ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

–Եթե ես քսան տարեկան լինեի, հաստատ կասեի՝ դու։ Բայց արդեն երեսունհինգն անց եմ, տարիքս պարտավորեցնում է։

–Հույս ունեմ, որ մենք դեռ կզրուցենք, և ժամանակ կունենանք որոշ պրոբլեմների մութ կողմերը պարզաբանելու։ -Դու անպայման զանգիր, լա՞վ,– ասաց Եվան։

–Անպայման։ Բոլոր կուրսեցիներին, ովքեր այստեղ են, կուզենայի տեսնել։ Եվ առաջին հերթին պարզ է, Ստեփանին։ Իսկ նրան որտե՞ղ կարելի է տեսնել։

–Անտոնյանի հետ՝ նույն լաբորատորիայում,– անփութորեն ասաց Եվան։

–Ի՞նչ,– Լեոնիդն այնպես գոռաց, որ Եվան ակամաբար լսափողը մի կողմ քաշեց ականջից։– Ի՞նչ ասացիր։

–Անտոնյանի հետ ՝ նույն լաբորատորիայում,– պատասխանեց Եվան նախկին հանգիստ տոնով։

–Թվում է ևս մի քանի րոպե, և ես կթռցնեմ խելքս։ Լսիր, ձեզ մոտ այս ինչե՞ր են կատարվում։ Նրանք, ինչ է, միասի՞ն են աշխատում։ Նույն լաբորատորիայո՞ւմ։

–Այո, միևնույն ապարատի ստեղծման վրա, որի մասին քիչ առաջ ասացիր։

–Պարզ է,– անորոշ արձագանքեց Լեոնիդը։– Սպասիր, ի՞նչն է պարզ… Ես ոչինչ չհասկացա… Պատկերացնում եմ, թե ինչ վիճակում են աշխատում՝ կասկածամիտ ու հետաքրքրասեր հայացքների տակ։

–Երբ նրանք միասին են, կողմնակի անձանց մուտքը լաբորատորիա խստիվ արգելված է։ Նույնիսկ ինստիտուտի դիրեկտորն իրավունք չունի մտնել այնտեղ։ Դու մեր կուրսի Ռաֆայելին չես մոռացել, չէ՞։

–Այդ էր պակաս, որ մոռանայի։

–Դու նրան հասարակ մարդ չկարծես, հա, նա հիմա Ռաֆայել Աղասիևիչ է, նավթաքիմիական պրոցեսների ուսումնասիրման ինստիտուտի դիրեկտոր ու դեպուտատ։

–Արժանի է, Ռաֆայելը հոյակապ տղա է։

–Իմիջիայլոց, այդ նա է բոլորին արգելել մտնել լաբորատորիա։

–Ինչ է, որոշել է խնայե՞լ երկուսի ինքնասիրությունը։ Ռաֆայելից դա սպասելի է։ Դե լավ է, Եվա, ես կզանգեմ։ Ցտեսություն։

–Ցտեսություն, Լյոնյա,– արձագանքեց Եվան, դրեց խոսափողը և ասես դեռևս զրուցում էր Լեոնիդի հետ, բարձրաձայն ասաց.– Գուցե և վաղը կամ մյուս օրն անցնեմ ինստիտուտ, վաղուց չեմ տեսել Ստեփանին։

Նա բարձրացավ տեղից ՝ քիչ առաջվա տարտամ ու անորոշ տագնապը հոգում, և գնաց խոհանոց։

Մարիամը գազօջախի վրա սուրճ էր պատրաստում. սուրճի բուրմունքը տարածվել էր ընդարձակ խոհանոցում։

–Խոսեցիր պրծա՞ր,-ասաց Մարիամը, սրճամանը դնելով սեղանին։-Էդ ո՞վ էր։

–Ինստիտուտում միասին ենք սովորել։-Եվան սառցարանից յուղ ու պանիր հանեց։– Մյուս տղաների պես՝ նա նույնպես սիրահարված էր ինձ։ Նույնիսկ մեր ընկերուհիներից մեկին՝ Ելենային, ասել էր՝ եթե Եվան մի քանի երեխա էլ ունենար և համաձայներ ինձ հետ ամուսնանալ, ես, առանց վայրկյան անգամ մտորելու, կառնեի նրան… Իսկ ես Ստեփանին էի սիրում։

–Գիտե՞ս ինչ կա, Եվա,– սկսեց Մարիամը, և Եվան հասկացավ, որ Մարիամը հիմա կսկսի քարոզ կարդալ իր գլխին։ Նա քմծիծաղեց և ասաց.

–Չգիտեմ, եթե ասեք, կիմանամ։

–Էն եմ ուզում ասել, որ, թող աստված ների, բայց ականջիս մի ծերովը լսեցի քու խոսակցությունն ու պիտի ասեմ քեզ, որ էդ զրուցը էնքան էլ իմ սրտովը չի։

–Օրինակ, ի՞նչը,– հարցրեց Եվան, իր շողշողուն, գեղեցիկ աչքերը հառելով նրան։

–Էն, որ էդ Ստեփանին պիտի հանես մտքիցդ։

–Իսկ եթե չե՞մ կարող։

–Պիտի կարաս։ Մարդ ունես ու էն էլ հասարակ մարդ չի, այլ անունավոր, հարգված մարդ։ Չի խմում, ման չի գալիս։ Է՞լ ինչ ես ուզում։

–Չգիտեմ, Մարիամ,– ուսերը թոթվեց Եվան։– Ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ եմ ուզում ու չգիտեմ, թե ինչ անեմ։

