Özgə ağrısı

Mehriban qaranlıq düşənə kimi evlərinin qarşısındakı skamyada oturdu. Yenicə evə qayıtmışdı ki, küçədə bülbül cəh-cəhinə oxşayan fit səsi eşidildi. Qulaqlarına inanmadı. Ürəyi həyəcanla döyündü. «Bu, Kişmişdir!» – deyə sevinclə fikrindən keçdi. Bir an sonra fit səsi təkrar olunanda heç bir şübhəsi qalmadı. Bir göz qırpımında bayıra çıxdı: lakin kimsə yox idi. Birdən qonşu tindən pıçıltı səsi eşidildi. Tez həyətə düşüb, çəpərin arxasında gizləndi. Bir azdan qol-qola gələn iki qaraltı onların qapılarına çatdı.

– Yasəmənlər hardandır? – qız soruşdu.

– Fatma xalanın bağını yoluşdurmuşam. – Bunu deyən oğlan Kişmiş idi. Onun səsini o saat tanıdı.

– Qorxmadın?

– Yox, təcrübəm var. Məktəbdə oxuyanda bir dəfə bu bağı qarət eləmişəm. Bir qızdan ötrü.

– Qısqanıram ha! Bir də belə şeylər demə, – qızın səsi titrədi.

– O, mənim ilk məhəbbətim idi. Daşa dəyən ilk məhəbbətim. Sən isə son məhəbbətimsən. Yasəmən qoxulu sevdamsan. Ömrüm boyu məni yaşadacaq sevdam.

Onlar üz-üzə dayandılar. Səssiz keçən bir neçə dəqiqə sanki Kişmişin sözlərinin təsdiqiydi.

– Gedək, birdən evdən axtararlar məni, – deyə qız həyəcanla dilləndi.

Qonşunun həyətinin tuşundan keçəndə işıqda arxalarınca baxanda bu ucaboy, yaraşıqlı oğlanın bir vaxtlar sısqa, qaraşın olduğuna görə Kişmiş çağrılan İlham olduğuna inana bilmədi… Mehriban «toyunda barışarıq», – deyib özünə təskinlik verdi…

VƏSİYYƏT

On beş dəqiqədən, bəlkə də yarım saatdan da çox idi ki, gözləri yumulu halda, hərəkətsiz uzanmışdı. Biləyində güclə hiss edilən nəbzindən başqa onda heç bir həyat əlaməti hiss olunmurdu. Sifətinin rəngi avazımış, göz çuxurları dərinləşmiş, dodaqları göyərmişdi.

Gözlərini alayarımçıq açıb Nazimin əlini buza dönmüş əlindən buraxmadan güclə eşidiləcək səslə:

– Nazim, məni tək qoyma, – dedi.

Anasının birdən-birə dəyişmiş sifəti sanki Nazimə həkim olduğunu unutdurdu. O, özünü itirib nə edəcəyini bilmədi. Lakin bu, bir an çəkdi. Sonra elə bil ağır yuxudan ayıldı. Əlini onun əlindən çəkib bir az əvvəl hazırlayıb saxladığı iynəni qoluna yaxınlaşdırdı. Əlləri əsdiyindən damarı güc-bəla ilə tapdı, məhlulu çətinliklə yeridib onun haçan təsir edəcəyini gözləməyə başladı. Saniyələr, dəqiqələr elə ağır keçirdi ki, sanki zaman donmuşdu. Bir xeyli keçəndən sonra anasının üzündə yenidən həyat əlamətləri görünəndə yaylığı ilə alnında, boynunda damcı-damcı donub qalmış soyuq təri sildi. Onun əlini yenidən əllərinin arasına aldı. Barmaqlarında zəif, güclə hiss edilən hərarət duyanda sevincdən gözləri yaşardı.

İki ay idi ki, Xədicə yatağa düşmüşdü. Ömrü boyu səhərlər xoruz banından da tez oyanıb axşamlar hamıdan gec yatmağa adət edən, ayaqları altında yer titrəyən, bir an belə işsiz qala bilməyən Xədicə indi bu balaca otaqdan bayıra çıxa bilmirdi.

Bu kiçik «məhbəsdə» keçən günlər ona əzab verirdi. Üç-dörd addım atan kimi yorulur, gözləri qaranlıq gətirir, taqətsiz halda çarpayısına uzanırdı. Belə hallarda hər şeydən bezib:

– Dağ boyda bədən sözümə baxmır, – deyə qəhərlə dillənirdi. Xəstələnəndən bəri tez-tez gözünü bir nöqtəyə zilləyib nə barədəsə elə hey düşünürdü. Hərdən isə deyinirdi:

– İşim-gücüm tökülüb qalıb… Ev-eşik başlı-başınadır… Bağ-bağat yiyəsizdir… Andıra qalmış xəstəlik əl çəksəydi, bir rahat nəfəs alardım. Qurban olduğum möhlət versəydi, bir əyin-başınıza baxardım.

