Qabusnomə

Unsur əl -Məali ibn Keykavus ibn İsqəndər

Qabusnomə

Vəsə

˝Qabusnomə˝ iyən tolışə tərcumə məktəbədə çe əy qətə vırə

Dınyo fərhənqə xəzinə dılədə çı ˝Qabusnomə˝ (bə əvi ˝Pandnomə˝ən votedən) məxsusi vırə hesteşe. Yonzəminə sasori orəxədə,həniyən rosti bıvotəmon,1082/1083-nə sori, bə voteyonro Unsur əl-Məali Keykavus ibn İsqəndəri bə ğələm sə ım molyətinə kitob farsəzıvonə nəsri nubəynəye. İ qılə ım nubeynəən vəs kardışe ki,ənıvışti ğəzinə Unsur əl-Məali Keykavusi nom bə dınyo ədəbiyoti korifeyon navonə reçədə bastə bıbu.

Çe əy həxədə tosə çe əmə rujon hiç qılə rımuz rəsə ni.Mande kitobi handəsə oj-ojko çiyedə ki, Keykavus qıləy universalə basəvodə şəxs,elməqıvur (vunderkind-red.) bıesə bə ziyodə, həmən yolə əyan, alim, şair, canqavər, tovığ bıə. Əv çe əmə Kaspi dıyo cənubə-ğərbə sahilonədə, İroni ısətnə Qiloni vilayətədə jimon kardəşe. Bə vırədə ki, binim ğədimiku tolışon de qiləkon bə i co jiyedən. Məvuji bə ım səbine ki, əməhoy çı Unsur əl-Məali bə ıştə zoə doə nəsihəton, məsləhəton, pandon handeəsə jıqo zınedəmon ki, ımonımon i bəjənən kəynəsə, koncosə,çe kikusə məsəmone, handəmone. Çumçıko həmonə nəsihətə sıxanon veyni ironəzıvonə millət ğəzinə çe əmənən milli əxlağə kodeksi bınədə mandedə.

Keykavusi ıştə əsərış, əlbəttə, bə farsə zıvon nıvıştəşe, binim çe ə devri ədəbi zıvon bıe. Mande ˝Qabusnomə˝ ənıvışti bə çımı peədə nom kəşə qevmon har qılə aid karde qasbuən xəto əbıni.

Unsur əl-Məali ıştə devri basəvodinə ruşinfami ğəzinə həmən bə antikə alimon iyən filosofon əsəron vey çok bələd bıə, əvonış dərk kardə.˝Qabusnomə˝də çı Əflatuni, Sokrati, Aristoteli, Hippokrati, Haleniku rə-rə dəvardə sitaton ımi sof sıbut kardən.

X–XII sasoronədə mısılmonə renessansi səkıştədə bə məydon beşə ˝Qabusnomə˝ fayədə didaktikə əsəron, pandnomon ofəyero bə Avropa məmləkəton çand-çand sa soron lazim bıən. Məsələn, çı Fransua Rable bə Fransa cəmiyəti ğoymə zırinqə dənoə ˝Qarqantua de Pantaqruel˝nomədə kitob dey 1564-nə sori, İnqiltərədə çı lord Çesterfildi ˝Bə zoə nomə˝ kitobi isə əncəx 1774-nə sori bə ruşnə beşeş zınəy.

Qilonədə yol bıə Unsur əl-Məali Keykavusi bənəy insoni ıştən qur-qurinə, qıvoninə qıləy umrış dəvuniyə, binim de şoğinə hadison,de şoy-voyinə ğələbon, de dəboxtə səkışton, de qonə dumoton xırç pur bıə.Bə sə omə ğəziyonku, eqıniyə qulonku bə nav omə səkışton, ıştə jimoniku sə dərson, ıştə zıneyonku, vindəyonku, məsəyonku idrak kardə mətləbon bo ıştə soni nışonə noesə həniən fər çiç bəzıne bıe? Yəne ˝Qabusnomə˝ qıləy pıə bə ıştə zoə doə pandon timsalədə onoə bıə.

Unsur əl-Məali cəmi 44 fəsliku ibarət bıə ım kitobi sıftənə 2 fəsl bə vaxti ədəbi dəsturon əsosən bə Xıdo-Peyğəmbəri həsr kardəşe. Əmandə fəslonədə ısətboy muəllifi bə jimoni har tərəfi nəzər səğandəşe. Muəllif kitobədə de aforizmon, pritçon, kırtə tarıxə iyən məişətə hekoyon vasitə odəmi pand qətey, ləyağətin, şərəfin, mədəni beyro, kom mijon bə dast vardey, çiçonku diəro mandey, ıştə coni şuş iyən xəş oqətey, bə deşmenon bac oməy, dust qətey, sənət-peşə səçın kardey, kaştevonəti kardey, vətəni hovoz kardey çəmon həxədə mıdrikə mətləbon iyən nığılə hıkməton bə əhandon edaştedə.

