Бабалардын баяны 2

Бөлөкчө болуп айласы,

Бөлүндү болуп туш-тушка,

Бөгөлүп турду санаасы.

***

Баястандын алты уулу,

Ак Суунун чыккан элинен,

Чоң Жергести жердеген,

Каардуу өкүм алдында,

Ал жерден да тентиген.

Бай манабы ал жактын,

Башына токмок үйүргөн.

Кайгы каалгып төгүлгөн.

Алдыңкы күнү көрүнбөй,

Арманы учуп бөлүнгөн.

Тилекматтын баласы

Уезде туруп Чыныбай,

Кабалаңды салды эле.

Жан дүйнөсү жайылбас,

Жакырланган пас неме.

Кадамы анын арыбас.

***

«Ак Суу, Түп тарапка,

Мал-жан толуп кетти,-деп,

Калдайып улам көрүнүп,

Караан толуп кетти»,-деп,

Нарынга, Ак Талаага,

Алыскы Ат Башыга,

Беккулу уулун айдаган.

Каарды катуу баштаган,

Каарына тийип калганды,

Карсылдатып сабаган.

Шапак баатыр козголуп,

Чыныбайга жоо болуп,

Өзүнүн жерин жайлаган.

Өзгөдөн жабыр тартпаган.

Чыныбай чыкты каарданып,

Кайгы-муңду таратып,

Беккулу ата уулдарын,

Көрүнгөн жакка айдаган.

Чогула албай туугандар,

Чогусу менен тараган.

Баястандын алты уулу,

Бай өмүрү каңгыган.

Көчүп-конуп отуруп,

Жети өгүздүн Жыргалаң,

Жетип барып жай алган.

Бараар жери жок болуп,

Башка жакка жол алган.

Бек атанын уулдары,

Жети өгүздүн элинен,

Ак Талаага баратып,

Алла Таала буюруп,

Төрт Күлдүк бай адам,

Алматайга калды кабылып,

Элине кошуп алабы, -деп,

Эстүү акыл салабы,-деп,

Алты уул карайт жабылып,

Ал кезде ушул Көңдөйгө,

Айланып учуп куш конгон.

Абдраман деген Жер Үйлүк

Адамга таандык жер болгон.

Алматай эстүү пенде эле,

Беккулу ата тукумуна,

Бөлү берип кондурат.

Аргымак оозун чойдурат.

Аталардын арбагын,

Айдыңдуу жерге кондурат.

Болочоктуу бир дүйнө

Болбогонду болтурат.

Алматай баатыр бул жерден,

«Беккулунун тукуму,

Гүлдөп өсүп өнсүн,-деп,

Эли болсун жороолош,

Коюу болсун короолош.

Обого обологон,

Обону болсун обондош!

Кызы кетсин кырымга,

Уулу жетсин урумга!

Атак даңкы жайылып,

Аты калсын кылымга.

Учугун коё бербестен,

Улдары турсун намыска».

Айласы кеткен туугандарга,

Көңдөй жерин ыйгарган.

Алматай бабанын

Жаткан жери жай болсун!

Арбагы бизди колдосун!

Беккулунун тукумдары,

Бу дүйнөдө бар болуп,

Ак үмүтү шай болсун!

Арбытып басаар жолдорун,

Арбак өзү колдосун.

Жакшылык ачып кылымга,

Жараткан өзү жар болсун!

Манас ата Колдосун!

Башыбызды бириктирип,

Бакай баба бар болсун!

Балдары элди бийлесин,

Байлары жерди жердесин.

Өктөмдүү элес калтырып,

Өсүп өнсүн калайык!

Баястандын алты уулу,

Ар немеге шай уулу.

Бай атанын бир уулу

Баатыр эле Түмөнбай,

Адамды салган оң жолго,

Акылга дыйкан бир далай.

Отуздарда курагы,

Тоодой күчү ташкындап,

Толуп турган убагы.

Жаргалаңды жердеген,

Жылкылуу бугу эл менен

Баардык ишин шай кылып,

Жылкыларын жыйра айдап,

Кула ат минип көч баштап,

Кулжыгач коонун бер жагына,

Көчүп келип жай алат.

Анын арты жагынан,

Оргуп-оргуп чаң чыгат,

Тууларын желбиретип,

Туугандар көчүп келатат.

Көңдөй жерин эш тутуп,

Көөнөрбөс жерге умтулуп,

Ураалыдан: Шопок, Арт

Ушулар көчүп келатат.