– Ay ana, özünü bu qədər darıxdırma, bax, görərsən, tezliklə sağalacaqsan. Bir qədər səbr elə, infarktın dərmanı yataqdır. Bircə ay sakit uzanıb, dava-dərmanı vaxtında qəbul etsən, zəifliyin keçib gedəcək, – deyə Nazim ona ürək-dirək verirdi. Özü isə həkim həssaslığı ilə anlayırdı ki, anasının vəziyyəti ağırdır. Elə ağırdır ki, hər an, hər dəqiqə onu itirə bilərlər. Lakin bunu hamıdan – atasından, bacı-qardaşından, arvadı Gülcandan belə gizlədirdi. Nədənsə bu acı həqiqəti onlara deməyə cürət etmirdi. Anası üçün bir şey edə bilmədiyinə, əlindən heç nə gəlmədiyinə görə özünü qınayırdı. Onun bu halına görə özünü günahkar sayır, əlac edə bilmədiyinə görə ürəyində özünü ittiham edirdi. «Beş qəpiklik həkimliyin yoxdur. Əlindən heç nə gəlmir. Öz doğma anana şəfa verə bilmirsənsə, onda həkim deyilsən. Get, özünə başqa peşə tap!»

Yadına uşaqlıq illərindən bir xatirə düşdü. Onda beş ya şı vardı. Uşaqlarla anasının bişirdiyi qarğıdalı sütülündən ləzzətlə yedikləri yerdə birdən qarğıdalı dənəsi nəfəs borusuna düşmüşdü. Xədicə oğlunun bənizinin ağappaq ağardığını, sonra isə birdən göyərib yerə yıxıldığını görəndə onu qucağına alaraq, az qala qaça-qaça rayon mərkəzindəki xəstəxanaya çatdırmışdı.

– Bir az da geciksəydin, uşaq əlindən getmişdi, – deyə yaşlı həkim Nazimin nəfəs borusundan çıxardığı qarğıdalı dənəsini anasına göstərmişdi. Təhlükənin sovuşduğunu, Nazimin rahat nəfəs aldığını görəndə Xədicə sevincindən və keçirtdiyi sarsıntıdan kövrəlib uşaq kimi ağlamışdı. Bu hadisədən sonra onun ən böyük arzusu oğlunu həkim görmək idi. Tez-tez deyərdi:

– Böyüyərsən, oxuyub həkim olarsan. Ailəmizin öz həkimi olar. Mən xəstələnəndə özün məni sağaldarsan.

Nazim də onun arzu etdiyi kimi oxuyub həkim olmuşdu. Tibb Universitetini qırmızı diplomla bitirib öz rayonlarına qayıtmış, kardioloq kimi çalışmağa başlamışdı. Az müddətdə xəstələrin etimadını qazana bilmişdi. Lakin indi anası ağır xəstə ikən ona heç bir kömək edə bilmirdi. Dünyada ən əziz, ən doğma adamına yardım edə bilməməkdən əzablı nə ola bilərdi?

– Nazim, sən ağlayırsan? – Xədicənin səsi elə bil quyunun dibindən gəlirdi. Əlini oglunun saçlarına apardı. Amma onları sığallamağa taqəti çatmadığından tez də aşağı saldı. Nazimin son vaxtlar arıqlayıb almacıq sümükləri görünən gözəl sifətinə, yuxusuzluqdan çuxura düşən, eynən Ələddinin gözlərinə oxşayan xırda gözlərinə baxanda ürəyi nəvaziş və şəfqətlə doldu. Ciyərparasının bu hala düşməsinin baiskarı özü idi. «Uşaq əldən düşdü», – deyə kədərlə düşündü.

Vaxtının çoxunu xəstəxanada, xəstələrinin yanında keçirməyə adət edən Nazim Xədicə yatağa düşən gündən bəri təsadüfi hallarda evdən bayıra çıxırdı. Anasının xəstə yatdığını işdə hamı bilirdi. Ona görə də Nazimi narahat etməməyə çalışırdılar. Neçə-neçə ağır xəstəni ölümün pəncəsindən qurtarmış həkim indi öz anasının xəstəliyi qarşısında aciz idi. Həmkarları, Bakıdan konsiliuma dəvət olunmuş tanınmış kardioloqlar onun müalicə üsullarının düzgün olduğunu təsdiq etmişdilər. Bəs elə isə anasının vəziyyətində niyə dəyişiklik yox idi? İynələr, dərmanlar niyə təsir etmirdi? Anası niyə gözünün qabağında şam kimi əriyirdi?