–Ի՞նչ պիտի անես։ Ոչ մի բան էլ չպիտի անես, օրինավոր կնկան վայել պիտի պահես քեզ։ Բա ոնց… Քանի որ մարդու ես գնացել, նրա անունը բարձր պիտի պահես։ իսկ ինչ մնում է նրան, որ ծեր է, ժամանակին պիտի մտածեիր, հո աչքերդ փակած չի՞ եղել։

–Փակած է եղել,– հառաչանքով արտաբերեց Եվան, մոտ քաշելով կավե գավաթիկը։– Նոր եմ խելքի գալիս։

–Մարդու արածը գետնով չեն տա,– գլուխն օրորեց Մարիամը։– Չի կարելի։ Քեզ համար ինչ ասես, անում է, ոչ մի բան չի ափսոսում։ Շորերն ինչ է, էն էլ չի տալիս լվանալու։ Բա էդպիսի մարդուց անգոհ կլինե՞ն։ Խաղ ու պարով ապրիր քեզ համար և ոչ մի բանի մասին մի մտածիր։ Մի ուրիշը քո տեղ գիտե՞ս ինչ կաներ. մեկը կուտեր, մեկն էլ մտաղ կտար էդ տեսակ բախտավորության համար։ Բա որ Դավիթ Ավետովիչը ողորմածիկ հորս նման լիներ, աստված արքայություն տա նրան, էն ժամանակ ի՞նչ կանեիր, հը՞։

–Վա՞տն էր։

–Էնքան վատն էր, որ մերս երեսուն տարի ապրեց հետը ու էդ երեսուն տարվա մեջ օր չկար, որ անեծք չտար կամ նրան, կամ էլ իրեն։ Իր բախտն էդ էր, ի՞նչ կարող էր անել։

–Ծեծո՞ւմ էր նրան։

–Բա ինչ, ծեծում էր։ Ու մենակ էդ չէր, էնպիսի խոսքեր էր ասում, որ ծեծից վատ էր։

–Բա էլ ինչո՞ւ էր ապրում հետը։

–Բա ի՞նչ աներ,– զարմացավ Մարիամը։– Հո չէ՞ր գնալու բողոքի։ Շուն-գել՝ իրա մարդն էր, ընկել էր, պիտի կրեր իր ծանր խաչը։ Նամուսի հարց կա մեջը։

–Կյանքը մի անգամ է, ախր, տրվում, Մարիամ,– հոգոց հանեց Եվան։

–Մի անգամ է տրվում, ճիշտ է, բայց էդ մի անգամը էնպես պիտի ապրես, որ բարեկամ ու թշնամի չծիծաղեն վրադ։

Եվան լուսամուտից նայեց դուրս։ Դրսում շարունակում էր նույն մանր, մելամաղձոտ անձրևը։ Լուսաֆորի մոտ, թաց ասֆալտի վրա, մերդ ընդ մերթ արտացոլվում էին մեքենաների շողշողուն նիկելները։

–Չեմ հասկանում, Մարիամ, ոչինչ չեմ հասկանում,– գլուխը անզոր ցնցեց Եվան։– Արժե՞ր, որ նա, հանուն ինչ-որ պայմանականությունների, խավարեր իր ամբողջ կյանքը։

–Գուցե և չարժեր, ես էդ բանը նրա համար եմ ասում, որ Դավիթ Ավետովիչը միանգամայն ուրիշ մարդ է։ Էնպես որ, էդ ախմախ մտքերը հանիր գլխիցդ։

Դռան մեջ փափուկ չրխկաց փականքը, հետո բացվեց դուռը, և Դավիթ Ավետովիչը՝ փոստարկղից հանելով թերթերը, մտավ ներս։ ''Դավիթ Ավետովիչն է,– ցածր ձայնով ասաց Մարիամը տեղից ելնելով։– Ինչո՞ւ էսքան շուտ է վերադարձել''։

–Բարև, Եվա,– ասաց Դավիթ Ավետովիչը։ Ձեռքին ինչ-որ փաթեթ կար, նա այդ փաթեթն ու թերթերը դրեց հեռախոսասեղանին և, հանելով վերարկուն, տվեց Մարիամին։– Դու այսօր ոնց որ մի տեսակ ես, որևէ բա՞ն է պատահել։

Եվան ժխտողաբար տարուբերեց գլուխը։

–Դե, ես գնամ, հետո կգամ,– ասաց Մարիամը։

Անցավ մի քանի վայրկյան, և դուռը անաղմուկ ծածկվեց նրա ետևից։

–Մի թաքցրու, գուցե մի բա՞ն է պատահել։

–Ոչ, իսկ ի՞նչ պիտի պատահի,– ուսերը թոթվեց Եվան։

–Դե, լավ է։ Մի տես ինչ եմ բերել։– Դավիթ Ավետովիչը փաթեթը բաց արեց և Նեֆերտիտիի արձանիկը դրեց սեղանին։– Գեղեցիկ ընդօրինակություն է, չէ՞։ Մի հնահավաքից առա, այն էլ սարսափելի թանկ գնով։ Դո՞ւր է գալիս քեզ։

–Հրաշալի է։ Հավանաբար, հիմարություն կլինի, եթե ասեմ, որ նա շատ մոդայիկ շուրթեր ունի՝ իսկը Սոֆի Լորենի շուրթերը, բայց դա իրոք այդպես։

–Եվա, ամեն ինչ վերադառնում է ի շրջանս յուր։ Կամ ինչպես արևելքում են ասում՝ քարավանը երեկոյան վերադարձավ այնտեղ, որտեղից դուրս էր եկել առավոտյան։ Այնուամենայնիվ, մայր բնության հնարավորությունների պաշարը սուղ է։ Մի ինչ-որ երեքուկես հազար տարի անց այն սկսել է նորից կրկնել իրեն։