Кара Колот жерине,

Конуп калды туугандар.

Конуш издеп чыккандар,

Турагы менен куттуктап,

Тосуп алды адамдар.

Оркойгон жерди карасам,

Оргуп-оругп чаң чыгат,

Кимдир бирөө бул жакка,

Көчүп конуп келатат.

Көчү болсун байсалдуу!

Эли болсун байымдуу,

Жигиттери шай болсун!

Кыздары болсун кылыктуу,

Келиндери бар болуп,

Турмушу өтүп кызыктуу

Боорлорун издеп келатат,

Бооромбай, Босток, Табылды.

Жакындары кучак жайып,

Жайыла тосту аларды.

Алыс жакты карасам,

Бор Дөбөнүн жанынан

Коңгуроолор шыңгырап,

Конуп-түнөп көч келет,

Коюн айдап эр келет.

Жылкыларын жыйра айдап,

Жылкычы келет шарактап,

Асман ачык, ай жарык,

Карач, Сыдык, Мамайлар,

Көңдөйгө келди айланып.

Бул жерге конду байыр алып.

«Биздин жер эми ушул»-деп,

Арбактарга бата айтып,

«А кудайлап жалынып,

Элге жакшы кеп айтып,

Элетте калды жалгашып.

Ураалынын кербени,

Урчук тоону айланат.

«Ушундай өттү турмуш»-деп,

Уламалуу кары сөз таштайт.

Бүтөбайдын кербени,

Бүдүрлүү тоого жакындайт.

«Бүттү, кетти өмүр» деп,

Бүлөлүү чал кеп баштайт.

Шоңколордун кербени,

Шоорат чачып баратат.

«Шоолдоп өттү турмуш»-деп,

Шоорук кары кеп таштайт.

Ак бозун улам теминип,

Ак сакалчан чал келет.

Азыркы Атыгай колот тарапка,

Акыры келип жайланып,

Ак үмүтү шайланып,

Конуп калган байыр алып.

Дагы, дагы, дагы күн өтүп,

Алда нечен түн өтүп,

Далай, далай жаан өтүп,

Дайынсыздар дагы өтүп,

Аргымакчан эр келет,

Алды жактан көч келет,

Шоңко атадан таралган,

Шоораты элди аралаган,

Балбак менен Сүйөрдөн,

Бапыраган көч келет.

Айман менен Адылдар,

Алыс жактан жол алып,

Конуш тапты байыр алып.

Булар менен ташкындап,

Бугу бүтпөс ыр келет.

Бу дүйнөгө эр келет.

Билинбей өткөн жашоонун,

Бир кайгысын жеп келет.

«Жаратканым сакта» деп,

Жашоонун камы уланат.

Калдайып жаткан кадырлуу,

Кара көйнөк эл турат.

Беккулунун уулдары,

Баардыгы тең келип бүттү.

Алп баатырлар берендер,

Алга сүрөп үмүттү.

Урматтуу ата бабалар!

Конушуңар жай болсун!

Байырлап мында жашаган,

Баарыңы кыдыр жылоолосун!!!

Кагылайын бабалар,

Карааны ыраак калгандар,

Уламадан кеп кетет,

Урпактар кайра эскерет.

Баястандын уулдары,

Чачылганды жыйнаган.

Үбөлөнүп түшөөрдө,

Үзүлгөндү улаган.

Буйрук экен дедиртпей,

Бузулганды кураган.

Умайымга салдырбай,

Уламаны улаган.

Учук жибин улам чубап,

Улуулардан сураган

Сан атадан келаткан,

Санжыраны сураган.

Беккулунун уулдарын,

Бириктирип баштарын.

Жылдырып бирге жыйнаган.

Түгөл журтту чогултуп,

Түмөнбай ата кураган.

Санжырачы санжырасын,

Саймедиреп так айтсын.

Көңдөй жерге чогулткан,

Бабаларга бата айтылсын.

Улуу, улуу, улуу тоо,

Ушунда өттү көп турмуш.

Кербендердин көчү өттү,

Кезинде ал бузулгус.

Уругуң ким, дайның ким?

Урааның ким, атың ким?

Жалындуу өмүр өтөгөн,

Жашоодогу даңкың ким?

Түбүбүз эми бек болсун,

Түктүү жер өзү колдосун!

Байыркылар бар болсун,

Бабалар өзү жар болсун!

Көөнөрбөс кылып жараткан

Көкө Теңир колдосун!

Берешен тагдыр жылоолоп,

Бек эл оңой журт эмес.