– Nazim, uşaqlara xəbər yolla, qoy gəlib özlərini çatdırsınlar. Sizə deməli sözüm var. Vəsiyyət eləmək istəyirəm. – Xədicə bu sözləri güclə eşidiləcək səslə dedi. Nazim onun qəhərləndiyini hiss elədi, lakin bunu büruzə vermədi.

– Eh, yenə başladın da! Nə vəsiyyətbazlıqdı? Bir balaca ağrıyan kimi ağlına qəribə şeylər gəlir, – deyə yarıincik, yarızarafat cavab verdi. – Yazıqlar dünən gediblər, yenə onları niyə narahat edək? Bu qədər yolu yenə niyə ölçsünlər? Qoy iş-gücləri ilə məşğul olsunlar.

Oğlu haqlı idi. Xədicə yorğan-döşəyə düşən gündən bu evdə hamının rahatlığı itmişdi. Bu böyük ailənin nəbzi sanki bu balaca otaqda döyünürdü. Bəzən uşaqlar həftələrlə onun yanında qalırdılar. Dünən Xədicənin vəziyyəti birdən-birə yaxşılaşmışdı. O, deyib-gülür, uşaqlarla zarafatlaşırdı. İlk oğul nəvəsini, Nazimin beşaylıq oğlu Anarı öpüb-oxşamaqdan, əzizləməkdən yorulmurdu. Böyük qızı Nigar onu belə görəndə boynunu qucaqlayıb sevincindən ağlamışdı:

– Sənin bu halın üçün elə darıxmışıq, ay ana! Nə olar, tez sağal, sənə xəstəlik yaraşmır, heç yaraşmır!

Dünən Nazim də anasının ağappaq, qırışsız sifətinə, mehriban, dərin gözlərinə baxmaqdan doymurdu. Gəlinlər tez-tez mətbəxdən dadlı yeməklər gətirir, Xədicə isə onların xətrinə dəyməmək üçün biş-düşün hamısının dadına baxırdı. Dünən uşaqlar son iki ayda ilk dəfə arxayın halda, sevinə-sevinə evlərinə dağılışmışdılar. Onlar gedəndən sonra Nazim xəstəxanaya yollanmışdı.

Bu iki ay ərzində ilk dəfə ikilikdə baş-başa qalan Xədicə ilə Ələddin fürsətdən istifadə edib xeyli dərdləşdilər. Ərinin sınıxmış sifətinə göz qoyan Xədicənin ürəyini kədər bürüdü. Sabah ona bir şey olsa, Ələddinin vəziyyəti necə olacaq? Axı sakit təbiətli, həlim xasiyyətli, təvazökar adam olan Ələddin ondan başqa ömründə kimsəyə dərdini danışmaz, sirrini etibar eləməzdi. «Sən mənim hər şeyimsən – anam, bacım, qızım, gəlinim», – deyərdi Ələddin. Anasını tez itirən, bacısı olmayan, qızlarından, gəlinlərindən həya edən Ələddin üçün doğrudanda Xədicə hər şey idi – hava, su, həyat. Bunları düşünəndə Xədicənin özündən çox ərinə yazığı gəldi. «Mən öləcəyəm, canım qurtulacaq, amma bu yazıq gündə yüz dəfə ölüb diriləcək, hər an məni yada salacaq. Cavan deyil ki, başını qarışdırsın.»

Xədicə ərinin ağarmış saç-saqqalına, qırışlarla örtülmüş xırda, mehriban gözlərinə baxıb, qəmli səslə dedi:

– Əgər bacarsaydım, gücüm çatsaydı…

Ələddin onun nə demək istədiyini yaxşı bildiyindən özünü toxtaq tutmağa çalışdı.

– Əlimdən bir şey gəlsəydi, səni qoyub getməzdim. Bu yaşda səni tək-tənha qoymaq heç insafdan deyil. Amma deyəsən tək qalacaqsan, – Xədicə sözünü tamamladı.

Adətən, özünü heç nə olmamış kimi göstərməyə çalışan, arvadının yanında deyib-gülən, xəlvətə düşəndə isə gözünün yaşını saxlaya bilməyən Ələddin onun bu sözlərindən kövrəldi:

– Niyə ümidsiz danışırsan, Xədicə? Nazim səni sağaldacaq, görərsən… Əgər qismətimə tənhalıq yazılıbsa, bu, bir alın yazısıdır. Onu dəyişməyə kimsənin qüdrəti çatmaz.

