чыккан –

Шаулап тора икенчесе.

Өченчесе сагышлырак,

Челтерәве салмак икән.

Суга килми сылу кызлар…

Шуңа да ул моңлы микән?

Күпме хисләр, күпме серләр!

Су тавышы, кош авазы…

Чишмәләрдә туган якның

Чал тарихы, кайтавазы.

АКЛЫК ИЛЕНДӘ

Кышкы кичтә ак тәңкәләр

Җемелдәшә ай нурында.

Карларның бар матурлыгы-

Энҗе булып балкуында.

Төшә карлар бөтерелеп,

Йолдызларны ияртеп тә.

Бу сафлыкка сокланырлык,

Бу аклыкны сөярлек тә.

Көмеш урам уртасыннан

Атлап килә ике гашыйк.

Урамда – кыш, күңелләре

Киткән кыштан саубуллашып.

Аклык илен кичә-кичә

Атлый алар таңга таба.

Бәхет теләп үзләренә

Чәчәк – чәчәк карлар ява.

Әлфиә Латыпова

ТУЗГАНАК БУРАННАРЫ

Тузганаклар гөлләмәсен

Чәчләремә кададың.

Назлар тулы карашыңны

Мөхәббәткә юрадым.

Мөхәббәт түгел икән дә,

Шаяру бары гына.

Чәчәкләрең әйләнделәр