Sovoy ımon kitobədə bə nucumi (astronomiya – red.), poeziya, musiği dair şoğinə pandon, hətta podoşo fayədə məmləkəti çoknəy de ədoləti idarə karde barədə pandon vırə qətəşone.

De i yəndı hiç suluk nıkardə Xeyr iyən Şəri damədə canq kardə ım dınyoədə çe vicdoninə, şərəfinə, xəymandə insoni vırə kom coye? Diyə bıkə, bə ım parsi vədə mandə cəvob çı ˝Qabusnoməku˝ bənəy sıə cızi dəvardə.

Çı hıkməton mırvari mislədə ım əsər bə sivilə dınyo zıvonon veyni peqordoniyə bıə. Bə tolışə milləti ruhi anə nez mandə ım pandnomə xəyli diən bıbo, ısət iminə bəjəne ki, bə çe əmə zıvon peqordoniyə bıedə.

Bə ım koədə çe əmə tərəfo 3 qılə səvon oko doə bıə:

1) Səid Nəfisi 1312 şəmsiədə (1933/1934-nə miladi) Tehronədə bə farsi bekardə variant;

2) Yevqeni Bertelsi 1958-nə sori Moskvadə bə urusi bekardə variant;

3) Rəhim Sultanovi 1989-nə sori Bokuədə bə tırki bekardə variant.

Vırəş omə, bıdə bə tolışi peqordoiyə bıə ˝Qabusnomə˝ kitobi umumən tolışə tərcumə məktəbədə qətə vırə həxədəən bə əhandon nəzər i-dı qılə sıxan edaştom.

Hələ dəvardə əsri 30-nə soronədə, sovetə hukməti cər kəşə ˝bə rəğ-rişə oqardey siyasəti˝ çərçivədə çe əmə tərcumə məktəbi qofe bınədə mandə Z.Əhmədzodə, M.Nəsirli, Ş.Mursəlov, İ.Abdullayev,Ə.R.Mahmudov,Ş.Təğizodə, çe əmə həniən ço hınəmandə merdon tərəfo çı dınyo ədəbiyoti kali klassikə əsəron bə tolışi peqordınə bıəbin.

Çe əvon reçədə Daniel Defo ˝Robinzon Kruzo heyrətinə jimon iyən çe əy macəron˝,tərcuməəkə Ə. R. Mahmudov (Boku1935); C.Svift. “Qulliver liliputon məholədə˝, tərcuməəkə Ş.Mursəlov (Boku1935); Suleyman Sani Axundovi ˝Siyo kinəli˝,

tərcuməəkə İ.Abdullayev (Boku1935); Mir Cəlali ˝Bəyjibə odəm˝(roman), tərcuməəkə Ş.Təğizodə (Boku1937);

L.Andreyevi ˝Petkə qıyədə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizodə;

M. F. Axundzodə ˝Çı nəbotati həkim musyo Jordani de caduəkə dərvişi Məstəli şahi nəğıl˝, 4 pardəynə komediyə,

tərcuməəkə Şeyub Mursəlov (Boku 1937); A. Çexovi ˝Kaştənqə˝, tərcuməəkə Ş.Təğizadə (Boku1937); Cek Londoni ˝Kişi həxədə hikoyə˝,tərcuməəkə İ. Abdullayev (Boku 1936), həniən co kitobon nomə bəbe qəte.

Sovoy ımon 1937-nə sordə Bokuədə təhsili sırf bə tolışi bıə məktəbon V-nə sinifiro çı Z.Əhmədzodə de M.Nəsirli xanboz tərtib kardə ˝Ədəbiyotə xrestomatiyə”də Azərbayconi tırkəzıvonə ənıvıştonədə M. Ə.Sabiri, M.Muşfiqi, R.Rza, S.Vurğuni, M.Seyidzadə,çı urusəzıvonə ədəbiyotiku A.Puşkin, İ.Krılov, İ.Nekrasov, L.Tolstoy, M.Şoloxov, həniyən co sənətkon muxtəlifə janrədə nıvıştəyon bə tolışi tərcumədə doə bıə.

Həminə 30-nə soronədə Azərboyconi Kommunistə bolşevikə firğə Lankoni dairə komitə orqan ˝Sıə Tolış˝ qəzetədəən kali tərcumon dəvardedəbin. Bə ım koodə Xanoğlan Kazımov iyən Qudrət Quluyev çısk bıən.

Təssuf ki, sovetə keşvərədə nav II dınyo muharibə milli siyasət səvırd-po dəqeş be, kamiədə mandə milləton zıvononədə 10 sor dəvom kardə ə xosə multikultural ab-həvo çəsmoni bə orəx rəse,bə ım koədə ıştə sinə bə nav doə vey ruşinfikon dastqir kardə bin,bə Sibiri, bə Miyonə Asiya sardə kəvşənon romə bin,əvoni dey bə qululə və doekuən onıkırin.