O, qəhərini udub sözünə davam elədi:

– Səndən yerdən göyəcən razıyam, Xədicə. Sənsiz mənim həyatım heçdir. Bunu bil ki, ömrüm boyu sənə sadiq olmuşam, özüm də, qazancım da ailəmə məxsus olub…

Sonra söhbəti uşaqların üstünə gətirdilər. Övladları sarıdan ikisinin də bəxti gətirmişdi. Hamısını oxutmuş, ailə sahibi etmişdilər. Bu vaxta kimi onların bir sözünü iki edəni olmamışdı. Hansının evinə gedirdilərsə, o qədər hörmət, o qədər qayğı görürdülər ki, həmişə balaları üçün Allaha dua edirdilər. Xədicə infarkt keçirəndən bir gün sonra Bakıda yaşayan kiçik qızları Aynur gecəyarısı həyəcanla içəri girəndə hamı heyrətə gəlmişdi. Xədicə Nazimlə Ələddinə dönə-dönə tapşırmışdı ki, xəstəliyi barədə uşaqlara heç nə deməsinlər. Amma heç iki gün keçməmiş hamı bundan xəbər tutmuşdu. Bircə qonşu rayona gəlin köçən Təhminəyə bildirməmişdilər. Hər gecə narahat yuxular görən Təhminə tez-tez evlərinə zəng çalırdı, gəlindən anasını çağırmasını istəsə də, o, hər dəfə gah anan qonşudadı, gah həyətdədi deyib, ya da ağlına gələn bir şey uydurub qızı sakitləşdirmək istəyir, narahat yuxularını hamiləliyi ilə əlaqələndirirdi. Qarmaqarışıq yuxuların əlində qalan Təhminə dözə bilməyib anasına baş çəkmiş, onu yataqda görəndə uşaq kimi hönkürüb ağlamış, onu aldatdıqları üçün hər kəsdən incimişdi…

– Nə dərin düşüncələrə dalmısan, ana? – Nazim Xədicəni fikirdən ayırdı.

– Heç, bala, elə-belə, – Xədicə köksünü ötürdü.

«Zəhrimar xəstəlik məni hardan tapdı?» – deyə qadın ürəyində söyləndi. Altmış illik həyatı kino lenti kimi gözlərinin önündən gəlib keçdi. Ələddinlə ailə qurmağı, uşaqlarını böyütməyi, onları məktəbə aparmağı, məktəbdən sonra evdə qarşılamağı, dərsləri ilə məşğul olmağı, bişirməyi, düşürməyi, kiminsə üstünə qışqırmağı, kimisə cəzalandırmağı yadına düşdü. Altı övladının heç biri xasiyyətcə o birinə oxşamırdı. Ona görə də hər biri ilə bir cür dil tapmaq lazım idi. Nigar evin böyüyü olduğuna görəmi, yoxsa çox əzizləndiyi üçünmü, uşaqlıqdan yaman ərköyün idi. Evin ikincisi olan, oğlan kimi böyüyən Aynurun dəcəlliyindən bəzən ağlamaq dərəcəsinə gəlirdi. Sakit, həlim təbiətli Nailənin varlığı ev-eşikdə bir o qədər hiss olunmazdı, amma həssas və küsəyən olduğuna görə Xədicə daha çox onu əzizləyərdi. Həm də bunu o biri uşaqlardan xəlvət edərdi. Şən, şux təbiətli Təhminə itoynadanın biri idi. Onu məhəllədə də, məktəbdə də hamı çox istəyirdi. Sonra Nazim dünyaya gəlmişdi. Dörd qızdan sonra doğulan bu uşaq onunla Ələddinə bir dünya sevinc bəxş eləmişdi. Ən gözəl arzuları onunla bağlı idi, Nazim onların evinin çırağı idi. Sonra Çingiz, evin sonbeşiyi. Anasının şirin-şəkər Çingizi. Xədicə balalarını böyütmək üçün gözüylə qor götürmüşdü. İş-gücdən vaxt ayırıb onların dərslərinə xüsusi nəzarət edərdi. Sonra uşaqların institut vaxtları gəlib çatdı. Xədicə uşaqlarının heç birini Bakıya tək buraxmamışdı. Qəbul imtahanları başlanandan qurtarana kimi özü onlarla olmuş, biş-düşlərini hazırlamış, imtahan günlərində onlardan çox həyəcan keçirmişdi. Elə bil imtahan verən özü idi. Sonra uşaqların toy həyəcanları, sevinc hissinə qarışan narahatlıqlar ürəyində neçə-neçə izlər qoymuşdu…