–Դավիթ Ավետովիչ, դուք շատ անհմուտ կերպով եք արդարացնում իմ անբարեկրթությունը։

–Ընդհակառակը, քո դիտողությունը հակադարձն է ապացուցում։

–Պետք չէ, Դավիթ Ավետովիչ։ Դուք մինչև ե՞րբ պետք է ինձ վերաբերվեք ինչպես մանկապարտեզի երեխայի։ Դուք չե՞ք մտածում այն մասին, որ վերջիվերջո դա կարող է ձանձրացնել ինձ։

–Քեզ ի՞նչ է պատահել, Եվա։

–Ոչինչ, մի թղթակից էր եկել, նրա հետ ունեցած խոսակցությունն է ազդել ինձ վրա։

–Ի՞նչ թղթակից։

–Երեկ չէ, մյուս օրն էր, մոռացել էի ձեզ ասել։ Եկել էր ձեր մասին ակնարկ գրելու։ Ես նրան թելադրեցի ակնարկի սկիզբը, սակայն նրան, չգիտես ինչու դուր չեկավ։

Դավիթ Ավետովիչը նրա ասածի մեջ մարտահրավեր զգաց։

–Եվ ի՞նչ էիր թելադրել,– ընդունելով այդ մարտահրավերը, ասաց նա։

–Բարեհամբուր ժպիտը դեմքին մեզ դիմավորեց երիտասարդ տանտիրուհին՝ հանրահայտ ինժեների հավատարիմ ընկերուհին… կամ նման մի բան։ Հիմա չեմ հիշում։

–Հիշում ես,– հաստատուն ասաց Դավիթ Ավետովիչը։

–Նշանակում է՝ չեմ ուզում ասել։ Ի միջի այլոց, նա չի՞ զանգել ձեզ։ Ասաց, որ ձեզ գտնել չի կարողանում, այնինչ ակնարկն արդեն պլանավորված է։

–Զանգել է..– անուշադիր ասաց Դավիթ Ավետովիչը։– Երկու ժամից հետո շտապ թռչում եմ Մոսկվա։ Վաղը չէ մյուս օրը կվերադառնամ, և մենք կշարունակենք սկսված վեճը։

–Դավիթ Ավետովիչ, իսկ չե՞ք ասի, երբ է ձեր ապարատի փորձարկումը,– միանգամից անսպասելի հարցրեց Եվան։

Դավիթ Ավետովիչը մի պահ ուշադիր նայեց Եվային՝ ձգտելով ըմբռնել նրա ասածի իմաստը, հետո կամացուկ ասաց.

–Դա ոչ թե իմ, այլ Ստեփանի ապարատն է։

–Ի՞նչ տարբերություն,– ասաց Եվան,– միասին եք աշխատում։

–Վաղը չէ մյուս օրը կվերադառնամ Մոսկվայից և անմիջապես կսկսենք։

Եվան մի կարճ ժամանակ լուռ էր, մտքերի մեջ խորասույզ։

–Իսկ դա ճի՞շտ է, որ Ստեփանը ձեզ հրավիրել է այդ փորձարկմանը,– կրկին հարցրեց նա։

–Գործը մնում է գործ, Եվա,– հանգիստ պատասխանեց Դավիթ Ավետովիչը։– Եվ այն հազվադեպ է հաշվի նստում մեր զգացմունքների հետ։

–Զգացմունքների՞,– աչքերը կկոցեց Եվան։– Մի՞թե որևէ զգացմունք ունեք Ստեփանի հանդեպ։ Անբարեհաճության կամ ատելության զգացմունք երևի։

–Ոչ, ավելի շուտ հակառակը։

–Նույնիսկ այդպե՞ս։ Իսկ նա՞ ձեր հանդեպ։

Դավիթ Ավետովիչը դարձյալ նայեց Եվային՝ ոչ մի կերպ չկարողանալով ըմբռնել, թե նա ուր է տանում խոսքը։

–Այդ մասին երբեք չեմ մտածել,– վերջ ի ջերջո ասաց նա, նայելով ժամացույցին։– Բայց, կարծում եմ, որ սկզբնական շրջանում մեր հարկադրական հանդիպումները և նրան, նմանապես և ինձ, իհարկե, առանձնահատուկ ուրախություն չէին պատճառում։ Պարզապես այդ բանի հետ պետք էր հաշտվել, քանի որ ես եմ զբաղվում գյուտարարության հարցերով, ինչ ուզում է որ լինի, մեր ճանապարհները, միևնույն է, պետք է հատվեին մի կետում։ Իսկ ինչո՞ւ հանկարծ դա հետաքրքրեց քեզ,-հարցրեց Դավիթ Ավետովիչը։– Չէ՞ որ կես տարի է արդեն, ինչ մենք աշխատում ենք միասին, և դու ոչ մի անգամ չես տվել նրա անունը։ Համենայն դեպս, ես չեմ լսել։ Խոսիր, Եվա, ես վաղուց եմ սպասում այդ խոսակցությանը։

–Գիտեմ, որ սպասում եք և ափսոս, որ ինքներդ չսկսեցիք այն։

–Մեծ դժբախտություն չէ, հաշվիր, որ ես եմ սկսել։

–Ոչ, Դավիթ Ավետովիչ, մեծ դժբախտություն է,– ասաց Եվան անզիջում տոնով ու միանգամից նրա դեմքը պարուրվեց շիկնանքով։– Դուք լավ գիտեք, որ ես մինչև այսօր էլ սիրում եմ Ստեփանին, որ, ենթարկվելով հորս համառ պահանջներին, ես բաժանվեցի Ստեփանից և ամուսնացա ձեզ հետ։ Դուք դա լավ գիտեք… Իսկ այն շորեղենը, որ անվերջ գնում եք ինձ համար… Մի՞թե կարծում եք, թե դա ի վիճակի է որևէ բան փոխելու։ Ոչ։

