Кибелiстер. Талламалығ чыынды

Кибелiстер

Талламалығ чыынды

Том Сибдей

© Том Сибдей, 2021

ISBN 978-5-0055-1001-3

Created with Ridero smart publishing system

Сибдей Том

«Илбек чазы – Великая Степь»

Пу кибелiс чыындызы 1996 чылда Хакас книга издательствозында сыххан полған.

Парчатсаң…

Холыңнаң хаап чир унағын,Ізебіңе суғынып парарзың…Хаҷан кисчетселер тамағың,Тӧреен чиріңні харбан саларзың.

Пазырыныс

О, минің орай кибелім!Ол хобырған орыс поэттерні.Че пӱӱнгі кӱндегі изенімОл тӱрк сӧстернің чіткеніне…Пурунғы чоннарның чоллары —Кӱргеннерге сииліп халғаны.Ӧкіс турған обаа тастары —Мағаа Худайым халғаны…0, минің орай кибелім!Худайым сағаа полыссын.Сӧстер пічікти ӧлгенінЧил таны тарадып чӧрзін.

Хыри-пазы чоғын піле тура…

 Хыри-пазы чоғын піле тура,«Пӧзік чорыхха адым тимнеңер!» —Хан Тигір ырағын хази кӧре,Хыйығ салчам, сӱмім сӱмненчем.Минің чолым – кӱн сари ам даа,Аллығ сағызым – Тигір озарыхта,«Чӧріп одыр!» – ат аазын тартчам,Чил ле миннең тоғыр пу чарыхта.«Чир-чалбаан син тастапчазың, оол!Кемге халғысчазың хынызың?!Кии нымзағы синнең не бе хоол?Чӧрииң чох алызар кӱн сығызы?…» —Ырах табыстар хайылча, хайылча.Ат тіні тартылчадыр салааларҷа,Хыри-пазы чоғы тығылысча,Кӧксім істі сообас часхырынча:«Тос парып, арса, амырим мин,Че тигір суун ағыларым чонға!Кӱн чарии сустарын, уғзабин,Тартарбын чатхан чардына.Андада ла одырып, ибде,Кічіг палама нымахтар ызам,Хайди хыри-пазы хыриндаТігі чирнің чариин тутхам».

Ах чарых соох

«Ах чарых соох. Ӱлӱс ирееліг.

Аннаӊ пip дее кізі оспаан…»

М. Баинов

«Ах чарых соох. Ӱлӱс ирееліг.

Аннаӊ пip дее кізі оспаан…»

Мин дее ам постаӊ оол, мидееліг,

Ол сыыттыӊ кӧӧзіне аӊдаам!

Maғaa, Хан Тиӊізін пілбеенге,

Алғайы тоозылбас ах суун

Ачаанын хойытпаан чӱрееме,

Ӧкерзер ӧӧрлепче Хулун.

Амох, піле-тура ил-чирін,

Ханаттар пазыныӊ кӧйҷеен,

Тағ кистінеӊ сырбалҷаа иирін…

Кӱн город! – позына кістеен.

Хыро чолларынзар кӧстеенін

Пічиимніӊ сиилгені таптаай;

Олох ла Хыныстыӊ ӧртеенін

Сағал чох чиит табан алғаай!

Саӊай даа Сӧс халзын – кӧйеенеӊ!

Илбек Сымзырых – Пиг ползын!

Че соом туюх мағаа турзын:

«Ах чарых соох. Ӱлӱс ирееліг…»

Алғай

(газель)

Мағаа Поэт сыйлап пирген алғай:

«Кибелісчілер мариинда артығы ол – алғай!»

Че мин, тізең… араласпаам анда!

Ноға сыйлап пирген Поэт мағаа алғай?!

«Сылтаа пір ле полған, – тіпче, – Тадар – син не…»

Анаң чізе? Че ноға сӱлейке (кӱн – ӧтіре!) алғай?

«Сағаа ізес… Син чиитсің… Синде – хатығ хуйах…»

Чиит чӱрек! Мына, нооза, нимее кирек – алғай!

А минің зе хонғаным (ноға мыны кӧрбедің!)