Beş ay əvvəl sonbeşiyi Çingizi evləndirib evə gəlin gətirəndən sonra Xədicə ilk dəfə etiraf etmişdi ki, bərk yorulub. Uşaqlara zarafatla:

– Sizə olan bütün borclarımı vermişəm. Daha bu gündən sonra özüm üçün yaşayacağam, – demişdi. Haqlı idi. Doğrudan da, uşaqları dünyaya gələndən bəri bircə gün də özü üçün yaşamamışdı. Onun üçün hər şey – həyatı da, sevinci də ailəsi və övladları ilə bağlı idi. Artıq hamını yerbəyer edib. İnnən belə öz rahatlığının, istirahətinin qayğısına qalacaq. İş-gücünü bir qədər yüngülləşdirəcək, yeməyinə-içməyinə fikir verəcək, vaxtlı-vaxtında dincələcək.

Lakin heç nə düşündüyü kimi olmadı. Adını yorğunluq qoyduğu bu halsızlığı toydan sonra da keçib getmədi. Özünü daim əzgin hiss edirdi. Kürəyi ağrıyır, elə bil ürəyinin içi yanırdı. Ömrü boyu ağrılarını övladlarından gizlədən qadın o gecə infarkt keçirəndə də bunu kimsəyə bildirməmişdi. Uşaqların yuxusuna haram qatmaq istəməmişdi. Səhər öz ayaqları ilə xəstəxanaya gedib ürəyinin kardioqramını çıxartdıranda hamı bilmişdi ki, Xədicə gecə infarkt keçirib.

İndi çarpayısında uzanıb bütün bunlar barədə düşünən Xədicə dincəlmək arzusuna düşdüyü, rahatlıq tapmaq haqqında fikirləşdiyi həmin günə lənət yağdırırdı: «Bəlkə sözüm Allaha acıq gəldi? Balalarıma, ailəmə qulluq eləməkdən niyə yoruldum ki? Elə buna görə Allah məni dincəltdi». O, daş daşımağa, yer qazımağa, hər cür ağır iş görməyə hazır idi, təki canı ağrımasın, təki ayaq üstə olub iş-gücünü özü görsün, heç doğma övladlarına da möhtac olmasın. İndiki köməksiz, aciz halına görə özündən zəhləsi gedirdi.

Nazim anasının bayaqkı halı haqqında düşünürdü. Bu, adi ürəktutması deyildi, ondan da təhlükəli, dəhşətli hal idi: anası bayaq ayılmaya da bilərdi.

Nazim gicgahlarında qanın necə zərblə vurduğunu aydın hiss edirdi. O, anasının da öz vəziyyətinin gərginliyini duyduğunu hiss etmişdi, ona görə də vəsiyyət etməkdə israrlı olduğunu anlayırdı. Son iki ay ərzində Xədicə üçüncü dəfə idi ki, vəsiyyət etmək istədiyini bildirirdi. Lakin Nazim dünyada heç nədən bu sözdən qorxduğu qədər qorxmurdu. «Görəsən, anam nə demək istəyirdi? Onsuz da bütün öyüd-nəsihətlərini ömrü boyu bizə edib. Ən böyük arzusu o idi ki, biz uşaqlar bir-birimizlə mehriban olaq. Allaha şükür, aramızda inciklik yoxdur. Yəqin deyəcəkdi ki, atanızın qayğısına qalın, hörmətini saxlayın. Amma onsuz da qədrini bilirik. Qızılları yoxdur ki, yerini desin. Görəsən, bizə nə demək istəyir? Birdən nə isə vacib sözü olar…» Lakin təsəvvür edəndə ki, anası vəsiyyət edir, o isə qulaq asır, ürəyi sıxıldı. «Birdən anam fikirləşər ki, doğrudan da vəziyyəti çıxılmazdır».

– Nazim, oğlum, izin ver, qoy vəsiyyətimi sənə edim, – deyə Xədicə bir də dilləndi.

Anasının rəngi xoşuna gəlmədi. Səsi də dəyişmişdi. Gözlərindəki yalvarıcı ifadəni görmək Nazimə əzab verirdi. «Anam bilməməlidir ki, vəziyyəti ağırdır. Ona ümid verməli, həyat eşqinin sönməsinə imkan verməməliyəm. Ona vəsiyyət etməyə imkan versəm, elə biləcək ki…» O, düşüncələrinin sonunu tamamlamaqdan qorxdu.