Իր վրա զգալով Դավիթ Ավետովիչի կենտրոնացած հայացքը, Եվան կտրուկ շրջվեց նրա կողմը։

–Այո, դուք շատ լավ գիտեք,– շարունակեց նա։– Ես հո տեսնում եմ, թե ինչպես եք ատում ինձ՝ իմ այս խոսքերիս համար, Դավիթ Ավետովիչ, դուք դա անկարող եք թաքցնել։

–Եվա…

–Պետք չէ, պետք չէ, Դավիթ Ավետովիչ, դուք շատ լավ գիտեք, որ դա ճշմարտություն է։ Ես այս խոսակցությունը բացեցի ոչ նրա համար, որպեսզի սկսենք վիճել, ինչպես ինքներդ բարեհաճեցիք արտահայտվել։ Ձեզ համար հավանորեն ծանր կլինի լսել դա, սակայն մենք այլևս չենք կարող միասին ապրել, հասկանու՞մ եք, ես այլևս չեմ կարող այսպես շարունակել։ Ես ուզում եմ կրկին վերադարձնել այն ամենը, ինչ կորցրել եմ ինչ-որ ժամանակ։

Դավիթ Ավետովիչի այտամկանները ձգվեցին, ռունգերը դողացին։

–Եվ ինչպե՞ս ես ուզում անել դա,– երկար դադարից հետո հարցրեց նա խզված ձայնով։

Եվան հուսահատ տարածեց ձեռքերը։

–Աստված իմ, ախր, ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչպես։– Նա կծեց շուրթերը՝ հեծկլտոցը զսպելու համար, և, մոտենալով լուսամուտին, ճակատը սեղմեց սառը ապակուն։

Դավիթ Ավետովիչը, չիմանալով անելիքը, գնաց-եկավ երկար միջանցքով, հետո, հանկարծակի կանգ առնելով, ասաց.

–Մոռացել էի, հեռագիր կար քեզ։

–Ի՞նչ հեռագիր,– արագ շրջվելով, հարցրեց Եվան։

–Փոստարկղում էր։– Նա թերթերի արանքից հանեց հեռագիրը և այդպես հեռավորության վրա պարզեց Եվային։

–Կարդացեք,– ցածր ասաց Եվան։

Դավիթ Ավետովիչը աչքի անցկացրեց հեռագիրը, հետո բարձրաձայն կարդաց. ''Ազատագրվել եմ։ Վաղաժամ։ Քսանյոթին կլինեմ տանը։ Համբուրում եմ։ Հայրիկ''։

–''Քսանյոթին կլինեմ տանը'',– մեքենայորեն արձագանքեց Եվան, դարձյալ շրջվելով դեպի լուսամուտն ու ճակատը սեղմելով ապակուն։

–Բոլորովին չի երևում, թե հեռագիրն ուրախացրեց քեզ։

–Իսկ ինչո՞ւ չէ,– խոսեց Եվան, առանց դեմքը սառցասառն ապակուց հեռացնելու։– Ուրախացիր, դստրիկ, հորդ ազատել են բանտից։ Իսկ մի՞թե դուք ուրախ չեք, Դավիթ Ավետովիչ, չէ՞ որ ձեր աներն է գալիս։ Հրաշալի է։ Շարունակենք գրել. ''Բարեհամբուր ժպիտը դեմքին՝ մեզ դիմավորեց երիտասարդ տանտիրուհին…''– Նա ձեռքերով ծածկեց դեմքը և արցունքներն անարգել հորդեցին այտերն ի վար։

*******

Առավոտյան, ինստիտուտի անցաթողման պահատնակով անցնելիս, Ստեփանը դեմառդեմ հանդիպեց Ռաֆայելին, բարևեց ու անցավ՝ առանց կանգ առնելու։ Չգիտես ինչու, Ստեփանին թվաց, թե Ռաֆայելը սաստիկ մտահոգ տեսք ուներ։ Հասնելով լաբորատորիա, որը տեղավորված էր ինստիտուտի առաջին հարկում, նա ուշացումով մտածեց այն մասին, որ զուր տեղը չհարցրեց ընկերոջ տրամադրությունը։ Որոշ ժամանակ անց, Ռաֆայելն ինքը եկավ Ստեփանի մոտ և բոլոր կողմերից մի առժամանակ ուշադիր զննելով ապարատը, հանկարծ ասաց.