Көөнөрбөс тарых жараткан,

Көңдөй өңөй жер эмес.

Баястандын уулдары,

Беккулу уулун жыйнаган.

Чаалыгып чарчап келгенде,

Чачылганды кураган.

Ата баба арбагы,

Тукумдарын колдосун!

Бай арыстан арбагы,

Беккулунун урпагына,

Бекемиреек чеп болсун!!!

Узун жолдо көрүнүп,

Үч чабандес чаап келет.

Үйөр жерде тынбастан

Караандарын жакындайт,

Кара жолдо бат келет,

Үч чабандес чаап келет.

Үч чабандес Бек атанын,

Баянда калган балдары.

Аралап тоону, жылганы,

Алыска кеткен атагы.

Үч от күйөт жалындап,

Ала Тоонун боорунан,

Ырыстуу үч атама,

Ыр төгүлөт оозуман.

Түмөнбай ата келгенге,

Жүз элүү жылга барыптыр.

Жүргөнүбүз ушул көңдөйдө,

Бир кылымдан эчак ашытыр.

Бек атанын ыйык тукуму,

Беш энеси көйкөлгөн

Берекелүү Көңдөйдөн

Берешен бакыт алыптыр

Андагы биздин бабалар,

Эчак кайтыш болуптур

Дайны чыкпай жоголуп,

Далай убак оошуптур.

Санжыргалуу бабалар

Санжырага жазылып,

Ак баракка катталып,

Аты айтылып калыптыр.

Атыбыз кетип алыска,

Айлыбыз сонун болуптур.

«Байыркы эл болсун»-деп,

Бакай ата колдоптур.

«Аман-эсен жүрсүн»-деп,

Арбактар өзү коргоптур.

«Марыбас эл болсун»-деп,

Манас ата колдоптур.

Жүз элүү жыл болгондо,

Жүрөктү эзген той болот.

Жал куйругун түйүп салып,

Жарышка күлүк чабабыз.

Ээр белдей белеске,

Эр эңишти салабыз.

Байрыкдан жомок козгоп,

Баштагыны айтабыз.

Ата-баба тарыхынан,

Айдыңдуу кеп таштайбыз.

Ай айланып күн оогондо,

Асманга жылдыз толгондо,

Беккулунун ак кушу,

Берешен көктө оболойт.

Жылдыздар көктө жыбырап,

Жылдыздуу сонун кез болот.

Жаштар өсүп ошондо,

Жайнаган сонун чак болот.

Бабалардын арбагы,

Баарыбызды колдосун.

Жамактатып кеп айттым,

Жаратканым жар болсун!

Бек атанын тукуму,

Берешен болсун, бай болсун!

Эгерим кор болбосун,

Эли-жери бар болсун!

Эңсегени шай болсун,

Эсен-аман соо болсун!

Бул дастан санжыра жомок 1991 жылы 12-октябрда башталып,

1992-жылы 21- мартында жазылып бүткөн. Бирок ушуга

чейи кайра-кайра алда нечен жолу оңдолду.

БУГУ ЭНЕ ЖӨНҮНДӨ УЛАМЫШ

Санжыра боюнча кеп баштасак ошол Кылжыр атанын эки уулу болгон Орозбакты жана Дөөлөсбакты. Орозбактыдан: Болотмырза, Асанмырза, Карамырза,Токочмырза, Мырзакулмырза деген беш уул төрөлөт. Алар атак-дактуу Орозбакты бийидин балдары эмеспи, кебетеси уулдарым сылык, сыпаа, кербез жана бай болсун деп ар бир баласынын атына «Мырза» деген атты улап койсо керек.