Тіпче мағаа: «Сіліг, иптіг, чалбах, тирең алғай!»

Мин холға тутчадырбын хрустальымны – алғай…

Хан Тигірім парчанынаң амды ағаа толғай:

Полған на Сӧс – Сибдейни тамҷылаанынаң —

О, нинӌе хан-палығлар сорар ызых алғай!..

Илбек Чазыда

Город кӧйче хызыл чалыннаң!Ізиине кӧк тигір хойрал тур,Хан Тигр чозахтары алызып,Город кӧйче хызыл чалыннаң!Хысхырыстар, ӧлімнер, оғырлас —Тооза нимені отха!От ээзі ырлапча ам сарыннар —Город кӧйче хызыл чалыннаң!Ыс-тубанға сулғанчадыр Чазы,Кӱргеннеп сісче тӧреен чирім —Город кӧйче хызыл чалыннап!..Че пір дее ниме мин не пілбинчем:Парчабын чазағ Илбек Чазыча,Кӧллер анда кӧп – хырых азыра!Минің ибімде ол – Илбек Чазыда!

Ӱлӱс

Хан Тигір кістеенін хоптан чӧрчет стихха,Сӧстерге, хысхырымнығ танығнаң чарыдып,Алай ба, кӧг сууҷаан хубулдырып ыыхха,Тадар чонның сыыдын толғалдырчат кииҷе…Че хаҷан даа кізі теенім – кізӧк,Оларның тахпаа ла синніг киречі;Хан Тигірнең, неке, солазып, ідӧкПол парам пурунғы арабос ізеечі.Часхы таны килзе, хынысха, хынза, ооғып,Алай ба пу стихтың палғалғанын тоозып,Ӧкерге санап пу чуртастағы сооғын,Аларбын иреет: «Ахсым парда, ачиин даа ізим!»

Атығҷы

Мин одырчам ат ӱстӱне,Кӱн чоғар харах чолы чатча…Мин чидербін тӧреен кӱніме!Сус састарын ӱрем позым даа!Хыйғылап учухчабын андар —Поэттер сахтапча илбегінең —Легион! (Нимее кӧп ундар?)Тимір хомыс сығарчам ізебімнең.Хулаам на ардап тур сығырысха…Хан Тигір хайхапча мағаа:«Майыхпинча чӱзер «Мин!» хысхырысха!Тимір хомыс хайлапча удаа.Чӱгӱртчедірбін ат ӱстӱндеПасхалары таптап алған чолынҷа…Маңзырапчам мин пос кӱніне!Тимір хомыс ырлаан ӱніне!..

Мин хакаспын, хынза – тадарбын…

Мин хакаспын, хынза – тадарбын,

Хоорай даа адым ползын – чарир,

Че мағаа ікі чӱс – кічіг палабын!

Ӱзінҷізі чӱс чылға: мин нооза – ир!

Пурунғы поэттернің «посха тоспадым,

Кӧк тигірнің чарығына маңнанмадым»

Кибелімні чазыт сӧстернең чазир,

Илбек Чазы хузуруғын ам даа толғир.

Мин – чиитпіс нооза – ӧскеннең

Пурунғы хыйғаларнаң інге чібӧс,

Че ӱс чӱс ле мағаа тӧрееннең!

Амғы Русьта ічем парох.

Итсе, ӧдіс ӧлбеӌең: Ӱзінҷi Римнең

Туйғах тігірезі Чилнең килді —

Кічіг кӧксіҷееме толдырып киині,

«Посха тоспааным» пасха читті:

Пу сӧстер хойрыхти астыхханы ползын,

Пос посха ла махтанып ӧскені…

Пала пасчатханы «Мин» -нең тӧрізін —

Хан Тигір ӱзінҷі харах пиргені.

Тӧреен кӱнге

Кӱлінче тіп, кӧглеспе,Кӱл халар.Соох тіп, соохсынма,Сооп парар.Тӧреенінге ӧрін —Тӧленер!

Эк, сабланыс!

Мағаа кирек чоғыл сабланыс,

ІІірдее чазырбин, чоохтирбын!