–Լսիր, ամբողջ գիշեր չեմ քնել, գիտե՞ս։

–Ինչո՞ւ,– հարցրեց Ստեփանը։-Պրեֆերանսո՞վ էիր զբաղված։-Այո, տարվեցի մինչև վերջին կոպեկը։ Լսիր, երևի կարգն է այդպես, հա՞, որ բարեկամներդ քեզ հիշեն միայն այն ժամանակ, երբ դու իրենց պետք ես։-Նոր բան ունես ասելու, թ՞ե դա է,– հարցրեց Ստեփանը առանց աշխատանքն ընդհատելու։-Հասկանալի բան է, որ մարդուն ևս յուրահատուկ է ինքնապաշտպանության բնազդը… Ընկնելով դժբախտության մեջ, նա ձգտում է այնտեղից ինչքան կարելի է անվնաս կերպով դուրս գալ։ Բայց իմ այդ տիպը…– Ռաֆայելը հուսահատությամբ օրորեց գլուխը։– Լսիր, Ամալյայի հետ որոշել էինք թատրոն գնալ, պետական քննությունների պատճառով երկու ամիս է ոչ մի տեղ չենք գնում՝ նույնիսկ կինո, մեկ էլ տեսանք եկան։ Տնով-տեղով հյուր են եկել, թեկուզ մինչև այդ պատկերացում անգամ չենք ունեցել նրանց գոյության մասին։ Աշխարհում անգրագետ մարդուց խորամանկը չկա։ Որ տեսնեիր ինչ լեզու էին թափում։ Իսկ հետո պարզվեց, որ օգնություն է պետք։ Պահեստում, որտեղ այդ բարեկամ կոչեցյալս աշխատում է, մեծ պակասացում է եղել, գործը տվել են դատախազություն։ Երդում էր ուտում բոլոր սրբությունների անուններով ու տղաների արևով, որ, իբր, ինքը ոչ մի բանում մեղավոր չի և խնդրում էր, որպեսզի ես, իբրև շրջանում, այսպես ասած, ճանաչված մարդ, որևէ կերպ ազդեմ դատախազի ու քննիչի վրա։

–Հետո՞,– հարցրեց Ստեփանը։

–Ես, իհարկե, նրա ոչ մի խոսքին էլ չհավատացի։ Գիտես ինչո՞ւ։ Ավազակի դեմք ուներ։

–Իսկ ինչպիսի՞ն է լինում ավազակի դեմքը։ Գաղափար անգամ չունեմ։

–Ուրեմն բախտդ բերել է,– ասաց Ռաֆայելը շինծու ծիծաղով։

–Եվ ինչո՞վ վերջացավ այդ ամենը։

–Խոսեցի դատախազի հետ, և նա ասաց, որ խուզարկման ժամանակ բարեկամիս ներքնահարկում դեֆիցիտային երկու էլեկտրաշարժիչ են հայտնաբերել։

–Դրա համա՞ր էիր այսօր հոնքերդ կիտել։

–Լսիր, հետաքրքիր ես։ Ուրեմն դա քի՞չ է։ Ասում եմ, չէ՞, մինչև լույս աչքս չեմ փակել։

–Ինձ համար դժվար է մարդկանց արտաքին տեսքով գուշակել նրանց ճակատագիրը։

–Բայց ես իրավացի՞ դուրս եկա,– ասաց Ռաֆայելը։

–Հետո ինչ, չէ՞ որ կարող էիր և սխալվել։ Ամեն ինչ հո քո ներըմբռնողությամբ չի պայմանավորված։

–Դժբախտաբար, տերն ինձ քո ռոմանտիկությամբ չի օժտել և գուցե դրա համար է, որ ես այդպես էլ չսովորեցի մարդկանցով զմայլվել այն բանի համար, որ նրանց նկարը փակցված է պատվո տախտակին։

Ստեփանը ծիծաղեց ու այդպես սրտանց ծիծաղելով էլ ասաց.

–Նայիր է, չի մոռացել, իսկ որ տեղն եկավ՝ կսկսի բողոքել մոռացկոտությունից։

–Այո, որտեղ պետք է՝ ուժեղ հիշողություն ունեմ,– հայտարարեց Ռաֆայելը ժպտալով։– Այ, օրինակ, ոչ մի կերպ մոռանալ չեմ կարող այն փաստը, որ ապարատի փորձարկումն ուշանում է։ Ինձ ասել են, որ դու փորձարկումը հետաձգել ես մինչև Անտոնյանի վերադարձը, ճի՞շտ է։

–Այո,– գլխով արեց Ստեփանը։ -Ուզում եմ օգտվել այդ հետաձգումից և որոշ անավարտ բաներ կան՝ անել։

–Հարկավոր է արագացնել, բոլոր ժամկետներն անցել են,– ասաց Ռաֆայելը, պատրաստվելով դուրս գալ լաբորատորիայից։ Դռան մոտ նա շրջվեց և ցուցամատով առաստաղը ցույց տալով ավելացրեց,– ինձ վերևից շարունակ զանգահարում, շտապեցնում են, քիչ առաջ էլ մինիստրության տեխնիկական բաժնի պետը զանգեց, բայց ես քաղցր խոսքերով կերակրում եմ նրանց, որպեսզի հապճեպ ոչինչ չանես։

–Շնորհակալություն։

–Դա քիչ է, դու այդ փորձարկմանն ինձ պետք է հրավիրես։

–Նախապես ասում եմ՝ չեմ հրավիրելու։

–Ախր, ինչո՞ւ։

–Արգելված է։

–Սա գժվե՞լ է, ինչ է,– վարակիչ ժպիտը դեմքին ասաց Ռաֆայելը, դռան մոտից հետ դառնալով։– Լսիր, ե՞ս չեմ դրել այդ արգելքը։

–Օրենքները մարդիկ են հնարում, սակայն դա չի նշանակում, թե նրանք կարող են խախտել այդ օրենքները,– ասաց Ստեփանը։– Օրենքները մեզ պետք է պաշտպանեն ոչ միայն ուրիշներից, այլև հենց մեզանից։

–Ահա այդպիսին ես, դրա համար էլ ''Արարատը'' շարունակ տանուլ է տալիս։

–Բայց ֆուտբոլային մրցումների աղյուսակում ամեն տարի ''Նևթչիից'' մի քանի հորիզոնական բարձր է լինում։