Уландарынын эң улуусу Болотмырза эле, ал узун бойлуу, арыкчырай болгондуктан келиндери аны «Арык» аке деп тергешчү экен. Асан чакырганда Болот аты унутулуп, Арык аке же Арыкмырза болуп аталды. Тагдырдын жазмышыбы туугандардын кичиүүсү Мырзакулмырза жаш кезинен эле айыкпас дартка чалдыгып, жакындарын убайга салып, «Оо» дүйнөгө сапар алып кете берди. Каза болгон адамдын балдарын асырап алаар жөлөк таягы Арыкмырза бар экен. Ал жаратылышынан ар нерсени туура баамдаган эстүү адам эле. Инисинин балдарын канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай кор кылбады. Мырзакул мырзанын уулдары Алсейит менен Тынымсейит атасы менен бир туугандарынын көз кырында турмуштун оош-кыйышын жаман-жакшыны көрүп кагыла, согула карышкырдын күчүктөрүндөй кайраттуу чоңоюп келатышты. Арыкмырза калыс, ары акылман, ары бир айткан сөзүнүн өтөөсүнө чыккан адам болуучу. Анын жетим жесирлерге эл журтка кайрымдуулугу ошол учурдагы көчмөндөрдүн арасындагы кадыр-баркын бир топ арттырып салды. Анан Алсейитке Арыкмырзанын таасири тийдиби ары чечкиндүү,ары баатыр чалыш тартып, жакшы деген атакты алып, жакшы-жаманды көрүп, жашынан эл башкарганга көнүп, кийин бий боду. Жанындагы көчмөн калмактар менен тынч жашап, карым-катнаш дегенди билип, ар-бир нерсени орду менен чечип, иш билгилерче өмүр сүрүп келатты.Элде байыркы «Вазир жакшы,хан жакшы. Аял жакшы эр жакшы» деген кеп тегин жерден чыккан эмес экен.

Алсейит бийидин баш кошкон жары кайберен кызы бугу эне болгон дешет. Эмесе сөз оролу келип турганда, бул уламабызда ошол ата менен эненин санжырасын анча-мынча болсо да баяндап, кеп сала кетели. Алар окуучубузга дайын болсун.

***

Улуу тоо кичкисин суук тартып, аяк оона айы жылып,ай жаңырып жаткан убак болчу. Эл очокко ыктап, отсуз отура албай калга маал эле. Кол араага жарап калган балдар өгүз, ат минип, кышкыга отун камдай башташкан. Адамдар алыскы жайыттан ылдыйлай суугу жок далдаа жерлерге түшүп, шамалдан ыктоо жылуу чөлкөмгө байыр ала башташкан. Эркин аймактын чөбүн оттогон улуу тоонун кайберен аркар, кулжа, текелери кышкыга май камдап нык семирип калган учуру болчу. Күздөгү бийик тоолордун сары сойгок чөбү баягы жайдын маалындагыдай болбой жашыл өңү небак бозоргон. Ушул күндөрдүн биринде Орозбактынын үчүнчү уулу Асанмырза иниси Карамырзанын үйүнө кирип келди. Карамырза төрдө күзгү кымыздан ичип кийиктин кабырга этин курч бычагы менен ырахаттана жеп отурган эле. Сырттан агасынын кирип келгенин көрүп:

–Келиңиз аба,– деп төр жактан орун бошото ылдый отурду. Карамырза аялына белги берди эле ал чөөгүнү көтөрүп, улуу кишинин колуна суу куюп, суу жоолукту карматты. Кайнагасы келинин алкай:

–Кагылайын балам, теңирим тилегиңди берсин, башыңы бакыт жылоолосун,-деди.

Аял дасторконду кеңейтип, кийиктин эти бар табакты эки бир туугандын алдына койду. Чарада жайлы-жайлай семирген кайберендин эти бар эле. Ага-ини тамакты ырахаттанып жеп, жай сүйлөшүп отурушту. Алар аба ырайы, калмактардын келип-кеткенин, Нарын суусунун тартылганын, жырткыч бөрүлөрдүн айылга жакын келгенин аңгемелешти. Оттоок издеген кийиктер кайда ооганын, азыр кайсы жерде чөп калың экенин жоромолдошту. Жакшы эттен кийин бир чыныдай чай ичишип анан күзгү кымыздан жутушту. Сөздүн аягында Карамырза жоон үнү менен төмөндөгүдөй ойду баяндады:

– Ала Мышык тоосуна баралы ал жактын чөбү калың күз мезгилинде кийиктер ошол жакка ооп кетти. Кайберендер бара-бара Кум Белди ашып Ак Кайкыны өрдөп Ичке Төргө жыла электе бир нерсе атып алалы деп кеңешти.

Асанмырза кара мурутун сылай башындагы тебетейин жерге коюп:

– Мейли ошол жакка баралы, кудайга жалынып ак бараңга окту уралы,– деп жай сүйлөп жооп берди.