В. Майнашев

Эк, сабланыс! Ізеечі осхас нанҷы!Пазырбинча сағаа поэттер!Хайдағ син андағ нымысчы?Кӧглеп пирим сағаа сонеттеп…Хара пастар сӧзін пулғадып,Хойытчам наа ачытхах —Сабланысха таапчам хуйах!Минің идімні чӧрер сулғанып!Тадар тӧрібеенім ме родым,Сабланысха пазырҷаа – Том!Илбек Чазыда тамылған оды —Тігі чирдең суурылған сом.Эк, сабланызым, пазырчам сағаа!Сибдей Том табанны тудын арғысха!

Тӧреен тілімнеңер

Амға теере тӧреен тіл пізін

Пір поэт тее, неке, сизінгелек:

Ниме ол – тӧреен тӱрк тілім,

Пір орыс таа чағын кіргелек?

Илбек чоным, син кӧрібіс ибіре:

Европа – ізииңнің иркінінде,

«Увот из ю неймнің»1 кибірі

Орыс чонынға кӱлӱк изенінде.

Кӱн хончадыр Москвада амды,

Усхунчадыр, тізең, Илбек Чазыда.

Іскеркі – Кидеркее чарғы:

Орыс чонын ол, кӧріңер, пазынған!

Іскеркі хуйағы ам – тӱрктер!

Тадар чоным! Сірерде – Сурығ!

«Ту би!«2 – нандыр пиріп, азанып,

«Хурай!» – тіп тастаңар іліг.

Харах алныбыста – Іскеркі,

Кӱн сығызы, хайлааны, тӧреен тіл!

Тадар тіл – піске сол хылызы,

Славянни – хоза пос хылыныс!

Тӱрктер – ікі тілліг чоным!

Хайзын даа чідірбеңер пip дее:

«Тӱрктеп – Іскеркізер чолым,

Славяннап – Кидеркі піске!»

1. Увот из ю нейм (англ.) – адың кем.

2. Ту би (англ.) – поларға, чуртирға.

Минзер ааллап кірген Иисус

Минзер ааллап кірген Иисус,

Пір сӧс тее чоохтанмаан. Сым полған.

Ӱр полбаан, чит килген, таң, тус…

Кӱн чарии иптеп усчатхан.

Че хабынзам… Э-эк, ундутчы! —

Ізиимде тур халған тайағы.

Иисус, син мағаа… Нымысчы?! —

Кӱгӱрт саабысхан сымзырых пайаағы.

Турыбысхам, ізиимзер пахлапчам:

Иркін ассам – хаҷанға даа…

Оолғымны ла охсанчам,

Педек харын, кічіг ол ам даа…

Сонет

Чир-чарых —Киӌее.Озарых —Читпеем.ТурчабынТискер:Азағым —Ӱлгер:Хынчам,ХынчамПосха.ПазаКӧрзем —Чохха…

Наа пала

Хызыл чылларда тӧреен хысхырысха —«Ипчім тіп, іҷем тіп, – Россия!» —Хайлирға пілбеен хомзыныснаңСӧстерні ойлатчам хази, йа?!Кӧрдек ам… Чӱс чазым толбаан,Кибелізім – иргі ойнаныстар,Саша-Андрейлер таптаан,Тадарлап ползын – хоптаныстар…Олох туста: Минмін – Хан Тигір!Россияның наа палаҷаа, —Иисусты ундубысхан Пигім!Сӧстер пазынҷа холычаам игір —Сонет тынын пip тобырҷаа!Сибдей тахаллузым – Наа кибір!

Ниме ӱчӱн городха сыын турбын?

Ниме ӱчӱн городха сыын турбын?Хыйғам хуруп парар ба минің?Тигір кӧрізін Чирімге ур, урба,Олох ла, нооза, тыныс – киинең!Эк, чыла халам, неке, аалымзар,Хан Тигiр тӧстерiн худалап…Тадар чон арали кӱр хаалап,Кибелімнең сыынам, Худайлап.Хынза, пайзаң иб турғыс салам,Пос посха пілігӌі тӧріп парып.Сӧстернең тадарлап алданам,Тооза чонымны аданып алып.Худай, тізе, мині ал халар,Аның адын адаан даа ӱчӱн.Пу чуртаста сабланып чох ползам,Ӧлім дее, нооза – сын ӱлӱкӱн!