–Դա ինձ վրա չի ազդում,– ձեռքերը տարածեց Ռաֆայելը։– Ես ֆուտբոլային մրցումների սիրահար չեմ։

–Դա նրանից է, որ քո ''Նևթչին'' վատ է խաղում։

Ռաֆայելը բարձր ծիծաղեց, աչքերը կկոցած նայեց Ստեփանին։

–Լսիր,– ասաց նա,– քո և Անտոնյանի հարաբերություննեն ինձ հետ ոչ մի կապ չունեն։ Այնպես որ, պիտի թույլատրես մասնակցեմ փորձարկմանը։ Վերջիվերջո, ես ինչո՞ւ պիտի խանգարեմ քեզ։

–Դու պետք է հասկանաս ինձ, Ռաֆայել։ Ամբողջ այս կես տարվա մեջ դու անչափ մարդկային էիր։ Մի քիչ էլ համբերիր, խնդրում եմ։

–Չէ, իմ բախտը կատարելապես բերում է։ Լսիր, ես դիրեկտո՞ր եմ այստեղ, թե ոչ։

–Դիրեկտոր եք, Ռաֆայել Աղասիևիչ, այն էլ ինչպիսին…Դու կնստես տանը, հետո ես կզանգեմ քեզ, և մենք կգնանք ամենաշքեղ ռեստորանը՝ քո հաշվին իհարկե։

–Իսկ ինչո՞ւ իմ հաշվին,– ծիծաղեց Ռաֆայելը։

–Որովհետև ապարատի հաջող փորձարկումով կբարձրանա ինստիտուտի հեղինակությունը,– հանգիստ պարզաբանեց Ստեփանը,– իսկ հետո ապարատը կներկայացվի պետական մրցանակի և մրցանակ կշահի։

–Համոզեցիր, համաձայն եմ,– ասաց Ռաֆայելը և վճռական քայլերով գնաց դեպի դուռը, սակայն կես ճանապարհին կրկին կանգ առավ և, շրջվելով Ստեփանի կողմը, իմիջիայլոց ասաց.

–Լսե՞լ ես, որ Լեոնիդն այստեղ է։ Նա հիմա Սիբիրում նավթային տուզերից է, գիտե՞ս։ Մեծ հեղինակություն ունի այնտեղ։

–Ե՞րբ է եկել։

–Չգիտեմ, առավոտյան զանգեց, հետաքրքրվում էր քո ապարատով։ Խոստացավ անցնել։ Լավ առիթ է, նրան էլ կհրավիրենք ռեստորան։ Չէ, ինչո՞ւ ռեստորան։ Լսիր, շաբաթ օրը Ամալյայի վերջին քննությունն է։ Կիրակի կհավաքվենք մեզ մոտ, տղաներին կկանչենք ու մի լավ կուրախանանք։ Հը, ի՞նչ կարծիքի ես։

–Հըմ, վախենում ես ռեստորանում թալանեն, հա՞,– ժպտաց Ստեփանը։– Դու դեռ շատ առաջ կգնաս։

–Նախանձո՞ւմ ես։ Ամոթ է, ախպերն ախպորը չի նախանձի։ Ռեստորանը ՝ռեստորան, ես դրան համաձայն եմ, բայց փորձարկման օրը գալիս ես մեզ մոտ։ Սպասելու եմ զանգիդ։

Դիմացի լուսամուտը բացվեց և դիրեկտորի քարտուղարուհին՝ բարակիրան ու սիրունիկ, գլուխը դուրս հանելով այնտեղից, ասաց.

–Ռաֆայել Աղասիևիչ, հեռախոսով ձեզ են հարցնում, ի՞նչ պատասխանեմ։

–Իսկ ո՞վ է հարցնողը։

–Մինիստրությունից է,– հմայուն ժպտաց քարտուղարուհին։

–Երևի էլի ապարատի հարցով է,– ասաց Ռաֆայելը։– Լսիր, վերջացրու, թե չէ, հոգիներս հանում են,– ավելացրեց նա և դուրս եկավ լաբորատորիայից։

*******

Ստեփանը կրկին խոնարհվեց ապարատի վրա, փորձելով մի անգամ ևս ստուգել չափման սարքերը։ Ռաֆայելի գնալուց հետո Ստեփանը մոռացել էր դուռը փակել, և առաջին պահ նրան թվաց, թե Ռաֆայելն է, հետ է եկել՝ հաղորդելու հեռախոսով ունեցած զրույցի մասին, սակայն դռան առջև տեսնելով Եվային, մնաց զարմացած։ Ասես վախենալով առանց թույլտվության ներս մտնել՝ Եվան կանգնել էր շեմքին՝ երկչոտ ու գունատ, և հետաքրքրությամբ դիտում էր ինչպես Ստեփանին, այնպես էլ ամբողջ լաբորատորիան։

–Բարև, Ստեփան,– անհամրձակ ասաց նա, ի վերջո մտնելով լաբորատորիա։– Դու, իհարկե, ում ասես սպասում էիր, միայն ոչ ինձ։

–Չէ, ինչու…– կմկմաց Ստեփանը հարմար բառեր որոնելով։– Մենք այստեղ… զրուցում էինք Ռաֆայելի հետ։

–Ե՞րբ։

Աշխատանքով տարված՝ Ստեփանը չէր հիշում, թե ինչքան ժամանակ է անցել այն պահից, ինչ Ռաֆայելն այստեղ էր՝ գուցե մեկ ժամ, իսկ գուցե ավելի։