Dəvardə sasori 80-nə soron orəxədə sovetə ˝tojədən soxtey siyasəti˝ bə tolışə tərcumə məktəbiən pozitivə otəməyış be. 1993-nə sori Bokuədə ˝Azərnəşrədə˝ rəhmətinə Novruzəli Məmmədovi tərtibatədə ˝Tolışi ərməğon˝ nomədə kitob beşe. Əyo bəğəzi çe muasirə tolışə şairon ıştən əsəron, həmən çe əvon bə tolışi kardə xəyli tərcumonən vırə qətəşone. Çı ımi bə peştən bə devrədə beşə ˝Tolışi sədo˝ rujnomədə, bə tolışi beşə co qəzetonədə, məcmuəonədə, kitobonədə Tofiq İlhami, Xanəli Tolışi, Allahverdi Bayrami, Bəxtiyar Ruşini, Baləddin Veşo, Nəriman Əğəzodə, Camal Lələzoə,Vuqar Həmati, çe əmə həniən co ənıvışton ofəyemononədə çı Azərboyconi tırkəzıvonə ədəbiyotiku, dınyo ədəbiyotiku kardə tərcumonən bə çəş çiyedən.

İyo de Muşfiq Abbasovi dastqəte çı şair Əvəz Nəbi Umər Xəyyami ˝Rubaion˝ tolışi tərcumədə 2005-nə sori Bokuədə çap karde məxsusi qeyd karde lazime.

Çe dınyo ədəbiyoti korifeyonədə bıə Viktor Huqo ˝Səfilon˝ roman tosə orəx nıbuən Baləddin Veşo iyən Diana Montqomeri tərəfo peqordoniyə, hələynə əncəx sosialə şəbəkədə fəaliyət nişon doə ˝Tolışi tərcumə mərənqo˝ nomədə qrupədə vırəbəvırə kardə bıə.Yəni rəsmən dastənıvışteyə fayədəye.

Təəssuf ki, çe əmə qıləyən notəmomə tərcuməmon heste.Əvən ibarəte çı mığəddəsə Ğıroni-Kərimiku. Rəhmətinə filosof Beytulla Şahsoyj çe əvi muəyyən suronış bə tolışi peqordonişe, Bokuədə ˝Şəvnışt˝ nomədə rujnomə beşə mıddətədə əyo çap kardıse.

Henrix Fridrix fon Ditsi 1815-nə sori turkə ˝Dədə Qorqudi dastoni˝ həxədə ˝De Homeri siklopi mığayisədə tojə ojko kardəbə oğuzi siklop˝ tədğiğatə nıvıştəy,iyən çe əy kitobiku bə almani peqordoniyə bıə

˝Basati Kəlləçəşi kıştə daston˝ Allahverdi Bayrami tərcumədə 2015-nə sori Bokuədə ˝Mutərcim˝ nəşriyatiədə bə tolışi beşə. (Həmin kitobədə tərcuməvon ğəzinə səhvən co xonəxo nom şə.)

2020-nə sori sıftədə çı Rusiya Sankt-Peterburq şəhəri СИНЭЛ nəşriyotədə çe ım sətıron ənıvışti tərəfo de ˝Tolışə tərcumə mərənqo kitobxonə˝ reçə ˝Qədə dıl˝ nomədə kitob çap kardə bıə ki, əyo ce Amerika, Avropa, Hındıstoni, Ərəse, İroni, Qırcostoni,həmən çe Azərboyconi ədəbiyoti vey klassikon iyən kali co ənıvışton bə tolışi peqordonə bıə hekoyon,hakazə sovetə publisistikə kali şoğinə numunon qırdə kardə bıən.

Im sori orəxədə Bokuədə ˝Apostrof-A˝ nəşriyoti tərəfo de Əhməd Salayevi dastqətəti çe Mehsun Perzə tərcumədə Şərğə ədəbiyoti mırvarioyonədə qıləy- ˝Kəlilə de Dimnə˝ bə tolışəzıvonə əhandon xıdmət doə bıə.

Əviən qeyd bıkəmon ki,həm navko, həmən oxonə vaxtonədə kamən bıbo, tərsinə proses,yəni çı tolışəzıvonə poeziya kali mətoə numunon bə co zıvonon peqordonə bıən.

Çe Ərəse nomdarə şair, şərğşınos iyən diplomat Aleksandr Xodzko (1804–1891), ki etnos ğəzinə tolışə movzu iminə bəjən bə elmi devriyə okırnəşe, əv Rəştədə konsuli vəzifədə xıdmət kardeyədə həmən iminə bəjən 15 qılə tolışə mahne mətn qırdə kardəşe,əvoni bə inqilisi peqordoniyəşe,1842-nə sori Londonədə çapo beşə ˝Spesimens of the popular poetry of Persia…˝ (˝Pe-volo bıə farsə poeziya numunon…˝ inq.-red.) kitobədə vırə kardəşe.Çe əmə zınəyku, ım, çı tolışə zıvoni nubəynə tərcuməye. Peşe çı Zulfuğar Əhmədzodə ˝Kolxoz˝ şeiri de ˝Колхоз- путь к социализму˝ nomi Dmitri Serebryakovi tərəfo 1933-nə sori Tiflisədə beşə ˝Литературное 3акавказье˝ məcmuə 1-nə numrədə çap kardə bıə. Oxonə vaxtonədə çe ustodi bo hırdənon nıvıştə şeiron qırdə bıə ˝Kırınqo˝ kitobi ki, doktor Hilal Məmmədovi Bokuədə çapo bekardəşbe, Yaser Kərəmzode de Əli Rəfii Cirdehi tərcumə hejo de həminə nomi Rəştədə bə farsi beşə.