Хуюнға орта ползаң

Хуюн кӧр салзаң толғалғанын,Сӧкленме: пычах-палты!..Пу чирде чил хомзынғанымХуюннаң чӧрче, арса.Худым кізее сырбал чӧргеніӦлімге нимес – чох, чох!Ол чӱреемнің тарыхханы:Мин кізі чох тозын оох…

Кӧӧк саңнары

Кӧӧк саңнары – часхы сонатазы

В. Майнашев

Кӧӧк саңнары – часхы сонатазы,«Луннай» мында – оғыр кӧӧ,Хайди хысхы табыс пораатайның:Ӧзӧгіп, ӱнін тартча сӧӧ.Арығ істі – Худай ибізі,Син мында чазыр сӧстеріңні,Кӧк тигірні сарыннар ибіріп,Сығар тастир тооза тӧстеріңні.Ax-тик син турарзың чалаас,Уйадарзың чазыт кибеліске,Хайди пірееде илбек арғаасСтиғын арағанаң эміскен.Сым пол! Мында Худай ибізі!Кӧӧктер саапча часхы сонатазын…Иртірчелер олар илбек ибірігПу сӧстерге махтанҷых авторның.

Пурунғы тӧстер

Пурунғы тӧстер, хыйғы салып:«Кӱн хонығы чирін кӧстеелер!Чайааннар! Тӧрир пісте Алып!Чир-чарыхха хыныс ӧртееннең!»Туйғах ізі – тағлар хырларынҷа,Хуйах пістің – тӱрктер аазында:«Чортырчадырбын, таң, илбек сарынҷы,Чадар полҷаа, таң, Илбек Чазыда…»Худай салған Тигір тӧстерінҷеЧир ибірҷее амды хара пас;Ала харах чарых кӧстерімҷеКӱн чариин хара тӱн паспас.Хара кӧс унал халған сӧӧктеңПістелчедір чазыт сӧс хайы,Кӱргеннерге аннаңар кӧӧгіп,Читі хыл махтандыртча пайын:«Хайда даа, хаҷан даа ызых кӧрісТолғал турзын Алып чолларынҷа,Кӱн чазынған чир – піске ӧдіс,Сӱрмес ӱріңер кӱн сустарынаң!»

Хыро чолы

Пу саар азах чолыТаныпча тооза чӧреечіні.Кӧксімде:«Нӧӧс Хан Тигір пілізі мынҷа?»Сизінчем: пу чолҷаИртіпчелер Пиглер…Кӧрерім килче,Хайди ісчелер оларХыныс суун!

Пiлчем

Искем:Чабал сағыс порчоға даа ӧлім.Пілчем:Аллығ сағыс —Хан Тигірҷе тоозылбас Чӧрім!

Пыро чох тадар

Илбек немец:«Худай-кізі – минмін!»Пыро чох тадар:«Минде дее – парох,Худайни полза – полғайох!»***

Илбек немец теенінде философ Ф.Ницшедеңер чоох парча.

Прометей

(сонет)Чӱреемде кӧйген ызых одынПирбеспін пірдеезіне – чох!Полған на кибелісті хобырып,Тадарлап ӱреннерін сох!Соғылған сӧбін – мунзурухха!Алғым чазаа сыхчадып, – таста,Тискеркі Іскеркінің чиліЧӧргіс парыбызар ырах, арса.Че полған на тілбестег – тығылыс,Кирек чоғыл хыйға тілліглерге!Холымнаң тӧреен кибелісПрометейни осхас ӧзеліс…Че посха ла (мағаа ла!) – тіпчем,«Сибдей Том» сорып ӧскірчем…

Ӧс

Худай чазын амды иртібӧгістім,Хыро чолы сухсаанға тостым,Кип-азахты чарным хапты…Сизифтің пастир кирек тоғызын:Тоғылах тас Сахчахха сығарып,Тигір тӧзінең иніс ойладарға,Худай чолын пасханын сағартып:Чӧрген ӱчӱн піл ам саназарға!