Эки бир тууган сөздү бүтүрүп эртеси аңга чыкмай болушту. Мергенчилер эч жакка чыкпай үйлөрүндө отуруп жумуштарына камылга көрүп жатышты. Экөө тең жаштайынан чечекейди жара аткан атактуу аңчылардан эле. Алардын таякелери аңчылыкка шыктуу болгон. Кебетесм бул жөндөмдүүлүк аларга ошол тараптан оошкон шекилденет. Эртеси эрте туруп, аттарды токуй артмагына азык салып, таң агарып кулан өөк тартканда аңчылар тоого жөнөп калышты. Эки атчан жолдо сербейишип, Ала Мышык тоосуна карай кетип баратышкан. Алар бул жерге далай мертебе келген. Ошол жолдо олжолуу күндөрүн бактылуулук менен эскерип баратышты. Ушул тоонун кайберендери булардан чочулашып башка жактарга кетебиз деп дүбүрт таштап турушту. Эл арасында мындай деген сөздөр тарап кетти «Аңчылар улуу тоонун кайберендерин дайны жок көп атып, жиберишти. Аларды кысталыш кезде атса болбойбу, дайны жок жогото берсе, Теңир Тоолорубуз кайберенсиз калбайбы» деп кайгырышты. Алар баратышкан тарап итабар өр эле. Жайлы-жайлай эркин тоонун чөбүн жеп семирген жылкылар өргө карай братып бат эле күшүлдөп-бышылдап калышты.

Тоонун ийри-муйру жолу таштак келип, өр, бурулуштар алдыдан жолуга берди. Мергенчилер бийикке көтөрүлүп тоонун үстүндгү тектирге чыга келишти.Эртең менентен эле күн бүркөө болуп, ала булут калыңдап тоо жактан ылдый карай жылып, бат эле күзгү жамгырдын сабалай төгүп келиши, мергенчилерди шаштырып салды. Алардын кийими жети кабатынан бери суу болуп, чыдай албай калышты. Күз күнүнүн жамгыры экөөнүн шайын кетирип, Карамырза агасына:

– Аба, бир жерге жашынбасак болбой калды. Киймибиз суу болуп шөмтүрөдүк.

Алар тоодо өсүп ысылы-суука чыдамдуу адамдардан эле. Ат тизгинин бош коё берип абай-сабай катуу келатышты.

Асанмырза Карамырзага жакка эңкейе:

– Кудай буюрса, Ала Мышык тоосуна жакындадык. Тетиги бадалы аркайган таштын ар жагында чоң кара үңкүр бар. Ошого баралы,-деди. Суу болгон ага-ини аттарын шөмүрөңдөтө желдире үңкүрдү көздөй чаап баратышты. Экөө унааларынын чылбырын бадалга байлап, шашып-буша үңкүрдүн ичине кирип келишти. Үңкүрдүн ичи отуз-кырк кой батчудай кенен экен. Киргендер үңкүрдүн төр жагын элейе карап калышты. Ошол жакта көңүлүн өзүнө бурдуруп бир кыз отурат. Үңкүрдүн ичи ачык жашыл нурга толуп, жашоонун, өлбөстүктүн элесин берип тургансыйт. Тээ арыда кайберендин улактары кепшеп, айрамдары уктап жатат. Улактардан бери кичинекей ысык булак шылдырт чачып агып жатат. Ошонун илебиби үңкүрдүн ичи күкүрт жыттанып өтө жылуу. Периште жылмая эки бир тууганды карап: «Келгиле дегендей»– башын ийкеп койду. Андан берде кайберендин, бирде кыздын бирде элечекчен эненин элеси тартылып турду. Элес бирде көрүнсө, бирде көрүнбөй калып жатты. Кыз туруп кийиктин туягына жолочуларга айран куйуп берди. Аш өтө ширин укмуш даамдуу эле. Алар берилип ичип жатты бирок түгөнөөр эмес. Мергенчилер кызга ыраазылык билдирди.

Асанмырза өткөн байыркы санжыраны, болумуштарды жатка билген куйма кулак адам болчу. Орозбакты карыя байыркы ата-бабанын уламасын ар дайыма айтып береер эле. Ал балдарына кайрылып калчу:

– Менин силерге калтыраар эч текем жок, болгону ата-бабанын санжырасын айтып берем, аны силер эсиңерге бекем тутуп калгыла,– деп анан улуу сөздөн баян козгоочу.