Çe Əli Nasiri Bokuədə çapo beşə ˝Qeybdən gələn səs˝ kitobiədə çe əy bə tolışi nıvıştə mərsiyon de ˝Ğəybo nido˝ nomi Elham Ğolizode Həftxani iyən Əli Rəfii Cirdehi tərəfo inən Rəştədə bə farsə zıvon peqordoniyə bıə.

Sovoy ımonən, Yaser Kərəmzode Həftxani tərəfo 2011-nə sori Rəştədə ˝Fərhənq-e İlia˝ nəşriyatiədə ˝Şaeran-e taleş-e İran və comhuri-ye Azərbaycan˝(˝Çı İroni iyən çı Azərboyconi Respublikə tolışə şairon˝ farsi-red.) kitobi vadoə bıə ki,əyo həm çe İroni, həmən çe Azərboyconi tolışon kali poeziya numunon bə farsi handey bəbe.

Çı ğırbinə sənətko Fərəmərz Məsrur Masali tolışiədə nıvıştə nomdarə ˝Hındıləpeşt˝ poemaən çı Yaser Kərəmzode Həftxani tərcumədə Rəştədə peədə nomış dəvardə həminə nəşriyatədə farsiədə rujə ruşnəş vində.

Çı Əli Əbdoli tərtib kardə ˝Ədəbiyyat-e tat-o taleş˝ (˝Tatə iyən tolışə ədəbiyot˝ farsi-red.) kitobiədə bə kali tolışə şairon əsəronən farsiədə peqıniey bedə.

Sovoy ımi, de folklori məşğul bıə Fransavojə alim Q.Lazardiən Nıso Tolışədə ıştən qırdə kardə nəğılonədə i-dı qıləni bə firənqi peqordoniyəşe, əvonış ˝Studiya İranika˝ məcmuədə bə əhandon xıdmət rosniyəşe.

Nisbətən nezə vaxtonədə isə çı Camal Lələzoə ˝Tolışə bandon˝ şeir Valeri Lipneviçi tərəfo de ˝В Талышских гораx˝ nomi bə rusi zıvon, çe Xanəli Tolışi iyən de Camal Lələzoə kali əsəron Rıqor Baradulini tərəfo bə belarusi zıvon peqordoniyə bıən.

De tərcumə vasitə ıştə ədəbiyoti həniyən qəncin karde sahədə Nıso tolışon (cənibi-red.) dastpoçəti zurki-zurki bıdoən, kali koon çəşəvədən. Timsal, Antuan de Sent-Eqzuperi 1942-nə sori bə firənqi nıvıştə ˝Le Petit Prince˝ (˝Qədə şahzodə˝ (fr.)-red.) povesti qəhrəmon de ˝Podoşo qədə zoə˝ nomi de Siyavuş Şəfiqi Ənbəran iyən Mohsen Şəfiqi dastqətey həni bə tolışə zıvoni so dialektədəən qəp jəy zınedə.

Mətnədə dəvardə beyton,dubeyton, rubaion veyni tərcumə bə Mehsun Perzə məxsuse.Kaliyon isə de satılə tərcumə doə bıən.

Tolışə ədəbi tərcumə tarıxiku ıştə qəncinə elmə zınəyon de əmə de dılojəti baxşəkə İqbal Əbilovi xıdməti məxsusi pezombonedəmon,bə əvi nuperəsə alim ğəzinə yolə ovandon nocə kardedəmon.

Ğurbinə əhandon!

Peştpurimon ki,çe əmə ənkə bobon de vərəson miyonədə pard bıə ˝Qabusnomə˝ tolışi tərcumə şımə dıliku bəbe, həmən bə çe əmə ədəbi zıvoni bə formə eqıne prosesi kamən bıbo, tov bədo.

Əjo dəğandedəmon ki, tərcumə həxədə ıştə ray iyən təklifon bə ım ədres səbəro bıkən: [e-mail]

Cabbar Əli, tərcuməvon

Mığəddimə

Im kitobi tərtibəkə əmir Unsurulməali Keykavus ibn İskəndər ibn Qabus ibn Vəşmqir ibn Ziyar movla əmirəlmominin bə ıştə zoə Qilonşahi voteşe:

– ˝Çımı balə, vindedəş ki, az həni pi bıəm. Piəmerdəti iyən zəyfəti mınış çe kırışnə ğandə. Sə-rişi sipi bıey çe maqi nez bıey nışon doedə ki, hələ hiç kəs çəyku tıle (vite) zınəni.