“Кӧлет саларға…”

Кӧлет саларға.Нимедір ол?Кӱлет сабарға!..

“Наа сӧс?..”

Наа сӧс?Мына:Кірбе тыныма…Паза:Хынарға ам даа ундубаам…

Кӱлӱк хыстарына

Тасха чуртазымның сухсаанынТӱрче полза ундубызам,Илбек Чазыға ырлаанымТыт ағаснаң тосхырам:Ағас нымзағы – палтыларға,Тосхымнығ тадар чонға;Пӱдіріп чӱзер айларға,Туралар ӧзер тайғаа.Тӧгелерні хадыл саап,Сыңырааңар, палтыҷахтар!Илбек Чазаа пала таап,Хысхырааңар, хызыҷахтар!

Минiң тайағым

Посох мой, моя свобода…

О. Мандельштам

Пос хылынызы, минің тайағым(Осиптең Ӧдіс алғаны?), —Піл полбас алғызым Чир-чайаанға:Илбек Чазы хулғалап халғаны…Минің чолым, чох, Римзер нимес,Чир ибіріп – Чазы кӱргенінзер!Анда даа, хынза, изім тоспасХан Тигірнің мағаа ӧзенінде.Кӧксім істі, сыытнаң ыңнанып,Тӱӱрли кӧксеснең халар,Алай ба, пічиимге яңланып,Ах чаҷын сухсаан тосхырар.Азах кӧдірген тозын, таpaп,Тубан чіли, Чирімде хайылар,Тайағым, пулуңда хайхап:Пос хылынызы, арғызым, хайыдыр?..

“Киҷеегі кӱнні алғысти – Анымҷох!..”

Киҷеегі кӱнні алғысти – Анымҷох!Парчан чир-чайаанға мин алымы чох,Парчан чир-чайаан даа мағаа алым чох.Анымҷох, минің хынғаным, хынмааным,Хол саапчам Сӧрӧнге – чӱреемнің суртлааны,Хол саапчам, хыйға махтанмааным,Турчам амды, пос хомдызын кӧргли,Анда чахайахтар чатчалар ипти…Анымҷох, идім, – тын чохтың хатии…Изен ползын Чарых – Мӧгінің сілии!Изен ползын ӧлім! – Чуртастың артии!Пос хылыныс хылызын пазох ла таптим!

Сӧӧгiмде сӧстер

Чатчабын Хан Тигірдең ээліг,Чӱреем кӧӧ ӱзіл парды мында…Хомды істі – сӧӧктернің ээніАм даа хомзынча пу чирде:Чиит кізі халбыр сӧстернеңХырызып маңнанмаан ил-чонны.Араға ізеечі піреезін,Хынза, салбыры ӱчӱн посты…Харын, чатчам мында ээліг —Хасхы-оғыр, поэт, хара пас…Тар пілбеен пу кибеліс сӧстерінХурутча сӧӧгімде ээн чуртас.

Сӱректет килген сöс

Пу кибеліс чыындызы Ағбандағы книга издательствозында

2009 чылда сыххан полған.

Аннаң алылған пір-ікі кибелістер…

Кибелiс пасчаа

Иркiн озаринда табылған табысАх чаҷынға сӱректет килiп,Пол парды олаңай ла пiдiр чабыс,Пол парды олаңай ла сигнең сиилiп…Мин дее тыстанчам андағ хылынысха:Хайдағ даа öзiңнi хысхырчат хазырып -Хубулыс сооғына олох таа чазылып,Чӱрек хайнааны тохтир, хомзынысха…

Тiлбестегдеңер

Пiдiрлернiң хазалҷых чорығыСухсумны хазырчатхан хуруғ кии:Андар ит, пеер ит – олох ла соғыным,Сöстiң сöгiлчеткенi – ызии!..Сöстiң сöгiлчеткенi – час табыс:Кемге-де тööйли кöлегi пол…

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.