– Ana, qurban olum, niyə ağlına pis şeylər gəlir? Nə vəsiyyətbazlıqdır? Sənin nə yaşın var? Hələ bir qocal, ondan sonra vəsiyyətini edərsən. Sən hələ nəvələrinin toylarını görməlisən.

– Nazim bu sözləri elə həyəcanla, birnəfəsə dedi ki, Xədicə daha dinmədi.

Bir azdan o, yuxuya getdi. Nazim nəbzini yoxladı. Ürəyinin normal döyündüyünü görüb az da olsa rahatlaşdı, ehmalca qapını açıb eyvana çıxdı. Sonra divanda uzanıb gözlərini yumdu. Necə yuxuya getdiyindən xəbəri olmadı. Lakin bir azdan qan-tər içində yuxudan oyanıb otağa keçəndə anasının halsız halda nəsə pıçıldadığını gördü. Tez anasını qucaqladı.

– Nazim, ölürəm… – Anası bu sözləri güclə, olan-qalan qüvvəsini toplayıb dedi.

– Qorxma ana, ürəktutmasıdır, dərman içən kimi keçib gedəcək, – Nazim onu sakitləşdirmək istədi. Lakin özü öz səsindən qorxdu. O, Xədicənin çarpayısının yanındakı kiçik şkafın üstündən dərman şüşəsini götürmək istəsə də, həyəcandan bunu edə bilmirdi.

Xədicə artıq boğulurdu, havası çatmırdı. Nazim anasının göyərmiş, qansız dodaqlarına dodaqlarını yapışdırıb ona süni nəfəs verməyə başladı. Deyəsən bunun köməyi oldu. Anası gözlərini açıb ona baxdı. Nə isə demək istədi, amma taqəti çatmadı. Nazim hiss edirdi ki, anasının dodaqları soyuyur, bədəni süstləşir. Nəhayət, Xədicənin dodaqları tamam buza dönəndə ondan aralandı. Onun üzündə həyat əlamətləri sönmüşdü…

***

…Sabah qırx olacaqdı. Uşaqlar yerdə, xalçanın üstündə bardaş qurub oturmuşdular. Nazimin gözünün önündən anasının son anları kino lenti kimi gəlib keçirdi. Bayaqdan bəri bacılarının növbə ilə danışdığı xatirələr onu çox kövrəldirdi. Anasını ölümün pəncəsindən ala bilmədiyinə görə özünü qınayırdı. Çingizin üzünə heç baxa bilmirdi. Analarının ölümü hamıdan çox onu sarsıtmış, o gündən hələ də özünə gəlməmişdi. İnana bilmirdi ki, daha anası bir də bu evdə onu qarşılamayacaq, öpüb oxşamayacaq, öyüd-nəsihət verməyəcək. Uşaqları təkcə analarının itkisinə yanmırdılar, onları ağrıdan daha bir səbəb var idi: onu son sözünü deməyə, vəsiyyət eləməyə qoymamışdılar. Bu, ən çox Nazimə əzab verirdi. Anasının vəsiyyət edib son arzusunu dilə gətirməyinə imkan vermədiyinə görə özünü bağışlaya bilmirdi. Axı xəstənin yanında hamıdan çox o olmuşdu. Son dəfə anası az qala yalvarışla ona vəsiyyət etmək istədiyini deyəndə o, insafsızcasına buna imkan verməmişdi.

Təhminə anası ilə aralarında olan son söhbətlərini elə yanıqlı-yanıqlı danışırdı ki, Çingiz bundan narahat oldu:

– Yavaş, atam eşidər. Sabah bütün günü ayaq üstə olacaq, qoy yatıb dincini alsın.

***

Ələddin gecə yarısı üşüyüb yuxudan oyandı. Üstündəki qalın yorğan onu isitmirdi. Yumağa dönüb yorğanı başına elə çəkdi ki, təkcə gözləri göründü. Amma üşütməsi keçmədi ki, keçmədi. Bir xeyli beləcə hərəkətsiz halda uzanıb qaldı. Niyə bu qədər üşüyür? Sobanın söndüyünün fərqinə indi vardı. Sobanı necə yandırsın? Hardasan, Xədicə?

Qonşulardan kiminsə həyətində xoruz banladı. Onun səsinə başqa xoruzlar da səs verdi. Bir azdan itlər hürüşdü, inək böyürtüşü eşidildi. Sonra yenidən ətrafa sükut çökdü. Şaxta pəncərə şüşələrində naxışlar açmışdı. Bayırda əsən küləyin vıyıltısı aydın eşidilirdi.