Çımı balə, ıştə nomım çı dınyoku kuç əkon siyohiyədə vindeədə, fameme ki, çanə hələ kuçi nomə bəmı omə rəsəni, az ıştən bətı qıləy nomə bınıvıştım ki, əyo çe dınyo çok iyən bədə koon, çe devroni sərost iyən qəcə qərdışon təsvir kardə bıbun, çanə fırsət çe dasto beşəni, qıləy çokə nom bınəm dınyoədə, pıəku bə zoə yodiqor bımandı.

Çımı balə, hələ çanə ki zəmonə tınış həmul kardəni, çımı sıxanon ıştə ağıli kəminəku bekə, bəvon əməl bıkə – bəvədə hərəbaxt bəbıeş. Har dı dınyoədə çokə nom bebakardeş. Azən jıqo hisob bəkardem ki, ıştə pıəti ğarzım doe. Əmoni ruje, ın kitobədə nıvıştə mətləbon bıdə ıştı quşiku vızzə nıkəyn.

Ehanə tı ıştən çımı votəyonku foydə bə dast vardey nızınoşən, bəzıne bıey jəqo odəmon pəydo bıbun ki, bə ın dəqərinə sıxanon əməl kardey bo ıştə ğənimət hisob bıkardın.

Harçand ki, ısətinə zəmonədə hiç qılə avlod bə ıştə pıə nəsihəti quş doedəni, ğəfləti çe cıvonon ğəlbədə qıləy ço sənoəşe, əvon çe pionsə vey zıney qımon kardedən. Az ımoni dərəsedəm, əmmo ijən çımı pıəti məhəbbət mıni haştedəni ki, tam bıjənım. Əve bəmı xoş omə qıləon, bə çımı təbiəti mıvofiğ bıə sıxanonım koç-koç karde, çəvon dılədə kırt iyən loyığ bıə sıxanonım bə ın kitob qırd karde. Ehanə əməl bəkaş – vey əcəb, nıkoşən – inən ıştə pıəti ğarzi bədoem. Sıxan heste, bəvoten: ˝Çe məsləhət ədə vəzifə voteye, quş nıdon – bo rəncidə bıey nibəqınie˝.

Çımı balə, bızın ki, çe insonon xısusiyət ıme ki, əvon bı dınyoədə bə dast vardə ən çokə çiyon həmə bo ıştə ən ğıromiə odəmon oqəteyro kulışiyedən. Çımı bı dınyoədə bə dast vardə ən dəqərinə çiy ın sıxanonin, çımı ən ğıromiə odəm ısə boy tıniş. Isət bo kuç kardey hozı bıeədə ıştə ğəzənc kardə çiyon bo tı yodiqor oqəteyım piyedə. Piyedəme ki, əvoni handey bəpeştə tı nonəcibə koon nıkəş, xəbis nıbuş, bəştə nəsl-nəcobəti loyığ xonəxo bıbuş.

Çımı balə, bəpe bızıniy ki, tı yolə nəsl-toyfəkuş, əvon ğırbinə hıkmdoron bıən. Iştı bobo Şəmşulməali Qabus ibn Vəşmqire. Iştı nəsl çe Qiloni şah əbıə Keyxosrovi iyən Əbulmuəyyədi avlodon vərəsəonədəye. Firdovsi çəvon tərcuməyi-holon ıştə ˝Şahnomə˝ kitobədə bə rujəruşnə bekardəşe. Qiloni şahəti çəvonku bo ıştı bobon yodiqor mandə. Iştı nənə, çımı moə çe ˝Mərzbannomə˝ əsəri mıəllif Mərzban ibn Rustəm ibn Şərvini kinəbe. Çəy 13-nə bobo Ənuşirəvan Adilə podşo bıvə Kavus ibn Ğubadbe. Iştı moə Mələk ğazi Soltan Mahmud Nasirəddini kinəbe. Çımı nənə çe deyləmiyon hıkmdor Firuza kinəbe.

Zoəlim, ağılmand bıbi. Iştə əcdodon ğədi bızın, nonəcibəti məkə. Harçand az tıku çoki iyən hərəbaxtəti əloməton vindedəm, əncəx inən ım sıxanon tikror kardedəm.

Çımı çı dınyoku kuç kardey duəro ni, ıştınən bədi mı omey fərze. Əve, çanə conı xəşe, ıştəni bə ovi-otəşi bıjən, ko bıkə. Əncəx de ın roy əbədiyəti ğəzənc bəkardeş. Əbədiyət mıvəğğətiyətisə barze. Əbədiyəti bı dınyoədə ğəzənc kardey bıedə. Im dınyo bənə hi qıləy çiye – çiç bıkaştoş, əyən bədıveş. Çe əbədiyəti kuşki bınə vırə ın mıvəğğətiə dınyoədə noə bıedə. Çokə odəmon ın dınyoədə şiri təbiətədə, bevəcə odəmon ısə boy sıpə təbiətədə bıedən. Sıpə ıştə pəydo kardə çiy heqo əyo bəharde, şir ıştə şiko kardə çi bə co vırə bəbarde bo hardey.