Мергенчилер улуу тоонун кайберени жөнүндө сырдуу жомок уламыштарды көп эле уккан. «Бул перизат ошолордун тукумунан экен го»– деп даана баамдап турушту. Кыз керек болсо кайберенге, андан кайра кызга айланып, кетеери белгилүү болчу. Эки бир тууган бул кубулуштун кереметтүү экендигин бу кызды таштап кетүүгө болбой тургандыгын дароо сезди. Бул көрүнүштүн артында сырдуу элестер жашынып жатканын баамдашты. «Алар кайберенди көп аттык эле же ошолордун элеси бир балее кылыш үчүн көрүнүп жатпасын»– деп ойлошту. Экөө аң уулап келгенин унутуп калышты. Улуу эмеспи сөздү Асанмырза алды:

– Перизат сен биз менен кет, бул жерге өзүңдү жалгыз таштабайбыз.

– Абалар, мен силерсиз эле улуу тоолордо жашап келгем, Теңир тоолор менин конушум кайберен менин жек жаатым болот.

– Аны билебиз биз деле Теңир Тоонун кайберендерин сыйлайбыз. Бул жерлер ата-бабабыздын өскөн турагы ,– дешти аңчылар.

– Абалар, айтканыңарды кубаттайм тоолордогу кайберендерге кастык кылбагыла, көп атсаңар каргышка каласыңар, жаман болот,-деди кайберен кыз.

Сүйлөшүп отуруп перизат кыз алар менен кетүүгө макулдугун берди. Мергендер бул кызды жаратканым берген белек экенин эгерде муну албай таштап кетсе, бир жаман иш болоорун сезишти. Кыз кетеерде тоо жакты эки-үч жолу карап алды. Анан эле кыз кетеерде кайдан-жайдан кайберендердин тобу пайда болду. Алар кызды армандуу узатып жаткансыйт. Тигинде улактар кулжа, аркарлар, таш үстүндө тизилип кызды аянычтуу карап турушат. Кичинекей улактар чуркап келип, кызды тегеректеп аны узата баштады. Кыз аларды колу менен баштарын аяр сылап коюп жатты. Аңчылардын кулагына кайберендин маараган жылаажындуу назик үндөрү далайга угулуп турду.

Экөө сапарлай айылга карай аттанышып, Асанмырза үйгө эртереек келип, Теңир Тоодон перизат кыз таап алганын тааныштарына кабарлады.

Карыялар жалпы эле айылдын эркектери Арыкмырзанын боз үйүнүн жанындагы бийик дөбөдө өткөн-кеткен бабалардын санжырасын кеп уруп отурушкан эле.

Асанмырза дөбөгө чыгып аттан түшүп ийиле:

–Улуу урматтуу аксакалдар биздин башыбызга баш, малыбызга мал кошулуп, Теңир Тоодон кайберен энени тукумунан перизат ургаачы таап келатабыз.

Карылардын ичнен сакалын толук ак чалган эң улуусу мурутун сылай мергендерди күлмүңдөгөн көзү менен карап:

– Болсун, болсун баатырлар салбырынга барып, кудайым шыбаа айтып сапарыңар олжолуу келиптир, улуу тоонун перизаты тегин пенде эмес. Ал көрүнгөнгө жолукпайт. Кайберен эне колдогон кайып силерге буюрган тура,– деп акылман карыя сакалын бажактата элге жакшы сөзүн агылып-төгүлүп кабарлап турду.

Арыкмырза:

– Аңчы инилерибиз улуу тоодон олжолуу болуп кайберен эненин кыз баласына туш болуптур, акылман карыялар алакандай элибиздин душмандары аз эмес, бирин-бири көрө албас кастар бар, андан сырткары чыгышта кара курттай быжырап калмактар турат. Дагы түштүктө күлүк аттары менен удургутуп уйгурлар жүрүшөт. Алар дини-тили бир болгон менен кээде душмандыгын салып кетет. Кытайлардын биздин жерге көз артканы тээ байыркы замандан бери келатат. Баары бизди басып алганы жутунуп турушат. Аз элибиздин айласы кетпесин. Алиги Манас баатырды Манас кылган Каныкей энебиз эмеспи. Курманбек баатырды алга сүрөгөн Айганыш зайып. Умай энелер берген акыл менен баарын жеңип алабыз. Отургандардын арасынан бирөө сөздү ары жиреп кетти:

– Ооба жаш болсо да Арыкмырза инибиз туура айтат. Акыл баарынан тунук жана айкөл. Калмактын даанышман байбичеси Бапик Чатху Коңтаажыны киши кылып жүрбөйбү. Ал эки карыш басса да, акылман кемпири менен акылдашат экен. Чачылган калмактарды ошол кемпир эл кылып жүрбөйбү.