–Խոսում էինք,– անորոշ արձագանքեց Ստեփանը։– Նրան կանչեցին հեռախոսի մոտ։

–Ուրեմն Ռաֆայելն այստե՞ղ է։

–Այո, լաբորատորիայում էր…

–Կուզենայի տեսնել, վաղուց չեմ տեսել։ Բայց դառնուրախ հեռանկար է։

–Ինչո՞ւ։ Չես սիրո՞ւմ նրան։

–Ե՞ս։ Ինքը չի սիրում ինձ։ Իմիջիայլոց, մի անգամ հեռախոսով ինձ ասաց, որ այն օրվանից, ինչ ես բաժանվել եմ քեզնից, նա սկսել է ավելի լավ վերաբերվել ինձ։ Այնպես որ, նրա ատելությունն իմ նկատմամբ ոչ մի օրվա է, և ոչ էլ երկու։ Ի հատուցումն, ես նրան ասացի, որ իր ջգրու կվերցնեմ ու նորից շտապ կամուսնանամ քեզ հետ։

Ստեփանը նայեց նրան։

–Ի՞նչ է, վախեցա՞ր,-ծիծաղեց Եվան։

–Դու չե՞ս կարող ուրիշ բանից խոսել։ Ներիր, բայց ինձ դուր չի գալիս այդ խոսակցությունթը։

–Ինչո՞ւ,– հարցրեց Եվան, ակամաբար նայելով դիմացի կցաշենքին, ուր մի քանի աղջիկներ երրորդ հարկի լուսամուտի առջև խմբված, հետաքրքրությամբ նայում էին ներքև, լաբորատորիայի կողմը. ''Երևի տեսել են այստեղ մտնելիս'',– մտածեց Եվան։

–Պետք չէ հիմար զավեշտի վերածել այն, ինչ իրապես զավեշտ չի հանդիսանում,– հանգիստ ասաց Ստեփանը, նույնպես նայելով հետաքրքրասեր աղջիկներին, որոնք թեպետ լուսամուտից ետ էին քաշվել, բայց, հավանորեն, շարունակում էին սենյակի խորքից դիտել իրենց։

–Իսկ եթե իրերին նայենք հենց այնպես։

–Հենց այնպես ես նայել չեմ կարողանում։

–Ստեփան, թանկագինս, չէ՞ որ դու դեռ սիրում ես ինձ, և ես…

–Դու ի՞նչ գործով ես եկել, ավելի ճիշտ, կներես, ի՞նչ էիր ուզում ասել ինձ:

–Չգիտեմ,– արագ ու նյարդայնորեն արտաբերեց Եվան։

–Իսկ այնուամենայնի՞վ։

–Չգիտեմ, Ստեփան… Հանգամանքների այդ տարօրինակ զուգադիպումը, այն, որ դու ստիպված ես աշխատել Անտոնյանի հետ, այն, որ դուք հաճախակի տեսնվում եք իրար հետ , բարեկամաբար զրուցում եք… Այդ ամենը ճակատագրի ինչ-որ խայտառակ ծաղրանք է։ – Եվան խեղդեց հառաչանքը։– Դուք արդեն ամբողջ կես տարի միասին եք աշխատում և այդ ժամանակաընթացքում ես վախենում եմ՝ ինչպես ձուկը ցամաքից…Անհնարին է երևակայել՝ նա համարյա ամեն օր կարող է տեսնել քեզ, խոսել քեզ հետ, լսել քո ձայնը, տեսնել քո ժպիտը, իսկ ես զրկված եմ այդ ամենից։ Եվ ահա այսօր համբերել չկարողացա, ինձ համար անտանելի ծանր էր, և ես եկա։

–Ինչո՞ւ։

–Չէ՞ որ ասացի՝ չգիտեմ: Եկա, որովհետև ուզում էի տեսնել քեզ, լսել քո ձայնը, նայել քո մազութոտ ձեռքերին։

Ստեփանը ծիծաղեց, մի հայացք ձգեց Եվայի վրա, սակայն ոչինչ չասաց։

–Ինչո՞ւ ես ծիծաղում։ Քո ծիծաղը անուրախ ծիծաղ է, Ստեփան։ Ինչի՞ վրա ես ծիծաղում։

–Ինձ զվարճացրեց այդ արտահայտությունը՝ մազութոտ ձեռքեր։ Իմ ձեռքերը մազութոտ չեն, սա մեքենայի յուղ է։ Բայց ես ուրիշ բան հիշեցի։

–Ի՞նչ հիշեցիր,– հարցրեց Եվան պարզասիրտ քնքշանքով և նրա թավշե ձայնը նկատելի դողաց։-Խոսիր, ասա ինչ-որ ուզում ես, միայն թե մի լռիր։ Ես ուզում եմ լսել քո ձայնը, և ուզում եմ լսել՝ ինչպես դա երբեմն յուրահատում է կանանց՝ առանց ըմբռնելու քո բառերի նշանակությունը, միայն թե լսեմ ձայնդ, ինձ անհրաժեշտ է քո ձայնը։ Հենց մի րոպեով մտա, որ տեսնեմ քեզ ու լսեմ ձայնդ: Աստված իմ, ես երբևէ մագնիտոֆոնի վրա գաղտնածածուկ գրի կառնեմ քո ձայնը, որպեսզի լսեմ միայնության մեջ։ Դե, ասա, ի՞նչ ես հիշել,– ձայնը հանկարծակի իջեցնելով շշնջաց Եվան։

–Իմ վերարկուն։

–Վերարկո՞ւն։ Ի՞նչ վերարկու։

–Բանվորական իմ հին վերարկուն, որով գնում էի նավթահանքեր։

–Իսկ ինչո՞ւ հանկարծ հիշեցիր այն։

–Ահա այդ վերարկուն, իրոք որ մազութոտ էր և, հիշում եմ, սարսափելի ազդում էր հորդ ջղերի վրա։ Լավ, սա, ինչպես ասում են, որպես քնարական զեղում։ Ասա, ինչո՞ւ ես եկել։