Im dınyo qıləy şiko vırəy – tınən neçiəvon, çokə əməlon ıştı jivon. Bıkuliş ki, çokə koon bıkəy, peşo çəvon xəyri bıvindiy.

Ha çımı balə, əyən bızın ki, nəsihətonku iborət bıə ın dəqərinə kitobım bə çıl fəsl baxş karde.

Umim heste ki, ın kitob həm bə ıştə ənıvışti, həm bə əhandi, həm bə çəy dimi ovıştıniə kəsi, həmən bə quşədəon hərəbaxtəti bəvarde.˝

İminə fəsl

De kon roy Xıdo dərk kardey bəbıe

Çımı balə, bızın ki, dınyo dimisə çiç heste – çiç ni, çiçon bəzınen bıey – ımoni həməy inson dərk kardey bəzıne, sıvoy Ofəyəvoni. Çəy dərk kardeyro ro ni. Sıvoy çəy çiç heste, həmə dərk kardey bəbıe.

Kəynə ki, tı ıştə dərk kardey ğabiliyətı qin karde, bəvədə Xəllağul-Aləmi bəzıneş dərk kardey.

Naxış dərk kardə bıə çiye, nəqqaş ısə boy dərk əkə. Ehanə maddə naxış peqətedənıbu, hiç nəqqaş bəy naxış jəy nibəzıne.

Məqər vindedəniş ki, mum sığisə çok naxış peqəteyro mıhi çəviku soxtedən, sığiku ne?

Yəne dərk kardə bıə har çiyədə qıləy dərk kardəninə xısusiyət heste ki, çe Ofəyəvoni bə çiçi ğabil bıey nışon doedə. Bı səbəbən tı bə ıştə ediaşt, bə Ofəyəvoni ne. Tı bə ofəyə bıəyon nəzər səğand ki, çəvon ofəyə əkə de ıştə ağıli dərk kardey bızınış.

Əmoni ruje, vaxti çe dasto mədə. Çun boçi, çəy bənə dəvardey qıləy atributış heste.

Dəvardə çiyonən, zınedəş ki, sıftəş bıedə, oxoyış bıedə.

Im dınyoədə çe har çiy de i yəndı anqıl bıey tıni dənıqijnı, jəqo məzın ki, ın anqılon heqo ənəobıə bəmanden.

Tı çe Ofəyəvoni xəymandəti, çəy neməton barədə bıfam, çəy ıştəni barədə məfam. Çun boçi, ro nıbıə vırədə ro nəvə xonəxon rəyrə dəqijiedən. Çoknə ki, Peyğəmbər əleyhissəlomi votəşe: ˝Çe Xıdo neməton həxədə bıfamən, çəy zoti həxədə ne˝.

Ehanə Xıdovandi-Aləmi de şəriəti sohibon vasitə bə ıştə bandon ixtiyorış doə nəbəy ki, Əy dərk kardey roy pəydo kardeyro cəsarət bıkən, hiç kəs ciqə nəkəy çəy barədə ıştə cınqıri bekə, çun boçi, tı Həxi nomi çiç noedəş bınə, bəy çı sifət doedəş bıdə, ım bə Ofəyəvoni ilohiyəti iyən bə çəy rıbubiyəti ne, bə ıştı ıştəni beçizəti iyən ocizəti dəlolət bəkarde. Səbin bəy ki, tı Xıdovandi-aləmi hiç vaxt Çəy loyığ bıə səviyyədə vəsf nibəzıneş kardey.

Bəs jıqo bıə holədə tı Əy çoknə dərk bəkardeş?

Ehanə tı tohidi çiç bıey zıne piyedəbu, bızın ki, bo tı mumkun nıbıə har çi Bəyro mumkune. Timsal, bənə tənhoəti. Kon xonəxo çe potəti mahiyəti sərost dərəso, əv mışrikətiku ozod bəbıe.

Potəti əncəx bə Ofəyəvoni xase, ə mandə har çi qite.