Сөздү кайра Асанмырза алыды:

– Кыргыз кыргыз болгону көп эле акылман аталар менен энелер өттү. Сөздү башка жакка бурбай Наалы эжени эле алалычы. Ал элди журтту бириктирген акылман заада таза адам эмес беле. Каныкей энебиз болбосо, Манас, Манас болбойт эле го. Кыргызды кыргыз кылган ошол энелерибиздин салымы көп эмеспи. Инилерим Асанмырза менен Карамырза таап келген кайберен кызы бизге буйруп, журтубузга акыл шыбаа айткан ыйык ургаачылардан болоор. Анын жарыгы биздин ыйык журтубузга тиеер.

Бир жигит чуркап барып боз үйдөн кол чаначка кымыз алып келди. Суусундукту сыр аякка куюп улуулата суна баштады. Арыкмырза бир жигитти чакырып, ага акырын сүйлөп, колун жаңсап, буйрук берди эле, ал үйгө чуркап барып, аркан ала Ак Желе айгырдын үйрүнөн, ак боз бээни кармап, үйдүн жанынан жетелеп келди. Арыкмырза дөңдө отурган ак сакалдарга:

– Айланайын карыялар! Асанмырза менен Карамырза Теңирдин Ала Мышык тоосунан жөн келбей кайберен эненин кызын ала келиптир. Башыбызга баш, малыбызга мал кошулганы жатат. Ошого түлөө кылып мал союп, бата кылалы,– карыялар кепке макул болуп баштарын ийкеңдетти. Отургандар ээрчише боз үйдүн жанына келди. Өтө узак жашка барган карыя алаканын жайып, жараткан арбак теңирге бата жолдоп турду:

– Кагылайын Теңирим! Улуу жаратканым! Кыргыз алакандай эле элбиз, айлнабызды душмандар курчап турат. Ушундай капсалаңдуу күндө журтубуз аман-эсен болгой эле. Душман колунан жок болуп, дайынсыз чачылып кетпесек экен. Акыл салаар, эл башкараар адамдарыбыз көп болсо экен. Башыбызга баш кошулуп, алыскы журттар менен дос болуп, элибиз азап тартып, кыргын сүргүндө калбаса экен. Мекен туткан Теңир Тообуздан кетпесек экен. Байыркы бабалардын алтындай сөзү бар: «Бата менен эл көгөрөт, жамгыр менен жер көгөрөт»,-дейт.– Кагылайын туугандар мына ошону эске алып бата кылып койгула!– деди карыянын сөзүн угуп, баардыгы кол жайып бата кылышты. Отургандар кайта дөңгө келишти. Алар ата-бабалардын өтүп кеткен санжырасынан кеп козгоп узак аңгеме дүкөнгө киришти. Баарынын оюу чогулуп, бир бүдөмүктүү нерсеге такалды, бир даары ошону сүйлөй албай тунжурашты. Теңир Тоодон келген кызды кимге ыйгарабыз?

Сөздү Арыкмырза алып:

– Эми мергенчилер алып келген кызды кимге ыроолойбуз, кыз экен бойго жетип калыптыр. Биздин Кылжыр атанын тукумунун бирөөнө ыйгаралы тоодон табылган пенде умай эне колдоп, ак элечектүү элге-журтка байымдуу эне, бала-чакалуу болсо болду.

Ал бир аз тыным алды да:

– Ырахматы болгур, Мырзакул иним өмүрдүн ырахатын көрбөй тиги дүйнөгө жаш кетти. Анын эрте кеткени менин дагы азаптуу күйүтүм болуп саналат. Анын уулдары Алсейит менен Тынымсейит жерден боорун көтөрүп тың чыгып, келатат. Жаратканым ошол оюмду бекемдесин. Алсейиттин үйлөнгөн теги анчейин болуп, чекебизди жылыта албады, айланайын туугандар мен десеңер Теңир тоолук кайыптан табылган кызды Алсейитке ыйгаралы. Ошонун башына баш, малына мал кошулсун, сүйлөп жаткан адам көзүнүн кыйыгы менен аңчы инилери Асанмырза менен Карамырзаны карады. Алар эмнегендир жактырышпаган таризде турганын сезди. Таап алган олжосун Алсейитке ыйгаргысы келбей турушкан эле. Арыкмырза эки инисинин көзүн тике карап, силердин олжо тапкан акыңарга мен карышкырга алдырбас, камчы салдырбас айгыр Ак желгени үйрү менен кармап берем,– деди.