Qonşu otaqda Anar bərkdən ağladı. Sonra Gülcanın nəvazişli, sakit səsi gəldi. Ələddin yerindən qalxıb şkafdan yun adyal çıxarıb yorğanının üstündən saldı. Ona elə gəldi ki, yatağı bir az da soyuyub. Yuxusu tamam qaçdı.

«Mənin yorğanımı niyə üstünə örtmürsən, Ələddin?» Xədicənin doğma, mehriban səsi elə aydın eşidildi ki, Ələddin qeyri-ixtiyarı otağa göz gəzdirdi. Xədicənin səliqə ilə yığışdırılmış yatağına baxıb həsrətlə köksünü ötürdü.

«– Örtə bilmərəm, Xədicə.

– Niyə?

– Qorxuram.

– Nədən qorxursan, Ələddin?

– Bilmirəm.

– Ört, isinərsən. Ocağın odunu da söndürmüsən.

– Ocağımızı sən yandırardın, Xədicə…

– Elədir…»

Qırx gün indi idi, Xədicə dünyadan köçmüşdü. Qırx gün idi ki, bu çarpayı Ələddindən ötrü göz dağı olmuşdu. Gecələr yerinə uzananda qəsdən arxasını çarpayıya çevirirdi ki, Xədicə yadına düşməsin, onun haqqında fikirləşməsin. Amma neynəsə də, nə qədər çalışsa da, başqa heç şey barədə düşünə bilmirdi. Belə yatmağa öyrəşməmişdi. Ömrü boyu üzü Xədicəyə sarı yatmışdı. Onun çarpayısının gözünün qabağında olmasına, Xədicənin varlığını duymağa adət etmişdi. O yanında olanda rahat olurdu.

Birdən kürəyində Xədicənin barmaqlarının hərarətini hiss elədi. Elə aydın, elə canlı hiss elədi ki, bundan bədəninə istilik yayıldı. Xədicənin sağlığında özünü ona ovxalatmaqdan xoşu gələrdi. Qış-yay, hər gün az qala yarım saat Xədicə onun kürəyini, ayaqlarını ovuşdurardı. Siqaretə, içkiyə necə öyrəşirlərsə, Ələddin də buna öyrəşmişdi.

Birdən Xədicə üçün elə darıxdı, ondan ötrü elə qəribsədi ki, qəhər boğazına tıxandı.

«– Məni yetim qoydun, Xədicə. Yaşımın bu vaxtında tək-tənha qoyub getdin. Belə də insafsızlıq olarmı?

– Tək niyə olursan, Ələddin? Oğlun, gəlinin, nəvən yanında deyilmi?

– Hərə özü üçün sağ olsun. Onlar mənim nə çəkdiyimi hardan bilsinlər?

– Elə demə, Nazim də, Gülcan da başına pərvanə kimi dolanırlar.

– Nə bilim, vallah, deyəsən bir az özüm dəymədüşər olmuşam.

– Ağrıyırsan, ona görə.

– Hə, Xədicə, canım yaman ağrıyır».

Ələddin yatağından qalxıb əyninə isti jaket geyindi, üstündən yun toxunma canlıq keçirdi. Yadına düşdü ki, onu Xədicə keçən qış toxumuşdu. Canlıq bədənini elə isti saxlayırdı ki, hər dəfə onu geyinəndə arvadına minnətdarlıq edərdi. Ayağına keçirdiyi yun corablar da, başına qoyduğu yun papaq da Xədicənin zəhməti idi. Bu evdə elə bir şey yox idi ki, onun əllərinin izi olmasın. Bu otağın səliqə-sahmanı, hətta əşyaların qoyulma tərzi də Xədicəyə məxsus idi.

Bir həftə əvvəl işdən qayıdanda Ələddin şkafdakı qabların başqa cür qoyulduğunu görüb hirslənmişdi.

– A bala, bu sənin işindir? – deyə gəlinindən soruşmuşdu.

– Hə, ata, tozlarını alırdım.

– Qabları necə vardı, o cür də yerinə yığ, – deyə Ələddin hirslə dillənmişdi.

Həlim təbiətli qayınatasının əsəbiləşməsinin səbəbini yaxşı anlayan gəlin tez şkafda əvvəlki səliqə-sahmanı bərpa eləmişdi. Sonra isə:

– Ata, qırxa az qalıb, otağın pərdələrini dəyişmək istəyirəm, – deyə Gülcan ondan izn istəmişdi.

Ələddin narazılıqla:

– Yuyub təmizləmək istəyirsənsə buyur, amma ayrı heç nə lazım deyil, – demişdi.