Bə ıştə xosiyətiro qit bıəninə har çi ya bo tərkibiro, yaən pıtı-poə bıeyro qit bıedən – bənə cismi, cəm bıeyro qit bıedən – bənə rəğəmon, bə təzahuriro qit bıedən – bənə sifəton, bə mənşəyiro qit bıedən – bənə covhəri, fəza ya təyliəti ğəzinə qit bıedən – bənə məkoni, ağıl iyən nəfsiro qit bıedən – bənə vəhmi, mıvazinətiro qit bıedən – bənə təbiəti iyən surəti, bə i yəndı rast omeyro qit bıedən – bənə oxşeəti iyən fərğ doe, bə soxtemoni çəmiro qit bıedən – bənə maddə iyən unsuri, bə hadisə bino bıey sıftəro qit bıedən – bənə məkoni iyən zəmoni, bə hədd-ğədəriro qit bıedən – bənə ehtimoli iyən ğətiyəti, səbin bəy ki, ğəbul bəbıe, ya nibəbıe – qit bıedən bənə kamiəti iyən veyəti, səbin bəy ki, dərk kardənine ya ne, qit bıedən bənə bıeyəti iyən nıbıeyəti.

Imon çanə ziddiyətin iyən bə yəndı əks bıbonən, ijən qitəti əlomətışon heste, bəvon dərhəğiğət pot nibəbıe votey.

Çe tohidi məğz çəyku iborəte ki, bızıniy – bə ıştı ağıl omə çiyon nibəzınen Xıdo bıey, xanbozış nıbıə Xıdo tərəfo çımon ofəyə bıə çiyon bıey ğəbul bıkəy.

Dıminə fəsl

Çe peyğəmbəron tərifat

Bızın, çımı balə, Xıdovəndi-Aləmi dınyoş jıqo de ədoləti, de hıkməti zıney-zıneyış ofəyə. Çun boçi, əv zınedəbe ki, bıey bəsə nıbıey, xəy bəsə şəri, pur-boliəti bəsə ninıbıəti, mahbubəti bəsə kifirəti əfzəle. Əv əzıniy kardey ki, çımon har dıynəni ofəyı. Əncəx Əy fəron ofəyəşe, ıştən bə ıştə zınəyonış əks hərəkət kardəni. Har çiy ki, ədoləti əsosədə ofəyə bıə, əv çe əvomətiku, çe fəsodiku vey duəroye. Yəne, çı dınyo bınə vırə əsosədə mıdrikəti mandə – çok çiçebu, əvən ofəyə kardə bıə.

Əv əzıniy kardey ki, ruşnə behəşi bıdə, voşi beavə bıvoynı, cismon betərkib bıbun, bə astovəon hiç əjo nıbu, çokə hadisəon, iyən bevəcə hadisəon cərəyan bıkən. Əncəx səbin bəy ki, dınyo de ıştə nizomi ofəyə kardə bıə, əyo besəbəb hiç çi nibəzıne bıey. Əy həmonə səbəbonış dınyo nizomədə oqəteyro vasitə ğəzinə ğərarış doe. Ehanə ın vasitəon qin bıbon, de nizomi emandə həmə koon səbəbonən çe arəo bebəşen, dınyo bəqınie bə i yəndı. Vasitəonış Xıdo bə səbəb ofəyə ki, qıləy hokim bıbu, qıləy məhkum; qıləy ruzi ədə bıbu, qıləy ruzi əhə. Im qitəti bə Xəllağul-Aləmi tohidəti dəlolət kardedə.

Voteyım ıme ki, tı əncəx vasitə vindey bəzıneş. Əve çoçəş bıbi ki, səbəbi vasitəku ne, çəy ofəyə Xıdoku bıvindiy. Ehanə zəmin bəhrə doedənıbu, tı boy zəmini mığəssir məqət; ehanə astovəon de ədoləti qardış kardəninbu, çəvon hiç taxsişon ni ın koədə.

Astovəon zılm iyən ədolətiku çanə xəbədonbu, çe zəminiyən məhsul doeyku ənə xəbəş heste. Bə zəmin şinə mivə do kaştə bıəbu, əv həmonə vırədə zəhər nibəzıne rosniey. Hiç astovəonən ıştənbəsə ıştə vırəonədə lıvey nibəzınen. Bo çokiəti adətko bıə odəmi dasto bevəci nibome.

Çoçəş bıboş, dınyo reçinəti vindey bəzıneş. Im zinət nəbotat, həyvonat, hard, peşumə çiyon, tan kardə çiyon iyən co nemətonku iborəte. Im çiyon həmməy bınə vırədə hıkmət mandə. Əy Iştən çımi barədə votəşe: ˝Əmə zəmini, osmoni iyən çəvon arədə bıə çiyonımon bo sə ğal kardeyro ofəyəmonni, çəvon bınə vırədə hıkmət mandə.˝

Isət ki, zıne ın dınyo bə hədərə ofəyə kardə bıəni, ımiyən bıfam ki, ın nemətonən doə bıən bə səbəb ki, ruzi bıbun. Co holədə çəvon mənaşon nəbiy. Ruzi bəy votedən ki, bə əjo bıə kəsi nun bıdəy. Diyəkə hələ, ədolət ıme. Əy insononış ofəyə ki, bəvon ruzi bıdə. Ehanə insonon ofəyə bıəbun, ın neməton həmə çəvone.