Эки мерген бул сөздү угуп, өңүнөн кубанычтары жана түштү. Аңчылык менен алышып жүрүп, аларда камбар ата тукуму такыр эле аз болчу. Суусар тебетейин башынан алып оңдой кийип Асанмырза сүйлөдү анын тоо суугунун ысылы суугунда жүргөндүктөн кашка тиштери түшүп, суук тийип жүдөп жүргөн эле:

– Мейли агабыз эле айткандай болсун. Алсейит биздин да уулубуз болот. Ошол кургурдун бактысы ачылсын,-деди чын ыкласынан Арыкмырза Алсеитке:

– Алсейит балам бактың ачылсын кайберендин кызына үйлөнүп жатасың эми оордуңдан туруп ата салты боюнча камылгаңды көрүп, бобу карыялардан эл – журттан бата ал,-деди ырайымдуу карап Мырзакулдун баласы Алсейит жаштайынан атасынан эрте ажырап, жок- барга кабылып, анын үстүнө алган жары анчейин чыгып, ысылы- суукту көрүп, бир топ чырак өсүп келаткан эле. Байыркы бабалардын каада салтын билип, адамдын ички сырын көз карашын айттырбай туюп турчу. Журт башкараарга да жөндөмдүү жактары бар болчу. Мындай кезде жоо ирегеде турганда эл башкаруу деле азаптуу иш эмеспи Алсейит оордунан туруп:

– Ырахмат аталар айтканыңар келсин, мен силер менен болоюн,-деп ийиле үйүн көздөй шашыла басып жөнөдү. Ошентип Арыкмырзанын айлында Алсейит кайберендин кызына үйлөнүп, той шаанисин кылып жатты. Шамдагай чабандеске күлүк аттарды мингизип алыс-жакын орун алган туугандарга, элдин урматтуу адамдарына кабар айттырып жатты. Паразаттуу эл башкарган адамдар келип, тамак жеп бата берип, кетип жатышты. Алсейит кайберен кызга үйлөнгөндөн кийин анын үйүндө адамдар үзүлгөн жок. Ошондон баштап Алсейиттин башына- баш, малына-мал кошула баштады. Акылман ургаачы Алсейиттин ишин астыга жылдырып жатты. Аял эркектин оюу бир жерден чыкса иш оңолот эмеспи. Эл тынч жашап калмактар менен алака түзүп, эки журттун ортосунда аз да болсо ынтымак куралып, кооптуу дүрбөлөң азая баштады. Анан иштин баары жайында болуп, убакыт көзгө илешпей зымырай закым жасап өтүп жатты.Теңир Тоолук кыргыздар Алсейитти бий кылып шайлап алды. Ал акыл билги адамдын ич койнуна тез кирип кетип, пенденин ички сырын айттырбай түшүнчү. Кылжыр ата сыяктуу боюу бийик денеси тарамыштуу келип, тулкусуна кут уютуп койгондой баатыр сымал адам болгон. Байыртадан бери кыргыз эли баатырдык менен сыймыктанып келген эл эмеспи. Жоо капталдан күч алып турганда өздөрүн-өздөрү коргобосо ким коргомок эле. Мындай кезде элди башкарганга акылман адам керек болот турбайбы. Бирок кыргыздын аягы тиги Алай тоолорунда, түндүгү казак чөлүнө чейин чачкын болуп, бири-бирине ыраак катташпай биримдиги жок болуп жатпайбы. Келечекти ойлогон Алсейит бий калмактар менен эриш аркак чатагы жок жашоону самады. Жээ элдин ынтымакка бириктирип күчтөнтүп алууну каалады. «Кара курттай жайнаган кытайлар менен калмактар каптап кетсе элибиз чоң бүлгүнгө түшүп тагдырыбыз эмне болот. Тукумсуз калабызбы – деп санаа чегет. Ошол үчүн калмактын тайшысы эмнени буюрса ошону аткарып турабыз. Анан элибиздин амандыгын сактайбыз, жоо болуп эч кимге катылбайбыз -дейт. Абалтадан бери Теңир Тоону мекендеп келген элибиз бир-бирибизге тең ата журтпуз»– деп үнүн көтөрө сүйлөп калмак тайшысынын алдына сыпайлыгын салып анча башын ийген эмес. Калмак тайшысы да атам замандан бери кыргыздар менен коңшу келгенин эстеп, буруттар аттарын куюндата шамдагай баатыр чалыш келеерин жана мыкты эркекери бар экенин сезчү. Алар менен кармашуу жакшы натыйжа бербестигин туюп кыргыз журту менен тынчтыкта жашоону алар да самады.