Bu kiçik otaqda hər şey Ələddinə doğma idi. Burada hər əşya ona Xədicəni xatırladırdı. Elə bu səbəbdən vaxtının çoxunu burda keçirirdi. Yadına düşən xatirələrdən bəziləri onu üzürdü. Keçən ilki bir hadisədən indi xəcalət çəkirdi. Onda Xədicə xəstə idi. Ələddin işdən qayıdanda:

– Qulunc məni öldürür, – deyə qadın ona şikayətləndi.

– Keçib gedər, arvad, – deyə Ələddin mətbəxə keçdi, gəlinin onun qabağına qoyduğu xörəyi ləzzətlə yedi. Sonra qəzetlərə, televizora başı qarışdı. Yatmaq üçün evə keçəndə Xədicə yalvarışla:

– Ay Ələddin, kürəyimi bir az ovuşdur, qulunc məni yaman incidir, – dedi.

– Gəlinə niyə demirsən?

– Gəlindən utanıram.

– Camaat gəlin gətirir ki, qulluğunda dursun, sən də deyirsən ki, utanıram.

Elə bu vaxt Nazim içəri girdi deyə söhbəti yarımçıq qaldı. Gecə Ələddin heç nə olmamış kimi soyunub yerinə girdi. Xədicə daha ona heç nə demədi.

Gecə yarısı belinin ağrısına yuxudan oyanan Ələddin böyrü üstə çevrilmək istəsə də, tərpənə bilmədi:

– Xədicə, ay Xədicə, – deyə həyəcanla arvadını səslədi. – Tez ol, bura gəl, qurumuşam, tərpənə bilmirəm. Bir az belimi ovxala. Xədicə heç nə demədən yerindən qalxıb onun çarpayısının qırağında oturdu, ərinin belini ovxalamağa başladı. Onun əlləri qaynar idi. Ələddinə elə gəldi ki, bədənində iki köz gəzir. Bu qaynarlıqdan canına xoş bir istilik yayıldı.

– Əllərin əcəb istidir…

– Hə, hərarətim var, – Xədicə astadan cavab verdi.

Ələddin onun səsinin titrəyişini indi, üstündən bir ilə yaxın vaxt keçəndən sonra hiss edirdi. O vaxt buna əhəmiyyət verməmişdi. Onda nə tez öz hayına qalmışdı? Bir neçə saat əvvəl Xədicə də kürəyinin ağrısından şikayətlənmişdi. Bəs o niyə Xədicəyə qayğı göstərməmişdi? Sevdiyi qadına niyə bu qədər diqqətsizlik etmişdi?

Xədicənin o günkü incikliyini yalnız indi duyurdu. Qızdırma içində yerindən durub əynində nazik gecə köynəyi soyuq otaqda onun belini ovxalayan Xədicə gözlərinin qarşısında canlandıqca bir hiss ürəyini kəlbətin kimi sıxırdı. Bu, vicdan əzabı idi. «Ay Ələddin, kürəyimi bir az ovuşdur, qulunc məni yaman incidir», – deyən arvadının zəif səsi qulaqlarında təkrar-təkrar səslənirdi. Özünün etinasızlığına görə indi elə utanırdı ki… Açıb ağarda bilməzdi bunu. Uşaqlarına necə deyəcəkdi ki, ananızın ürəyi elə o vaxtdan ağrıyırmış. Əgər vaxtında qayğı göstərsəydi, Xədicə ölməzdi. Onu ovxalamamağı bir yana, heç oğluna da deməmişdi ki, ananın kürəyi ağrıyır, bir gör nə dərdi var… Xədicə qırx il ona yoldaşlıq etmiş, bütün ağrı-acısına şərik olmuş, körpə uşaq kimi qulluğunda durmuş, hər nazını çəkmişdi. Bəs o? O niyə etinasızlıq eləmişdi? Düşünəndə ki, bu soyuq qış günündə arvadı qara torpağın altında uyuyur, yatağı ağ kəfəndən başqa bir şey deyil, özünə yer tapa bilmirdi. O, isti otaqda, qalın paltarda üşüyürdü. Bəs qışın bu sazağında Xədicə üşümürmü? Ələddin neyləyəcəyini bilmirdi. Canını qoymağa yer tapmırdı. Nə boğazına tıxanmış qəhər, nə də ürəyini sıxan kədər keçib gedirdi. «Mən necə dözəcəyəm? Sənsiz neynəyəcəyəm? Tək-tənha necə yaşayacağam? İndi mən kimə lazımam?»