Əncəx bə insonon devlət iyən ğaydə-ğanun lozime ki, ruzi əhə çe ruzi ədə ğədi bızını. Devləti bəpe rəhbərış bıbu. Bo ruzi ədə noğsan bəbıe ki, əv ıştə ruzi bə nodonon bıdə. Ruzi ədə benoğsan bıeyro, nibəhaşte ki, ruzi əhəon nodon bımandın. Əv ıştən Ğıronədə votedə: ˝Çe insonon nızınəyonış bəvon omute.˝

Əypeyğəmbəronış vığande ki, əvon ibemoni, ruzi harde, iyən bə ruzi ədə şıkr karde ğaydə-ğanunon bəvon omutın. Yəne, dınyo əsosədə mandə ədolət, ədoləti vərz ədə hıkmət, hıkməti dırıstəti nemət, neməti bitovəti ruzi əstənon, ruzi əstənon komiləti ısə boy depeyğəmbəri bastə bıedə.

Peyğəmbəron ruzi əstənonsə əfzəlin. Bə səbəb ki, əvon bə ruzi əhəon bə ruzi rəsey ro-rizi nışon doedən.

Votedəm ki, tı ıştə ağli qədəy bılovnoş, dəbərəseş ki, ruzi əstən ıştə ıstənə ruzi iyən neməton mığobilədə, bə ıştə orzuon, piyemonon rəsey mığobilədə ıştə Rəhbəri həxi etirof kardey, bə ruzi ədə mınnətdo bıey ğarzoxoye. Yəne bə peyğəmbəron həx bıey bovə kardəniniş, çəvonku koməq bıpi, çe Adəmikuş qətə, tosə Məhəmməd əleyhissəlomi həmə peyğəmbəron duzəvoj bıey ğəbul kardəniniş, bə dini votəyon əməl kardəniniş, şıkr kardeyku, rozi-niyoziku bəpe enısiy ki, çokə nom ğəzənc bıkəy iyən tərif kardə bıbiy.

Seminə fəsl

Bə neməton Sohibi mınnətdoəti həxədə

Bəştı ğıbon, bızın ki, bə neməton sohibi mınnətdoəti kardey bo həmə kəsi vacibe. Bə səbəb ne ki, Əv bımi loyığe – bəy bımando, odəm ehanə ıştə umri həmə sof bə şukur kardey sərf bıkardo, ijən Çəy loyıği həzoədə i hissə əkə ni hiç.

Mınnətdoəti bə səbəb vacibe ki, Əy çımi əmrış doə.

İslamədə vacibat pence – çəy dı qıləş bo ərbobon, se qıləş bo əmandənionin.

İminə qılə əve ki, Həxi zıvonədə iqrar bıkəy, dılədə təsdığ.

Dıminəni əve ki, ruji penc kərə nomoj bıvotiy, seminəni ısə boy sorədə si ruj rujə bıqətiy.

Şəhodət sıvoy Həxi har çiy bə həşə jəye.

Nımoj ıştə bandəti dılısıxt irqar kardeyro votə bıə sıxane.

Rujə ısə boy çe Xıdovandi-Aləmi ğudrəti həxədə ıştı doə sıxani təsdığe.

Qəviku ki beşe az ıştı bandəm, bəvədə ıştə bandəti bıkə.

Vote ki Əv əğəy, bəvədə bə çəy fərmayişon əməl bıkə.

Piyedəbu, ıştı ğul bətı itaət bıkə, ıştə əğə hamuəyonku (hıkmonku-red.) beməşi. Ehanə çe əğə fərmayişonku qıyəjənəti bıkardoş, bəvədə ıştə ğuliku itaət çəş məkə. Çun boçi, ıştı bəştə ğuli nışon doə mərhəmət, çe Xıdo bətı nışon doə mərhəmətisə ziyod nibəzıne bıey.

˝İtaət nıkardə bandə məbi˝, səbin bəy ki, jəqo bandə Xıdoəti iddio bəkarde, rəyrəən məhv bəbıe.

* * *BeytAnə bıe, bə əğəti iddio dəşe,Ğaydəye, ğuli sə, beşubhə bəşe.

Çımı balə, xəbədo bıbi ki, nomoj de rujə çe Xıdoye, bımonədə qıyəjənəti məkə. Bıkardoş, bə məxloği həmməy xas bıə çiyonku məhrum bəbıeş.

Çəmə şəriəti Sohibi nomojış bə dini arbə (bərobər-red.) qətə.

Nomojəvot nıbuş, bızın diniku beşəş.

Əmoni ruje, balə, dınyoədə de hədərə çiyon məşğul məbi. Məvot ki, nomoji nıvoteyən bəbıe.

Ehanə nomoji bə dini xoto votedənişbu, hiç nıbo bə ıştə xəşə coni xoto bıvot. Çun boçi, nomojəvot bıey çand qılə foydəş heste: sıftəni əve ki, rujiy penc bəjən nomoj votə odəmi həm tənış, həmən tanış təmiz bıedə. Təmizəti ısə boy rozi bıbi ki, bəsə notəmizəti əfzəle.