–Չգիտեմ,-մեջքով հենվելով հենասյանը, հոգնած ասաց Եվան։-Չեմ կարողանում նրա հետ, հասկանո՞ւմ ես, չեմ կարողանում…Ես ապրում եմ ինչպես թռչնակը ոսկյա վանդակում… Բանտարկված թռչնակի համար ի՞նչ ուրախություն,թե ոսկուց է նրա վանդակը ։ Ի՞նչ եմ անում այդ անտիկվարային արձանիկներն ու ոսկեջրած կահկարասին, փայլուն պարկետն ու պարսկական գորգերը։ Չեմ ուզում, ոչինչ չեմ ուզում, երբ քեզ հետ վարձով էինք ապրում՝ ես հազար անգամ երջանիկ էի, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ լսեցի հորս, ինչո՞ւ թողեցիր, որ լսեմ նրան, Ստեփան, մ՞իթե սա է այն կուլտուրական կյանքը, որի մասին նա կրկնում էր շարունակ… Այս աշխարհում բոլորն ուզում են սիրել և լինել սիրված,– հուզված ձայնով շարունակեց Եվան։– Բոլորը, բայց ոչ ես… Ինչո՞ւ ես դրա իրավունքը չունեմ, Ստեփան, օգնիր ինձ, աղաչում եմ, չէ՞ որ գիտեմ, դու դեռ սիրում ես ինձ, օգնիր ինձ, մի ռումբից-բանից հնարեիր, դնեիր նրա արկղում։

Ոտնաձայների վրա երկուսն էլ շրջվեցին լուսամուտի կողմը։

–Ողջույն, Եվա,– բաց լուսամուտից նայելով ներս ասաց Ռաֆայելը։

–Ողջույն, Ռաֆայել Աղասիևիչ… Ինչպե՞ս եք, վաղուց չեմ տեսել ձեզ։

–Ոչինչ… Այդ ո՞ւմ եք ուզում սպանել, և այն էլ ռումբով։ Չլինի՞ թե Անտոնյանին։

–Իսկ եթե՝ ասենք նրա՞ն։

–Եվ նրա հետ ամբողջ քաղաքի կեսը, չէ՞։ Վախեցեք աստծուց։

–Մի անհանգստացեք, Ռաֆայել Աղասիևիչ, դուք քաղաքի մյուս մասում եք ապրում, ձեզ ոչինչ չի լինի,– ծիծաղեց Եվան։– Դե լավ, ես գնամ,-դժկամությամբ արտաբերեց Եվան, աննկատ մի հայացք ձգելով Ստեփանի վրա:      Կողքի խանութում գործ ունեի, ասացի մի րոպեով մտնեմ, տեսնեմ ինչպես եք:      – Ցտեսություն։

–Ցտեսություն,– համարյա միասին արձագանքեցին Ստեփանն ու Ռաֆայելը։

Մի առժամանակ լռություն էր նրա գնալուց հետո։ Ոչ Ստեփանը, և ոչ էլ Ռաֆայելը, ասես դիտավորությամբ, չէին ուզում խախտել այդ լռությունը։ Երկուսի մտքերն էլ, ամենայն հավանականությամբ, նույն ուղղությամբ էին աշխատում։

–Մինիստրությունից կարգադրեցին այս շաբաթ փորձարկել ապարատը,– վերջապես խոսեց Ռաֆայելը։ – Մինիստրի առաջին տեղակալն էր զանգել… Նա ինչո՞ւ էր եկել։

–Չգիտեմ,– մտազբաղ պատասխանեց Ստեփանը։

–Ինքն էլ չգիտե՞ր, թե ինչու է եկել։– Ռաֆայելը սևեռուն նայեց Ստեփանին, հետո, առանց հայացքը նրանից կտրելու, ծխախոտ հանեց և վարժ շարժումով ինքնալուցիչը մոտեցնելով, կպցրեց այն, սկսեց ծխել։

–Նշանակում է Անտոնյանի գործերը վատ են,– ասաց նա։-Իսկ քոնն ինչպե՞ս են։

–Ներիր, Ռաֆայել, բայց նման հարցերում դժվար է խորհրդատու լինելը։

–Դու դեռ սիրո՞ւմ ես նրան,– ծուխը վեր փչելով հարցրեց Ռաֆայելը։

Ստեփանը լռին գլխով արեց և, ուղիղ նայելով ուսանողական հին ընկերոջը, ասաց.

–Բայց դա այլևս ոչ մի նշանակություն չունի։ Է՞լ ինչ հարցեր կան։

–Դու կգա՞ս միասին գնանք ճաշելու,– հարցրեց Ռաֆայել լուսամուտի մյուս կողմից։– Ի միջիայլոց, ես դրա համար եկա քեզ մոտ։ Ուրիշ բան չկարծես։

–Դու կարող էիր և քարտուղարուհուն ուղարկել։

–Բայց ես ուզում էի տեսնել քո հեմինգուական փառահեղ դեմքը։

Ստեփանը ժպտաց։

–Վերջերս շատ ես առաջադիմել, խոսքի տակ չես մնում։

–Ճի՞շտ։ Դա լավ է։ Մասնագիտության մեջ խորանում ես ուրեմն։ Ասա, կգա՞ս, թե չէ։

–Ի պաշտոնե, իրավունք չունեմ հրաժարվելու. պետերի խոսքը օրենք է ներքոստորագրյալների համար։